Co warto zaznaczyć już na wstępie, wilki (canis lupus) jako gatunek wykształciły specyficzne modele zachowań, częstokroć bardziej charakterystycznych niż u innych gatunków. Należy więc pamiętać, że poniższy tekst nie może stanowić uniwersalnej matrycy zwyczajów różnych gatunków, wszak jedyne podobieństwa łączące wszystkie gatunki to ich cel: przetrwać (przystosować się) i przedłużyć gatunek (rozmnażać się). Można jednak zaobserwować wiele podobieństw między wilkami a innymi drapieżnikami lądowymi, dlatego też postaram się porównać instynkty i zwyczaje wilcze z tymi charakterystycznymi dla ich krewnych i potomków: psów, lisów oraz niedźwiedzi brunatnych, jak również z niespokrewnionymi z nimi rysiami.
Wilk, mimo że wyglądem najbardziej zbliżony jest do psa rasy husky, to najczęściej porównuje się go do owczarka niemieckiego, do którego blisko mu i postacią, i warunkami fizycznymi. Wilk wygląda jak bardzo duży, szczupły(a nawet dość chudy), ale silny pies o wysokich nogach i zwisającym ogonie. Wymiary: długość 100-150 cm, wysokość w kłębie 60-95cm, ogon 30-50cm, waga 18-70kg, a nawet więcej. Samice są nieco mniejsze od samców, a różnice między podgatunkami są, jak zresztą widać, znaczne: wilki przemierzające azjatyckie stepy ważą do 20kg, gdy na Alasce zauważono osobniki pewnego podgatunku ważące 80 kilogramów! Charakterystyczne cechy to gruba szyja, szeroka i wklęsła maska, cienki, wydłużony pysk, szpiczaste, postawione do góry uszy i puszysty ogon.
Myśliwi opisują sierść w następujący sposób: "Futro krótkie na głowie i kończynach, jest na grzbiecie i wokół szyi dłuższe i gęściejsze, ma barwę brudno żółtą z domieszką szarości. Na uszach i pysku sierść jest lekko rudawa, zaś na łapach ma kolor ochry. Na tylnych kończynach widać czarniawe smugi biegnące w poprzek napięstka. W okolicach północnych futro występujących tam wilków jest dłuższe i gęściejsze niż u osobników żyjących w okolicach leżących bardziej na południe."
Dorosły wilk - zwróćcie uwagę na nienaganną sylwetkę
Gatunek wykazuje duże zdolności przystosowawcze, dlatego jeszcze przed stu laty były jednym z najliczniejszych ssaków lądowym na ziemi. Występowały w całej Ameryce Północnej i Środkowej, Europie, prawie całej Azji (poza wschodem Chin, Japonią, Półwyspem Indyjskim i Indochińskim oraz wyspami między Australią a Azją)). Obecnie wilcze populacje obejmują zasięgiem obszar na północ od granicy USA i Kanady, Azję Środkową i Północną, góry na północy Półwyspu Indyjskiego, Europę (Grecja, Rumunia, Czechy, Słowacja, Ukraina, Rosja, Finlandia, Szwecja). Nieliczne zachowane lub rekultywowane stada żyją w zachodniej części Stanów Zjednoczonych, Meksyku oraz we Włoszech i Hiszpanii. Wilki zamieszkują bardzo zróżnicowane środowisko, od otwartych stepów do lasów liściastych. Obecnie w Europie zamieszkują wyłącznie okolice górzyste (w Polsce Beskidy, Tatry i Bieszczady, we Włoszech Apeniny) oraz puszcze (u nas np. Puszcza Białowieska), podobnie jak rysie czy niedźwiedzie. Szacuje się, że na całym świecie żyje ok. 100 tys. tych szlachetnych zwierząt, w tym ok. 50 tys. w Azji Północnej, zwłaszcza na Syberii, 40 tys. w USA i Kanadzie. Reszta to odosobnione populacje w Europie, Azji Południowej i Meksyku. Stałe jednak zmiany w liczebności wilków uniemożliwiają podanie dokładnych danych.
Występują lub występowały różne podgatunki (łącznie w liczbie aż 36, ale podaję najważniejsze): - canis lupus lupus (zwykły inaczej szary; zagrożony w Europie), - canis lupus campestris (stepowy; zagrożony) , - canis lupus albus (tundrowy euroazjatycki) , - canis lupus tundrarum (tundrowy amerykański) , - canis lupus lycaon (kanadyjski; zagrożony), nubilus (preriowy, inaczej czarny) - canis lupus rufus (rudy, inaczej czerwony; prawdopodobnie już wyginął)
Wilczy trop jest już dziś, niestety, rzadkim widokiem.
Co ciekawe, watahy zajmując ogromne terytoria łowieckie (od 100 do 1000 km2), mogą ciągle pozwolić sobie na wielokrotne rozdzielanie się i schodzenie członków stada, są bowiem w stanie przebiec nawet do kilkudziesięciu kilometrów w ciągu jednej nocy. Nie muszą dzięki temu zmieniać ciągle kryjówki, choć bywa że posiadają ich kilka. I tak wiosną czy latem (kiedy to następuje rozród, o czym później) stado rozdziela się i żyje pojedynczo, we dwójkę lub we trójkę. Na jesień, gdy trudniej o posiłek wracają do liczebności wilczej rodziny (5- 8 zwierząt), a zimą zbijają się w kupy nawet do wspomnianych 20 osobników. Związane jest to z koniecznością utrzymywania terenu łowieckiego i obrony go przed innymi sforami, dostępnością pokarmu i cyklem rozrodczym. Utrzymują kilka kryjówek (mogą to być nory po lisach, borsukach, wykroty, rowy), na tyle dużych, aby mogły pomieścić wilczycę i młode.
Puszcza Białowieska, jedno z ostatnich miejsc w Polsce, gdzie wilki mogą cieszyć się wolnością
Wilki żyją w naturalnych warunkach stadach zwanych watahami (oprócz osobników odrzuconych żyjących samotnie) po 2-20 osobników, zwykle od 5 do 8), gdzie obowiązuje ścisła hierarchia obca innym gatunkom. Różnią się więc od lisów (które żyją samotnie lub rodzinami, a polują samotnie) oraz rysi i niedźwiedzi (typowi samotnicy; łączą się jedynie w czasie godów, matki same wychowują młode). Psy natomiast odziedziczyły instynkt stada, z tego też powodu rodzina opiekująca się nim jest traktowana jak sfora. Skutkuje to koniecznością utemperowania młodego zwierzęcia i nie dopuszczenia do stworzenia chorego układu: pan niżej w hierarchii niż pies. Jedyne modele wychowawcze psa to: pan- pies- reszta rodziny (niezalecany, jeśli rodzina ma przebywać w bezpośredniej obecności psa, np. w mieszkaniu) lub pan-reszta rodziny-pies (najbardziej prawidłowy i najbardziej wygodny dla właściciela).
Wataha jako grupa społeczna jest jedną z najwyżej rozwiniętych w świecie przyrody (zaraz po ludziach, pszczołach, mrówkach, termitach i osach). Składa się z basiora (doświadczony, silny i charyzmatyczny samiec), wadery (odpornej, gwarantującej dobre potomstwo wilczycy), które nazywa się 'parą alfa' oraz reszty osobników, wśród których ważną rolę odgrywa 'samiec beta', mogący w każdej chwili zastąpić przewodnika stada. Para alfa ma około 4-5 lat, a więc jest doświadczona i jeszcze w pełni sił. Samiec zawsze decyduje o kierunku, ale zastępują go w samym prowadzeniu sfory inne liczące się w stadzie wilki. Śmierć lub wygnanie wadery zwykle nie zagraża istnieniu watahy, jednak brak samca dominującego jest nie do pomyślenia. Im bardziej przewodnik wybija się ponad stado, tym jest ono spójniejsze i lepiej zorganizowane. Samce znajdujące się niżej w hierarchii źle znoszą swoje położenie, dlatego często odłączają się od stada i żyją samotnie lub zakładają własne watahy. Wewnątrz watahy porządek utrzymuje właśnie para alfa, za którą z reguły opowiada się reszta sfory. Para również podporządkowuje się decyzji ogółu. Niezwykle rzadkie są przypadki mordowania danego osobnika przez członków watahy, tak często spotykane u lwów (nowy szef stada morduje zawsze wszystkie lwiątka- dzieci starego przywódcy). Osobnik "zaszczekany" i "zawarczany" zostaje po prostu wykluczony ze sfory i musi odejść. Takie "popychadło" określa się mianem 'osobnika omega'. Często zdarza się, że wygnany zostaje zniedołężniały ex-przywódca stada. Wataha oznacza swój rewir odchodami, sygnałami zapachowymi i wyciem (które także opisałem dokładniej dalej). Teren oznaczony jest dla innych sfór nietykalny i przekraczają one jego granice na własną odpowiedzialność. Starcia i sprzeczki między watahami (jak np. "podbieranie" członków watahy przez charyzmatyczne osobniki zakładające nowe stada) zdarzają się dość często, niemniej rzadko dochodzi do walk zakończonych śmiercią. Zwykle sfory szanują wyznaczone granice lub rezygnują z walki i uciekają (wycofują się na z góry upatrzone pozycje) widząc prawowitego gospodarza danego terenu.
Lider watahy decyduje o sposobie traktowania obcego i "swojego" wilka. Te pierwsze, jeśli żyją samotnie (są wyrzutkami watahy, bo nie potrafiły podporządkować się przewodnikom i nie wywalczyły sobie odpowiedniej pozycji w reszcie stada lub po prostu odeszły od rodzimej watahy i nie założyły własnej), to przemykając chyłkiem przez terytoria innych watah starają się unikać spotkań (jak wspomniałem wilki nie są skore do rozlewu krwi wyłącznie we własnej sforze), nie pozostawiają więc oznaczeń zapachowych i nie wyją w obawie o wykrycie. Spotkanie samotnego wilka ze sforą wygląda z reguły w ten sposób, że nieznajomy zostaje "na dzień dobry" oszczekany i następuje chwila konsternacji z jego strony. Jeśli przewodnik rzuci się na niego, to cała sfora zrobi to samo, ale jeśli jednak samiec alfa obwącha przybysza i przyjmie jego wyrazy pokory, to nowy członek stada zostanie zaakceptowany. Bardzo charakterystyczne są relacje hierarchiczne. Gdy dwa wilki się mierzą się wzrokiem, jeden przyjmuje postawę dominującą (ogon sztywny i wysoko postawiony, uszy postawione, wyprostowana sylwetka), a drugi kuli się i chowa ogon między łapy, a następnie kładzie się na ziemi i liże jego pysk. Jeśli osobnik dominujący nadal okazuje swoją wyższość, słabszy kładzie się na grzbiecie i pozwala obwąchiwać. Uparte i odważne spojrzenia w oczy traktowane są jak wyzwanie. Para alfa zawsze manifestuje swoją wyższość, np. jedząc jako pierwsi w stadzie. Jedynie para przewodników bierze udział w cyklu rozrodczym, co na pierwszy rzut oka może wydawać się szkodliwe dla liczebności stada, ale w rzeczywistości jest odwrotnie. Po pierwsze, dochodzi do rozrodu wyłącznie najlepszych osobników, co gwarantuje wartościowe potomstwo, po drugie, utrzymanie i obrona jednej suki ze szczeniętami nie wymaga wielkich nakładów sił (basior, podobnie jak lisi samiec potrafi być troskliwym ojcem i zapewnić młodym oraz samicy pokarm), po trzecie, zapobiega to nadmiernemu wzrostowi populacji, co byłoby niebezpieczne dla watahy (nadmierne przetrzebienie stad łoszaków na danym obszarze to brak pożywienia i widmo głodu). Wilki mają dość słaby wzrok (widzą czarno-biało i głównie to, co się porusza, podobnie zresztą jak psy), natomiast rekompensują go sobie doskonałym słuchem i węchem.
Czujny osobnik obserwuje okolicę
Miażdżącym argumentem za inteligencją wilków jest specjalny sposób porozumiewania się. Zaobserwowano pięć słyszalnych dla człowieka dźwięków: szczekanie (alarm), popiskiwanie (podporządkowanie lub przyjaźń), skomlenie (przyjaźń, sympatia), warczenie (niezadowolenie, ostrzeżenie) i wycie. To ostatnie siało przed wiekami panikę wśród prostego ludu. Dźwięk ten jest słyszalny przez człowieka nawet z odległości ośmiu kilometrów, ale doskonały słuch wilków sprawia, że i większa odległość nie jest przeszkodą w porozumiewaniu się. Wilki wyją całym stadem (nawet szczenięta się przyłączają), aby zaznaczyć swoją obecność, zwołując się na polowanie, szukając zagubionego osobnika lub po prostu dla przyjemności. Każdy wilk ma inny tembr głosu, co pozwala im rozróżnić członków stada. Wszystkie te dźwięki odziedziczyło po wilku psy, a lisy nie opanowały tylko sztuki wycia. Oprócz tego wilki mają do komunikacji całą gamę mimiki i postaw, wcześniej już opisanych. Każdy osobnik obdarzony jest innym zapachem, co ułatwia innym identyfikację śladów zapachowych, także tych na fekaliach. Jeśli więc jesteście źli na swojego psa za obwąchiwanie każdej kępki trawy i każdego g..., to po prostu spuście go ze smyczy i idźcie szybko do przodu, nawołując Waszego zwierzaka. Zadziała wspomniany instynkt stada: po chwili, kiedy zobaczy, że przestaje Was widzieć i czuć, przybiegnie w ekspresowym tempie. Uwaga! Smycz zdejmuje się psu wtedy, kiedy jest się pewnym, że w pobliżu nie ma żadnego niebezpieczeństwa.
Hierarchia stada ustala się na długie miesiące w okresie rozrodu. Rywalizujące samce potrafią być naprawdę agresywne, unikają jednak pozbawiania się partnera do polowania. Jak wspomniałem, jedynie para przewodników jest upoważniona do rozrodu, zdarza się jednak, że korzystając z zamieszania samicę alfa pokryje inny samiec albo względy basiora zdobędzie inna samica. Z reguły jednak wilki pozostają jednak monogamiczne. Ich rytuał bywa zaskakująco czuły: kąsanie i "całowanie" szyi, lizanie pysków, ociekanie się o siebie, co więcej, wilk, który zostanie oddzielony od swojej suki (i nawzajem), uparcie szuka wybranego już partnera.
Wilki żyją w grupach rodzinnych, które są określane mianem watah. Tworzą one jedną z najbardziej zorganizowanych i trwałych struktur rodzinnych spośród kręgowców. Grupy rodzinne charakteryzują się silną strukturą dominacji. W skład tej grupy wchodzą:
· Samiec i samica Alfa -Jest to jedyna para rozmnażająca się w całej grupie. Stoi najwyżej w hierarchii i zarządza stadem.
· Samiec beta -Stoi w hierarchii poniżej pary alfa.
· Szczenięta -Urodzone w ostatnim miocie.
· Osobniki podporządkowane: -Potomstwo pary alfa z poprzednich lat.
· Omega -osobnik, który jest odtrącany i często atakowany przez innych członków grupy.
Struktura dominacji istnieje oddzielnie dla samic i samców. Wśród szczeniąt też wykształca się podobna hierarchia. Osobniki, które nie potrafią żyć w stadzie (silne, zbyt słabe, konkurujące z przywódcą stada) odchodzą, aby utworzyć nową grupę lub żyć samotnie. Wilki najczęściej łączą się w pary na całe życie i są bardzo przywiązane do swojej watahy. Razem polują, pomagają sobie i przekazują różne informacje np. za pomocą wycia. Oprócz wycia wilki porozumiewają się za pomocą innych odgłosów oraz gestów (np. pozycje ogona). Znaczą one swój teren przy pomocy moczu i odchodów. Daje to informacje innym grupom, na jaki teren nie należy wchodzić (informacje te daje także wycie). Młode wilki uczą się w swoich grupach metod polowania, zasad współżycia z innymi członkami, ustalania swojej pozycji w hierarchii i.t.d. Dlatego niemożliwe jest wykształcenie się w pełni dojrzałego umiejącego żyć w środowisku naturalnym osobnika bez obecności grupy rodzinnej.
Wilki i psy należą do tej samej podrodziny. Psy wywodzą się od wilków i przeniosły do dzisiaj wiele "wilczych" zachowań, choć wiele się w nich zmieniło. Zachowały także możliwość krzyżowania się z wilkami. Różnice między psami i wilkami są jednak dość istotne, zarówno jeśli chodzi o psychologię, jak i fizjologię. Wynika to z celowego procesu kształtowania ras psów do specyficznych celów przeznaczonych dla nich przez człowieka. Inne warunki środowiskowe spowodowały także zanik niektórych zachowań lub pojawianie się innych - pożądanych przez człowieka.
Zdziczałe psy, żyjące w trudnych warunkach i zmuszone do polowania, przyjmują organizację stada zbliżoną do wilczej watahy. Jednak inne są zachowania prokreacyjne, tak jak inne jest wzajemne nastawienie w stadzie. Stada wilcze z ich hierarchią i wewnętrznym podporządkowaniem dobru watahy są naturalne dla wilków. Struktura ta wynikła z wielowiekowych oddziaływań środowiska.
Wilk jest mięsożerny, do swojego życia potrzebuje dziennie około 1,3 kg mięsa (licząc wraz z kośćmi i skórą). Odżywia się przede wszystkim zwierzętami leśnymi i domowymi, zarówno upolowanymi przez siebie, jak i padłymi. O ile warunki oraz liczność stada na to pozwalają, drapieżca ten poluje również na większą zwierzynę, taką jak jelenie, sarny, łosie. Uzupełnieniem diety są: leśne runo, owoce, w skrajnych przypadkach grzyby. Układ pokarmowy wilka jest ściśle wyspecjalizowany dla mięsożercy, nieco inaczej niż u zwykłego psa domowego. Wilki żerują głównie w nocy, jednak pod wpływem głodu napadają na stada owiec i bydła na pastwiskach, nawet w dzień. Wilk napada na swe ofiary według jednej stałej metody: najpierw stara się rozerwać brzuch, następnie atakuje tylne nogi, żeby przewrócić swoją ofiarę i pochwycić ją za gardło. Jeżeli napadu dokonuje grupa kilku drapieżników, wówczas atakują one równocześnie ze wszystkich stron, najpierw dyskretnie otaczając upatrzoną ofiarę.
Wilk jest bardzo krwiożerczy, zwierzynę dusi (zarzyna) nie tylko w ilości potrzebnej dla zaspokojenia głodu, ale także dla swoistej zbójeckiej satysfakcji, wynikającej z drapieżniczego charakteru (w szczególności jeśli uda mu się przedostać do zabudowań gospodarskich, np. owczarni). Ze szczególną zajadłością poluje na zwierzynę płową; niestety powoduje wśród niej duże szkody.
Wilki umieją polować z naganką, a więc jedne z nich napędzają zwierzynę, a drugie w ukryciu czekają na jej zbliżenie się; następnie w odpowiedniej chwili zaczynają atak. Takie polowania organizują na zwierzynę płową i na dziki. Zazwyczaj z głodu podchodzą do zabudowań ludzkich, gdzie wkradają się do stajni, owczarni i obór, napadają na pasące się owce i bydło. Wilk atakuje także człowieka, jest to jednak wypadek bardzo rzadki. Taka sytuacja nie powinna być bagatelizowana, gdyż czynią to jedynie wilki wściekłe lub bardzo wygłodzone (częściej jednak to pierwsze).
Wilk w ciągu nocy potrafi przejść nawet do 30-50 km. Po obfitym nocnym obżarstwie odchodzi od miejsca żeru na odległość 2-10 km i tam zalega, by odpocząć po męczącym polowaniu. Jest zwierzęciem stadnym (jego stado to wataha). Żyje w grupach liczących do 20 osobników. Stada opierają się zazwyczaj na rodzinach, do których przyłączają się samotne wilki. W stadzie jest zachowana hierarchia - przewodzi najsilniejsze zwierzę (alfa) lub para osobników. Reszta jest podporządkowana hierarchii, która panuje w stadzie. Na samym jej dole stoją najsłabsze osobniki - najczęściej te, które przyłączyły się do stada. Młode wilczki, którymi opiekuje się całe stado, znajdują się poza tą hierarchią.
Osobniki, które nie umieją żyć w stadzie lub nie chcą się podporządkować panującym w nim regułom (czyli zwykle wilki silne, konkurujące z przywódcą stada), odchodzą, żeby żyć samotnie. Zazwyczaj dołączają się po jakimś czasie do innego stada lub tworzą spośród samotnych wilków własne watahy. W życiu tych pięknych i inteligentnych zwierząt ogromną rolę odgrywa rodzina. Jej członków łączą silne więzy, oparte nie tylko na woli przetrwania, ale też na miłości i braterstwie. Stado stanowi jedną z najwyższych form życia społecznego zwierząt; poszczególne osobniki tworzą jedność, ale bez utraty swojej indywidualności.Wilki łączą się w pary na całe życie. Znane są także z przywiązania do swojej watahy. Najważniejsza samica w stadzie wydaje na świat potomstwo, zwykle co roku. Samicą ta najczęściej jest przywódca stada - lub też pochodzi ona z pary alfa. Inne pary w stadzie zwykle nie posiadają potomstwa (choć i to czasami się zdarza). Matka jest troskliwie karmiona przez całe stado. Jej potrzeby są ponad dwukrotnie większe niż w stanie normalnym. Po pierwszych 2-4 tygodniach młode otwierają oczy i zaczynają uczyć się swojego życia przeszkadzając starszym. Młodymi opiekuje się całe stado. Podczas gdy większość stada poluje, młodych pilnuje najpierw wadera, a następnie 'dyżurny' wilk.
O ile w stadzie panuje ścisła dyscyplina i hierarchia, to młodym pozwala się na prawie wszystko co nie zagraża im samym lub bezpieczeństwu stada. Młode mogą spokojnie baraszkować i używać pilnujących ich starszych wilków do "ćwiczeń" w sztuce polowania. Starsi z rezygnacją poddają się temu, reagując jedynie na co bardziej bolesne ataki. Podczas tych pierwszych miesięcy wytwarza się wśród młodych ich własna hierarchia, wynikająca z siły i zręczności osobników. Młode są karmione początkowo przez waderę, a następnie przez starsze osobniki stada.
Młode wilki rosną znacznie szybciej niż młode psy. Po pierwszym okresie wilki przenoszą się w nowe miejsce. Taki cykl przenosin powtarza się wielokrotnie i jest związany z poszukiwaniem zwierzyny. Zwykle wilki używają rokrocznie tych samych miejsc. Miejsce takie stanowi punkt spotkań i wypoczynku po polowaniach. Zwykle jest ono umieszczone obok strumienia lub zbiornika wodnego. Po okresie "niemowlęcym" przychodzi czas na poznawanie środowiska i naukę walki o przeżycie. Młode wilki uczestniczą w polowaniach, ucząc się swojego prawdziwego życia. Powoli wchodzą w życie watahy, zdobywając w naturalny sposób pozycję w stadzie.
Wilki uzyskują zdolność do rozrodu już w wieku 2 lat, jednak w praktyce możliwość spłodzenia potomstwa uzyskują zwykle później. Cześć odchodzi od stada tuż po osiągnięciu dojrzałości, ale reszta zostaje w stadzie rodzinnym, gdzie wypracowuje sobie pozycję przewodnika stada (często detronizując swoich rodziców). Od początkowego okresu następuje silne emocjonalne związanie młodych wilków ze stadem. Wytwarza się ono zwykle w czasie pierwszych miesięcy życia. Stado dla wilka jest jego domem i w nim się on realizuje. W nim otrzymuje wsparcie i opiekę. Dla niego będzie walczył i polował. Związki między wilkami w stadzie są znacznie silniejsze niż między innymi zwierzętami stadnymi.
Wilki są zwierzętami niezwykle inteligentnymi, mają bardzo skomplikowany system porozumiewania się. Dużą role odgrywa w nim mowa ciała, ale także różnorodne odgłosy (szczekanie i wycie). Ponieważ razem polują, przekazując sobie informacje i pomagając sobie nawzajem, da się nieraz słyszeć różne wilcze odgłosy. Wycie jest wiadomością o tym, że w danym terenie znajduje się wilk (lub ich grupa), oraz przekazuje informacje o stanie stada, obecności zwierzyny itd. Inne wilki, słysząc to, wiedzą o tym, kto i gdzie poluje. W ten sposób wiedzą, kiedy nie wchodzić sobie w drogę, a kiedy można wpaść do sąsiadów z wizytą. Wycie stanowi też element integrujący grupę - ot, takie wilcze występy chóralne. Oprócz charakterystycznego wycia wilki wydają wiele innych odgłosów, które stanowią część swoistego języka umożliwiającego porozumiewanie się w stadzie.
Wilk jest niesłusznie uważany za zwierzę skrajnie odważne. Owszem, gdy zmusza go do tego potrzeba, staje do walki z silniejszym przeciwnikiem i walczy dzielnie - jednak jeśli ma taką możliwość, raczej będzie się starał ocalić skórę. Człowiek - choć znacznie słabszy od wilka - jest przez wilka odbierany jako zagrożenie. O ile wilk będzie mógł, ucieknie na widok człowieka. Co ciekawe, gdy wilk zostanie w młodości wychowany przez ludzi, strach ten nie będzie dominował nad zachowaniem zwierzęcia, a człowiek który je wychowywał, będzie uważany za przywódcę stada. Nawet w przypadku wilka wychowanego od szczeniaka wystarczy nieporozumienie co do zachowania (np. spojrzenie lub uśmiech), a nieszczęście gotowe.
Wilk jest i niech pozostanie zwierzęciem dzikim, a nie egzotycznym gatunkiem zwierzęcia domowego. Wilki do swojego życia potrzebują wielkich przestrzeni. Teraz nie ma ich zbyt wiele - sami też ich potrzebujemy. Wilki jednak same dostosowują się do zmiany warunków środowiskowych i spotykane bywają, tak jak i psy, na śmietnikach lub niedaleko siedzib ludzkich. Wynikają z tego konflikty. Wilki polują na zwierzynę dziką i na zwierzęta gospodarcze.
W Polsce wilki były tępione jako zagrożenie dla zwierzyny łownej i zwierząt gospodarczych. Obecnie na terenie Polski wilk jest objęty ochroną gatunkową za wyjątkiem województw: krośnieńskiego, przemyskiego i suwalskiego. Jednak i w pozostałych zdarzają się odstrzały wilka, zarówno omyłkowe (wilk brany jest za zdziczałego psa), jak i celowe (wilków atakujących zwierzęta hodowlane i domowe). Wilki giną także w sidłach i wnykach kłusowników, tak jak w znanym przypadku Rudej i Chytrej - dwóch wader z Białowieży.
Rozród i rozwój osobniczyW grupie rodzinnej wilków z reguły rozmnaża się tylko jedna para "alfa", pomimo dojrzałości fizjologicznej innych osobników. Wilki nie są w pełni monogamiczne - samiec może zmieniać samice w poszczególnych sezonach rozrodczych. Wilki mogą dojrzewać płciowo w 10 miesiącu życia i rodzić potomstwo w wieku 1 roku, ale większość z nich nie rozmnaża się przed upływem 22 miesięcy. W naszych warunkach cieczka ma miejsce w lutym - marcu. Ciąża trwa 62-64 dni, przeciętnie rodzi się 4-6 młodych (maksymalna rozpiętość od 1 do 11). W rozwoju fizycznym i rozwoju zachowań szczeniąt można wyróżnić 4 etapy: 1. okres neonatalny - do otwarcia oczu w 11-15 dniu życia; 2. okres przejściowy do 22 dnia; 3. okres socjalizacji-od 22 do ok. 77 dnia; 4. okres juvenilny - do osiągnięcia dojrzałości płciowej w wieku 22 m-cy.
Niewiele w przyrodzie jest takich gatunków, które tworzą rodziny lub kolonie, gdzie kilka pokoleń żyje razem, reprodukcja ograniczona jest tylko do jednej pary lub nawet pojedynczego osobnika, natomiast opieką nad potomstwem zajmuje się cała, współpracująca blisko ze sobą, grupa rodzinna składająca się w większości z osobników nie rozmnażających się. Taka struktura reprezentuje szczytową formę socjalnego rozwoju kręgowców. W Polsce, jak wynika z ponad dziesięcioletnich badań prowadzonych w Puszczy Białowieskiej, przez naukowców z Zakładu Badania Ssaków PAN, w warunkach naturalnych, bez łowieckiego wykorzystania, populacja wilków jest bardzo ustabilizowana. Obszar 647 km2 polskiej części Puszczy Białowieskiej zajmują cztery wilcze rodziny, których terytoria obejmują po około 150-350 km2. Te terytoria w bardzo niewielkim stopniu się nakładają. Przeciętna zimowa liczebność grup wynosi około 4 osobniki. W miocie jest średnio 6 młodych, lecz pierwsze trzy miesiące przeżywa tylko połowa. Tak więc w odniesieniu do Puszczy Białowieskiej można mówić o populacji wilków składającej się z kilkunastu osobników (na 647 km2!). Co roku z Puszczy na tereny sąsiadujących kompleksów leśnych migrują średnio cztery wilki, ich los jest jednak nieznany. Prawdopodobnie giną z braku możliwości przyłączenia się do innej grupy. W populacjach wilków w warunkach naturalnych, gdy nie podlegają one presji łowieckiej, grupa rodzinna pełni kluczową rolę, zarówno we wzajemnych relacjach pomiędzy poszczególnymi osobnikami tego gatunku jak i w relacjach z przedstawicielami innych gatunków, przede wszystkim ofiar. Ma więc zasadniczy wpływ na sposób i stopień wykorzystania populacji gatunków kopytnych w obszarach występowania wilków. W naszym kraju głównymi ofiarami wilków są jelenie, w wiele mniejszym stopniu dziki i sarny. Po upolowaniu ofiary sposób, tempo i stopień jej konsumpcji zależy ściśle od dominującej w grupie pary alfa. To osobniki alfa jako pierwsze przystępują do jedzenia, jedzą najwięcej, a następnie poprzez przebywanie w pobliżu ofiary i określone zachowanie skłaniają resztę grupy do maksymalnego wykorzystania ciała ofiary. Duża jest więc ilość spożytego mięsa z jednej ofiary przypadająca na jednego członka grupy. To osobniki alfa regulują częstotliwość polowań i przerwy pomiędzy nimi. Dzięki temu w ustabilizowanych grupach mamy do czynienia z regularnymi przerwami pomiędzy poszczególnymi polowaniami, ich długość w sytuacji dużej dostępności bazy pokarmowej jest zależna od wielkości grupy. Mechanizm ten uniemożliwia nad eksploatację populacji ofiar i pozwala harmonijnie (czyli bez zagrożenia dla przetrwania, któregokolwiek z gatunków) współżyć na jednym obszarze zarówno drapieżnikom jak i ich ofiarom. Od zagęszczenia kopytnych na danym terenie zależy m.in. najczęściej wielkość wilczego areału. Im to zagęszczenie jest większe, tym terytorium może być mniejsze, a więc dany kompleks leśny może pomieścić więcej wilczych grup.
Mechanizmy tego typu działają tylko wtedy, gdy istnieje prawidłowa struktura wilczej grupy. Struktura ta warunkuje, a jednocześnie zależy od skutecznego, niezakłóconego przebiegu procesu wychowu młodych, polegającego na nieustannej nauce. Większość zachowań warunkujących przetrwanie wilczej populacji, są to zachowania wyuczone. To w rodzinie, poprzez codzienny kontakt z jej członkami (zabawę, akceptację lub negację poszczególnych zachowań), młode wilki uczą się jak, w sposób najmniej konfliktowy, ustalać w przyszłości swoją pozycję w rodzinnej hierarchii i współżyć z innymi członkami grupy, jak rozpoznawać sygnały dawane przez dominantów (mimika, postawa, zapach, dźwięki), jak wyć, jak najskuteczniej polować we własnej grupie, jak rozpoznawać charakterystyczne punkty własnego terytorium, gdzie są jego granice, jak reagować na obcych i wreszcie jak czynnie uczestniczyć w wychowie następnego pokolenia młodych, itp. Bez wychowania w pełnej rodzinie nie można mówić o wykształceniu się w pełni dojrzałego, umiejącego żyć w naturalnym środowisku wilka. Dlatego też tak nieodwracalne skutki niesie za sobą, tak popularny w niektórych regionach kraju, proceder wybierania szczeniąt z gniazd. Wilk zabrany z gniazda i wychowany przez człowieka nie będzie już nigdy mógł powrócić do Natury.
MaSSuria