Wielkie i male litery_ustalenia zespolu_30.12.05.doc.pdf

Wielkie i małe litery w tekstach UE –

ustalenia Zespołu Rady Języka Polskiego

ds. Współpracy z Tłumaczami UE, poczynione na posiedzeniu Komisji

Ortograficzno-Onomastycznej RJP 2 XII 2005 r.

Z uzupełnieniami z dnia 30.12.2005 r.

U STALENIA I WNIOSKI OGÓLNE

1. Uwagi i wnioski przedstawione poniżej nie stanowią modyfikacji istniejących przepisów

ortograficznych, lecz są jedynie ich rozciągnięciem na konkretne wypadki, przedstawione w

pytaniach P.T. tłumaczy UE. Należy, jeśli to tylko jest możliwe, kierować się przepisami,

zawartymi w dużych słownikach ortograficznych, np. w Wielkim słowniku ortograficznym PWN

pod red. E. Polańskiego, Warszawa 2003.

2. Trudności ortograficzne, z którymi borykają się tłumacze UE, mają kilka przyczyn:

a) tendencję – pod wpływem ortografii bądź zwyczajów angielskich – do zapisywania

wszystkich członów nazw własnych, i nie tylko takich nazw, od wielkich liter (warto

jednak zauważyć, że nie wszystkie języki UE ulegają tej tendencji, inaczej jest np. w

języku francuskim, a ze słowiańskich – w czeskim);

b) nieudany przekład angielskich słów, wyrażeń bądź całych nazw (np. instrument ma w

języku angielskim, w przeciwieństwie do polszczyzny, kilka przenośnych znaczeń,

m.in. ‘środek realizacji czegoś’ i ‘akt urzędowy’), co ma bezpośredni (destrukcyjny)

wpływ na polski system tworzenia i zapisu nazw;

c) wynikające z tego kłopoty w dopasowaniu nazw z innowacyjnie użytymi określeniami

do kategorii proponowanych przez słowniki ortograficzne, a mających wyznaczone

zasady pisowni;

d) pozostający w związku z powyższym niedobry, bo powodujący zamieszanie, sąd, że

grupy nazw podlegających takim samym zasadom pisowni należy wyznaczać na

podstawie słów występujących w tych nazwach; tymczasem kategoryzację taką należy

przeprowadzać na podstawie odnośności całej nazwy do określonego typu desygnatu;

e) traktowanie wszelkich nazw i określeń, występujących w charakterze terminów,

quasi-terminów i zestalonych połączeń, jako nazw własnych, co wywołuje potrzebę

zastosowania w nich wielkich liter;

f) niepoprawne ortograficznie rozwinięcia skrótowców, tj. zapisywanie wszystkich

rozwiniętych członów nazw wielkimi literami, np. WSO Æ * Wielki Słownik

Ortograficzny zamiast Wielki słownik ortograficzny ; NPR Æ * Narodowy Plan

Rozwoju zamiast Narodowy plan rozwoju ;

g) ogólną tendencję do różnicowania zapisów: zasada ortograficzna o dopuszczalności

użycia wielkiej litery ze względów uczuciowych powoduje, że zapis wielu określeń

od wielkiej litery zaczyna być uważany za neutralny, a rzeczywiście neutralny zapis

od małej litery – za deprecjonujący (np. nazwy funkcji i stanowisk, prezydencja , rząd ,

zapis wyrazów Pan , Pani o osobach trzecich, a nie w zwrotach do kogoś itp.).

3. Należy w miarę możliwości ściśle kierować się zasadami pisowni nazw kilku kategorii desygnatów:

a) dokumentów (przy czym trzeba odróżnić oficjalne nazwy dokumentów, te znajdujące się

na stronach tytułowych, od nazw obiegowych, niebędących nazwami własnymi) Æ tylko

pierwszy wyraz piszemy wielką literą w nazwach oficjalnych, Æ wszystkie wyrazy

piszemy małymi literami w nazwach obiegowych, zwyczajowych;

b) instytucji Æ wszystkie wyrazy (z wyjątkiem występujących wewnątrz nich przyimków,

spójników i określeń typu do spraw, pod wezwaniem, na rzecz, imienia, numer, im., nr )

piszemy wielkimi literami;

c) wydarzeń, aktów dziejowych Æ wszystkie wyrazy piszemy małymi literami;

d) idei, planów, etapów Æ wszystkie wyrazy piszemy małymi literami;

e) organów Æ wszystkie wyrazy (z wyjątkiem występujących wewnątrz nich przyimków,

spójników i określeń typu do spraw, pod wezwaniem, na rzecz, imienia, numer, im., nr )

piszemy wielkimi literami;

f) funkcji Æ wszystkie wyrazy piszemy małymi literami.

W konkretnych wypadkach o tym, z jakim typem nazwy mamy do czynienia, a w związku z tym,

którą z reguł należy zastosować przy zapisie, może decydować kontekst. Do tłumacza (który musi

odwoływać się w tym wypadku do wiedzy pozajęzykowej, merytorycznej), należy ustalenie typu

desygnatu tłumaczonej nazwy.

4. Byłoby bardzo pożądane, by w tekstach UE nazwy własne, zwłaszcza tytuły aktów i innych

dokumentów, wyróżniać także inaczej niż za pomocą stosowania wielkich liter (np. kursywą,

cudzysłowem, pogrubionym drukiem). W ten sposób można by łatwo uniknąć nieporozumień

związanych z formą nazwy własnej.

5. Polacy dopiero od kilku lat mają w praktyce do czynienia z dokumentami UE; wprowadzane

dotychczas zwyczaje nie są jeszcze (miejmy nadzieję) na tyle zakorzenione, żeby nie można było

ich zmienić na właściwe, zgodne z regułami ortograficznymi funkcjonującymi w naszym języku

od wielu lat.

6. Ponieważ do ustalenia zapisu nazw występujących w dokumentach unijnych wystarczają

dotychczasowe reguły ortograficzne, decyzje zespołu działającego przy KOO nie wymagają

zatwierdzenia przez plenum RJP.

R OZSTRZYGNIĘCIA SZCZEGÓŁOWE

(według porządku zaproponowanego przez P.T. tłumaczy

w liście przysłanym do Rady Języka Polskiego)

1. Akty prawne i ich części

– Traktaty

Trzeba dokonać rozróżnienia na nazwy dokumentów (oficjalne i nieoficjalne) oraz nazwy wydarzeń;

zatem:

traktat amsterdamski , traktat nicejski, traktat rzymski , traktaty rzymskie (tu zwłaszcza mała

litera wskazuje na to, że mamy do czynienia z nieoficjalną nazwą) – to są nazwy zwyczajowe,

nie oficjalne (nie tytuły tych dokumentów), bardziej nazwy wydarzeń niż dokumentów –

podobnie jak np. traktat wersalski ;

traktat akcesyjny , choć: Traktat o przystąpieniu …… ;

traktat konstytucyjny – nazwa rodzaju aktu , a nie nazwa własna;

Traktat karty energetycznej , Międzynarodowy traktat o .... – jeśli takie są oficjalne tytuły

dokumentów.

W NIOSEK : każdorazowo trzeba sprawdzać, czy mamy do czynienia z oficjalną nazwą (tytułem)

dokumentu; jeśli tak – pierwszy wyraz piszemy wielką literą (zasada [73] 18.16 WSO); jeśli nie –

wszystko małymi literami. Liczba mnoga (np. traktaty rzymskie ) – wskazująca na kilka desygnatów –

przesądza o zapisie małymi literami.

– Konwencje

Powinna obowiązywać podobna zasada: jeśli mamy do czynienia z nazwą oficjalnego dokumentu (np.

części aktu prawnego), będącą jego tytułem – zapisujemy pierwszy wyraz wielką literą, a pozostałe

małymi literami; jeśli mamy do czynienia z nazwami obiegowymi – wszystko zapisujemy małymi

literami. Zatem:

jeśli to rzeczywisty tytuł, a nie obiegowa nazwa przypominająca tytuł: Europejska konwencja

ochrony praw człowieka i podstawowych wolności albo europejska Konwencja ochrony praw

człowieka i podstawowych wolności – w zależności od tego, czy przymiotnik wchodzi w skład

nazwy;

konwencja paryska , konwencja brukselska , konwencja genewska – to są, jak można z dużym

prawdopodobieństwem przypuszczać, nazwy nieoficjalne;

? Konwencja o ochronie praw człowieka (czy to nie jest obiegowa nazwa Konwencji ochrony

praw człowieka i podstawowych wolności ? jeśli tak, to: konwencja o ochronie praw

człowieka ), Międzynarodowa konwencja o ... – jeśli tak się rzeczywiście nazywa dokument;

Jednolity akt europejski – tytuł bardzo niezręcznie przetłumaczony, ale jednak oficjalny.

W NIOSEK : podobny, każdorazowo trzeba sprawdzać, czy mamy do czynienia z oficjalną nazwą

(tytułem) dokumentu; szczególnie trzeba być czujnym na nazwy z przymiotnikiem (np. europejski ) na

początku oraz na nazwy długie, wyglądające jak oficjalne, a nie zawsze takimi będące.

– Karty

To nazwy dokumentów, zbiory praw, a więc zasady są identyczne: jeśli oficjalny tytuł – pierwsza

litera wielka, pozostałe – małe; jeśli nazwa nieoficjalna – wszystko małymi. Podobnie trzeba uważać

na początkowy przymiotnik i na długie nazwy.

Zatem:

Karta praw podstawowych Unii Europejskiej albo karta praw podstawowych Unii

Europejskiej – w zależności od klasyfikacji, por. nazwy traktatów i konwencji;

Karta wspólnotowa podstawowych praw socjalnych pracowników albo: karta wspólnotowa

podstawowych praw socjalnych pracowników – jw.

Europejska karta regionów granicznych i transgranicznych albo: europejska Karta regionów

granicznych i transgranicznych , albo: europejska karta regionów granicznych i

transgranicznych ;

Europejska karta samorządu regionalnego albo: europejska Karta samorządu regionalnego

(w zależności od tego, co jest rzeczywistym tytułem);

Partnerstwo dla członkostwa – tytuł dokumentu.

W NIOSEK : sprawdzać tytuły dokumentów, uważać na początkowe przymiotniki.

– Umowy i porozumienia

Te same zasady, zatem:

Porozumienie w formie wymiany listów między ... – jeśli to oficjalny tytuł dokumentu;

Pierwsze porozumienie międzyinstytucjonalne – jw.

Porozumienie o partnerstwie i współpracy – jw.

Porozumienie nicejskie dotyczące międzynarodowej klasyfikacji towarów i usług – jw.

tylko: porozumienie nicejskie ; w tekście tylko: to porozumienie ;

– jw., choć te nazwy wyglądają raczej na obiegowe (wtedy: porozumienie w sprawie

cukru / protokół ds. cukru ; trzeba sprawdzić;

Umowa o unikaniu podwójnego opodatkowania zawarta między Belgią a Francją w dniu... ,

ale: umowa z Saarbrücken – jw.

W NIOSEK : sprawdzać tytuły dokumentów; być czujnym na nazwy zwyczajowe. Zazwyczaj umowy nie

mają jednak swoich tytułów, dlatego trzeba bardzo uważać. Co ważne, skrócona (czasem do jednego

wyrazu) nazwa nie jest już nazwą własną, zapisujemy ją zatem od małej litery. Poza tym: umowy

zwykle nie mają tytułów; jeśli na dokumencie jest pierwszy wyraz zapisany wielką literą, to dlatego,

że to początek zdania, a nie dlatego, że to początek tytułu.

Umowa – typ transakcji (może mieć różne nazwy: umowa, pakt i in.); porozumienie – akt prawny.

Trzeba się zdecydować na jednolity zapis wszystkich typów umów.

– Protokoły

Takie same zasady: jeśli są formą umowy – małymi, jeśli mamy do czynienia z tytułem aktu prawnego

– pierwszy wyraz wielką literą.

Protokół socjalny, Protokół w sprawie stosowania zasad subsydiarności i proporcjonalności

protokół z Palermo, protokół z Kioto – nazwy zwyczajowe

Protokół 1. do umowy... , I Protokół dodatkowy – jeśli to oficjalne tytuły dokumentów (na to

by wskazywały numery; miejsce numerów zależy od tłumaczenia [?]). Jeśli nie – małe litery.

Warto zwrócić uwagę na to, że po cyfrze arabskiej powinna być kropka.

– Dyrektywy, rozporządzenia, decyzje, ustawy ...

Nazwy aktów prawnych. Istnieje tu rozbieżność między praktyką prawną a przepisami

ortograficznymi. Prawnicy nazwy aktów prawnych, rozpoczynające się od słów ustawa,

rozporządzenie itp., zapisują w tekstach ciągłych małymi literami, a w tytułach wersalikami (i unikają

w ten sposób kłopotów). Przepisy ortograficzne mówią zaś o pisaniu pierwszego słowa (czyli ustawa,

rozporządzenie itp.) od wielkiej litery (por. przykład w WSO PWN: Ustawa o wychowaniu w

trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi ). Proponujemy następujące rozwiązanie.

Jeśli nie stosuje się wersalików, to w pełnych tytułach tych aktów należy odwołać do

wielokrotnie już wcześniej przypomnianej zasady zapisu tytułów dokumentów; będzie to zresztą

zgodne z zasadą, że każdy wyraz na początku zdania piszemy wielką literą. Jeśli zaś nazwa aktu

prawnego pojawia się w tekście ciągłym – stosować się do zwyczaju prawnego, czyli zapisywać ją od

małej litery. Czyli:

Rozporządzenie Komisji (WE) nr 123/2004 dotyczące przywozu wyrobów tekstylnych z

Tajlandii albo ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (WE) NR 123/2004 DOTYCZĄCE

PRZYWOZU WYROBÓW TEKSTYLNYCH Z TAJLANDII, ale np. Na posiedzeniu

rozpatrywano zmianę rozporządzenia Komisji (WE) nr 123/2004 dotyczącego przywozu

wyrobów tekstylnych z Tajlandii.

Obowiązuje oczywiście zasada zapisu skróconych nazw dokumentów od małych liter. A zatem:

zawsze:

rozporządzenie (WE) nr 123/2004 ; niniejsze rozporządzenie ;

niemiecka ustawa o kształceniu nr... z dnia... Æ to nie jest bowiem rzeczywisty tytuł, ale

tłumaczenie; nazwa ustawy jest omówieniowa (podkreśla to przymiotnik stojący przed nią), w

języku niemieckim to zapewne jedna forma wyrazowa; ponieważ nazwy ustaw są często

jednobrzmiące z omówieniem przedmiotu ustawy, w Polsce często pisze się je małymi

literami;

Piszemy też: ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym ; Tekst ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym

przyjęty przez Sejm RP w dniu 27 lipca 2005, gdyż od słowa prawo rozpoczyna się nazwa własna

ustawy.

Pytanie tłumaczy: „Czy podobne zasady powinny obowiązywać przy wspólnych działaniach ( wspólne

działanie PE i Rady na rzecz ...), sprawozdaniach specjalnych, sprawozdaniach rocznych (wszystkie

numerowane), poświadczeniach wiarygodności itp.?”

Odpowiedź: Wszystko zależy od tego, czy mamy do czynienia z nazwami dokumentów czy

desygnatów innego rodzaju; jeśli z nazwami dokumentów, to czy z nazwami oficjalnymi, czy

zwyczajowymi.

Pytanie tłumaczy: „Czy wniosek w sprawie przyjęcia dyrektywy nr (tu numer dyrektywy) ... jest już

tytułem i powinien zaczynać się wielką literą?”

Odpowiedź: Wiedzieć to powinni tłumacze, to oni bowiem mają dostęp do dokumentów UE i wiedzą,

jakie tytuły noszą te dokumenty. Raczej małą literą, jak rozporządzenia.

W NIOSEK : Należy sprawdzać tytuły dokumentów. Jeśli powstają wątpliwości (np. gdy nazwa

dokumentu jest zapisana wersalikami albo gdy nazwa dokumentu jest omowna, tożsama z

rozwiniętym określeniem typu i treści dokumentu), trzeba: a) sprawdzić, czy to jedyna nazwa

wydrukowana na dokumencie; b) podjąć decyzję i być konsekwentnym.

– Konstytucja

Należy stosować te same zasady, które zostały omówione wyżej. Oficjalne tytuły – od wielkiej litery

pierwszy wyraz; nazwy zwyczajowe – małymi literami. Zatem:

konstytucja europejska (to nie jest chyba tytuł dokumentu);

artykuł 53 konstytucji portugalskiej stanowi ... (podobnie);

– Części aktów

Zapis zgodnie z ogólną polską zasadą ortograficzną: w spisie treści – tytuły rozdziałów i innych części

dokumentu od dużej litery ze względów graficznych (bo to początek wypowiedzenia); w tekście – od

małych liter ( w rozdziale VII… ).

– Układy

Podobnie jak przy traktatach: trzeba rozróżnić nazwy wydarzeń, aktów dziejowych i nazwy

dokumentów (oficjalne i zwyczajowe), a także nazwy instytucji. Zatem:

umowa zawarta w ramach układu eurośródziemnomorskiego (jeśli to obiegowa nazwa) albo

Układu śródziemnomorskiego (jeśli to tytuł dokumentu);

Chorwacja pozostaje członkiem układu stabilizacji i stowarzyszenia / układu o stabilizacji i

stowarzyszeniu Æ różnice w nazwie świadczą o tym, że nazwa jest obiegowa;

zawarto układ o stowarzyszeniu – to raczej nazwa wydarzenia niż dokumentu;

zawarto układ ustanawiający stowarzyszenie między EWG a Turcją – to raczej nazwa

wydarzenia (wskazuje na to także łączliwość – zawrzeć nie łączy się z nazwami

dokumentów).

2. Plany, programy, działania, pakty

Obowiązują tu te same zasady (zbieżne także z zasadami zapisywania akcji – czyli programów, por.

zasada [73] 18.16 w WSO); zatem:

Narodowy plan rozwoju – to tytuł dokumentu (mimo że w praktyce urzędniczej w Polsce

stosuje się zapis Narodowy Plan Rozwoju , niepoprawny ortograficznie);

Plan działania na rzecz europejskich zdolności obronnych – jeśli taki jest tytuł dokumentu

opisującego ten plan; jeśli nie – wszystko od małych liter;

Plan działania e-Europa 2002 (gdyby nie było daty – e-Europy )

Program strukturalnego rozwoju wybranych regionów – jeśli taki jest tytuł dokumentu

opisującego ten program; jeśli nazwa zwyczajowa – wszystko od małych liter;

program operacyjny – to nazwa typu dokumentu, dlatego od małych liter;

systemowy program operacyjny ( Æ ta część to chyba nazwa gatunkująca) Wzrost

konkurencyjności i gospodarki – jeśli taki jest właściwy tytuł;

program ramowy Unii Europejskiej – to chyba nazwa zwyczajowa; trzeba sprawdzić.

KOMENTARZ tłumaczy:

„Oczywista jest z pewnością zasada rozróżnienia oficjalnie przyjętych nazw własnych od nazw – np.

skrótowych czy potocznie przyjętych – używanych w znaczeniu pospolitym. Jednakże powstają

pewne pytania: w jaki sposób stwierdzić, że określenie jest tytułem dokumentu bądź nazwą własną

programu, by na tej podstawie zastosować odpowiedni przepis SO ? Czy nazwa każdego programu ma

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: