blok - prawo cywilne.doc

              Blok: Prawo Cywilne - wybrane zagadnienia              - 22 -

I. POJĘCIE,  CECHY  I  SYSTEMATYKA  PRAWA  CYWILNEGO

I.        Pojęcie i cechy prawa cywilnego

Prawo cywilne jest to zespół norm prawnych regulujących stosunki między osobami fizycznymi
oraz osobami prawnymi (art. 1 k.c. - zasada jedności prawa cywilnego). Oznacza to, że przepisy kodeksu cywilnego odnoszą się do wszelkich podmiotów w stosunku cywilnoprawnym.

Przepisy prawa cywilnego regulują obrót powszechny oraz obrót gospodarczy (z udziałem przedsiębiorstw).

Ważną funkcję w prawie cywilnym spełnia zasada nieretroakcji i zachowania praw nabytych (art. 3 k.c.). oznacza, że przepisy prawa nie mają mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu.
Wejście w życie nowej ustawy nie niweczy praw już uzyskanych.

Cechy prawa cywilnego:

A)     Formalna równorzędność podmiotów stosunków cywilnoprawnych (stosunki w układzie poziomym) - oznacza, że nie ma tu miejsca na podporządkowanie którejkolwiek ze stron, żadna ze stron nie ma uprawnień władczych wobec drugiej jak to m.in. przedstawia się w stosunku administracyjno - prawnym (stosunek w pionie).

B)     Stosunki regulowane przez przepisy prawa cywilnego mają charakter majątkowy i niemajątkowy. Zdecydowana większość stosunków cywilnoprawnych jest o charakterze majątkowym reprezentujących określone wartości ekonomiczne np. stosunki własności, dzierżawy, najmu, pożyczki. Natomiast
stosunki niemajątkowe nie odzwierciedlają bezpośrednio wartości ekonomicznej np. stosunki w zakresie takich dóbr osobistych jak życie, zdrowie, wolność, swoboda sumienia, tajemnica korespondencji,
firma, znak towarowy; stosunki osobiste między małżonkami (np. obowiązek wzajemnej pomocy, wierności); stosunki rodzinne (np. piecza nad małoletnim).

C)     Przepisy prawne mają charakter względnie i bezwzględnie obowiązujący.

Przede wszystkim przepisy prawne mają charakter dyspozytywny, polegają one na tym iż stosuje się je wtedy, gdy strony nie uregulowały określonego stosunku w sposób odmienny, albo kreśliły w sposób niekompletny np. określiły czas wykonania zobowiązań nie wskazując miejsca jego wykonania (art. 454 § 1, 2 k.c.) albo niczego w tym zakresie nie postanowiły np. spadkodawca nie sporządził testamentu, to stosuje się wtedy przepisy dotyczące dziedziczenia ustawowego (art.926 § 2 k.c.).

Przepisy imperatywne wyrażają się tym, że strony w stosunku cywilnoprawnym muszą zachować się zgodnie z wolą ustawodawcy. Nie mogą zmieniać, ograniczać, wyłączać postanowień zawartych
w dyspozycji określonej normy prawnej np. przepisy dotyczące przedawnienia roszczeń, obowiązku alimentacyjnego.

O charakterze przepisów prawnych decydować może ich brzmienie. Bezwzględność przepisów prawnych określają zwroty np. terminy przedawnień nie mogą być skracane przez czynność prawną
(art. 119 k.c.), umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta
w formie aktu notarialnego (art. 158 zd. 1 k.c.), użytkowanie jest niezbywalne (art. 254 k.c.), nieważne jest zastrzeżenie, iż dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkody, które może wyrządzić wierzycielowi
umyślnie (art. 473§ 2 k.c.). o względnym charakterze przepisów prawnych decydują określenia np. chyba,
że umówiono się inaczej (art. 370 k.c.), w braku odmiennej umowy (art.380 § 2 k.c.), jeżeli termin
spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania (art. 455 k.c.).
Jeżeli brzmienie przepisu prawnego nie wskazuje wyraźnie z jakim charakterem mamy do czynienia,
to w tym zakresie decydujące znaczenie ma wykładnia. Przepisy z zakresu prawa zobowiązań mają
z reguły charakter względnie obowiązujący, natomiast większość norm prawa rzeczowego i rodzinnego są bezwzględnie obowiązujące.

II. ŻRÓDŁA  PRAWA  CYWILNEGO

1.       Podstawowe akty normatywne

Podstawowym aktem normatywnym z prawa cywilnego jest kodeks cywilny, który wszedł w życie z pewnymi wyjątkami z dniem  1 stycznia 1965 roku. (Dz.U. Nr 16/64, poz. 93 z późniejszymi zmianami). Kodeks składa się z czterech ksiąg (część ogólna, własność i inne prawa rzeczowe, zobowiązania i spadki),
które dalej dzielą się na tytuły (np. Tytuł I 8-553 k.c.), działy (np. Dział I Osoby fizyczne 8-43 k.c.),
rozdziały (np. Rozdział I – Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych 8-24 k.c.).

Podstawową jednostką redakcyjną kodeksu cywilnego jest artykuł, który może dzielić się na paragrafy
oraz niekiedy punkty np. art. 411. Aktem towarzyszącym kodeksowi cywilnemu jest ustawa z dnia
23. kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. Nr 16, poz. 94 z późniejszymi zmianami), która określa m.in. datę wejścia w życie k.c., klauzule derogacyjne uchylające przepisy dotychczasowe objęte regulacją kodeksową, następnie określają stosunek przepisów k.c. do ustaw szczególnych (np. do ustawodawstwa prawa pracy), dalej wprowadza się zmiany w niektórych aktach normatywnych oraz zawiera przepisy przejściowe.

Należy wskazać jeszcze inne ważniejsze akty normatywne np. kodeks spółek handlowych, który obowiązuje przede wszystkim w zakresie przepisów prawnych dotyczących spółek jawnych, spółek partnerskich, spółek komandytowych, spółek komandytowo - akcyjnych, spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, spółek akcyjnych. (Dz. U. Nr 94/2000, poz. 1037 z późniejszymi zmianami).

W prawie gospodarczym istotną funkcję spełnia ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. prawo działalności gospodarczej, która jest swego rodzaju konstytucją dla przedsiębiorców. (Dz. U. Nr 101, poz. 1178
z późniejszymi zmianami). szczególne znaczenie dla ochrony praw podmiotowych mają przepisy procesowe, które zawarte są przede wszystkim w kodeksie postępowania cywilnego. (Dz.U. Nr 43/64,
poz. 296 z późniejszymi zmianami).

Jest wiele jeszcze innych ustaw, które mają ważne znaczenie w prawie cywilnym. Będą przedstawione
dalej w tym opracowaniu. Oprócz ustaw, źródłem prawa cywilnego są akty normatywne wykonawcze,
np. rozporządzenia Rady Ministrów, rozporządzenia Ministra.

2.       Pojęcie oraz charakter zasad współżycia społecznego w prawie cywilnym

Ustawodawca nie może określić wszystkich okoliczności, z którymi łączą się następstwa prawne. W takich przypadkach odwołuje się do tzw. klauzul generalnych, do których należą m.in. zasady współżycia społecznego. Są to normy społeczne (moralne, obyczajowe), których przestrzeganie jest obowiązkiem podmiotów w stosunku cywilnoprawnym.

Zasady współżycia społecznego pełnią różne funkcje:

A)     precyzują treść określonych praw podmiotowych np. prawa własności (art. 140 k.c.), użytkowania wieczystego (art. 233 k.c.), służebności gruntowej (art. 287 k.c.),

B)     wywołują skutki cywilnoprawne np. odpowiedzialność rozszerzoną Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych (art. 419 k.c.), odpowiedzialność kontraktowa zakładu ubezpieczeń (art. 827 § k.c.), nieważność czynności prawnych (np. art. 56 k.c., art.412 k.c.),

C)     kształtują treść oznaczonych stosunków cywilnoprawnych np. wykonanie zobowiązania (art. 354 k.c.).

3.       Funkcje orzecznictwa

Sądy powszechne (sądy rejonowe, wojewódzkie, apelacyjne) oraz Sąd Najwyższy nie tworzą norm prawnych. Zadaniem sądów powszechnych jest przede wszystkim stosowanie prawa w konkretnych sytuacjach. Natomiast Sąd Najwyższy podejmuje uchwały:

a)      w celu wyjaśnienia przepisów prawnych, które budzą wątpliwości lub rozbieżności w stosowaniu prawa,

b)      zawierające rozstrzygnięcia problemów prawnych, które budzą wątpliwości w konkretnej sprawie.

III. STOSUNEK CYWILNOPRAWNY, ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE.

1.       Pojęcie i cechy stosunku cywilnoprawnego

Stosunek cywilnoprawny jest to stosunek społeczny uregulowany normami cywilno – prawnymi np. stosunek własności, użyczenia, najmu.

W stosunku cywilnoprawnym wyróżnia się następujące elementy:

1)      Podmiotami są osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie będące osobami prawnymi (art. 8-43 k.c.) np. stosunek pożyczki między Bankiem Spółdzielczym w Działdowie (osoba prawna) a J. Kowalskim (osoba fizyczna);

2)      Przedmiotem jest zawsze zachowanie się podmiotów oraz z reguły tzw. obiekty, na które zachowanie jest skierowane (art. 44-53 k.c.) np. stosunku najmu (art. 659 § 1 k.c.), jest to zachowanie wynajmującego polegające na oddaniu do używania rzeczy, a zachowanie najemcy wyraża się
w zapłaceniu czynszu;

3)      Treścią są uprawnienia i obowiązki podmiotów np. w stosunku dzierżawy (art. 693 § 1 k.c.) są to uprawnienia i obowiązki dzierżawcy i wydzierżawiającego, które będą wyrażać się w następujący sposób:

a)      -              uprawnienie dzierżawcy to żądanie od wydzierżawiającego oddania rzeczy do używania
i pobierania pożytków (np. nieruchomość gruntu),

                   -               obowiązek dzierżawcy jest to powinność zapłaty czynszu,

b)      -              uprawnienie wydzierżawiającego to żądanie od dzierżawcy zapłaty czynszu,

-               obowiązek to powinność oddać dzierżawcy rzecz do używania i pobierania pożytków.

W zobowiązaniach wynikających z umów dwustronnie obowiązujących uprawnienia jednej strony odpowiadają obowiązkom drugiej strony (np. sprzedaż – art. 535 k.c.).

2.       Pojęcie i rodzaje zdarzeń cywilnoprawnych

Powstanie, zmiana lub ustanie stosunku cywilnoprawnego zależy od zajścia faktów z którymi normy prawa cywilnego łączą wymienione wcześniej skutki. Okoliczności te nazywają się zdarzeniami cywilnoprawnymi. Ich charakter prawny jest zróżnicowany. W literaturze prawniczej z reguły przyjmuje się następujący podział:

1)      Zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu, które są niezależne od woli podmiotów. Jest to m.in. powódź, trzęsienie ziemi, upływ czasu (np. powoduje skutki prawne wynikające z przedawnienia roszczeń, terminów zawitych), urodzenie i śmierć człowieka. niekiedy zdarzenia są następstwem określonego zachowania, niemniej skutek zależy od określonego faktu np. śmierć może być wynikiem pobicia, to z tym faktem łączą się skutki prawne dotyczące otwarcia i nabycia spadku (art. 922 § 1 k.c.
i art. 925 k.c.).

2)      Działania są to zachowania podmiotów, z którymi normy prawa cywilnego wiążą wywołanie skutku prawnego. Są one niejednorodne i w związku z tym wyróżniamy:

a)      Czynności prawne – są to zachowania podmiotów zawierające co najmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do wywołania skutku cywilnoprawnego, niezależnie od tego czy zamierzone następstwo prawne nastąpiło, np. złożenie oferty, wypowiedzenie umowy, sporządzenie testamentu, zawarcie umowy (np. sprzedaż, najem).

b)      Czyny są to zachowania, które zmierzają do wywołania konkretnego faktu, z którym normy prawa cywilnego łączą określony skutek prawny.

Są czyny zgodne z prawem np. znalezienie rzeczy (art. 183 i nast. k.c.), wezwanie dłużnika do wykonania zobowiązania powoduje, że wierzytelność staje się wymagalna (art. 455 k.c.), zawiadomienie sprzedawcy przez kupującego w ramach rękojmi za wady fizyczne rzeczy (art. 563 k.c.), a także czyny bezprawne np. zwłoka dłużnika w wykonywaniu świadczenia w ramach istniejącego zobowiązania, wyrządzenie szkody w wyniku czynu niedozwolonego, który może polegać m.in. na uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia (art. 415 i nast. k.c.).

c)       Konstytutywne orzeczenie organów państwowych np. wyrok rozwodowy, decyzja o wywłaszczeniu nieruchomości, wyrok dotyczący zniesienia współwłasności, wyrok ustalający ojcostwo.

IV. PRAWO  PODMIOTOWE

1.       Pojęcie prawa podmiotowego

Prawo podmiotowe jest to sfera uprawnień podmiotu przyznana i zabezpieczona przez normy prawne wynikające ze stosunku cywilnoprawnego np. prawo własności, prawo dzierżawy. Uprawnieniom tym odpowiadają obowiązki innych podmiotów np. w prawie najmu (art. 659 i nast. k.c.), uprawnieniom najemcy odpowiadają obowiązki wynajmującego, w prawie własności (art. 140 i nast. k.c.) uprawnieniom właściciela odpowiada obowiązek nieingerencji wszystkich innych podmiotów, którym to prawo nie przysługuje.

Szczególną odmianą uprawnień są roszczenia, polegające na tym, że od indywidualnie oznaczonej osoby (osób) żąda podmiot określonego zachowania np. roszczenie sprzedawcy wobec kupującego o odebranie rzeczy i zapłacenie ceny (art. 535 k.c.), roszczenie właściciela rzeczy o wydanie mu tej rzeczy od osoby, która nią włada bez tytułu prawnego (art. 222 § 1 k.c.).

2.       Rodzaje praw podmiotowych

1)      Prawa majątkowe i niemajątkowe wyodrębnia się je ze względu na charakter ekonomiczny lub jego brak w stosunkach społecznych, z których wynikają.

Do praw majątkowych należą m.in.: prawo własności, użytkowanie wieczyste, pożyczka, kontraktacja, niektóre prawa z zakresu prawa rodzinnego np. prawo do alimentacji (art. 128 k.r.o. i nast.).

Do praw niemajątkowych należą przede wszystkim prawa osobiste osób fizycznych jak np. prawo do zdrowia, życia, wolności, nazwiska (art. 23 k.c.), prawa osobiste twórcy, władza rodzicielska w zakresie sprawowania pieczy nad małoletnim. W zakresie osób prawnych będzie to m.in. prawo do nazwy, znaku towarowego.

2)      Prawa bezwzględne i względne wyróżniamy ze względu na stopień ich ochrony. Prawa bezwzględne są skuteczne przeciwko każdej osobie. Do nich zaliczamy m.in. prawa na dobrach osobistych człowieka (art. 23 k.c.), prawo własności i inne prawa rzeczowe (art. 140 i nast. k.c.).

Prawa względne są skuteczne przeciwko konkretnej osobie (osobom). Do nich zaliczamy przede wszystkim prawa obligacyjne np. w prawie najmu najemca żąda określonego zachowania się od wynajmującego (art. 659 § 1 k.c.), w prawie rodzinnym i opiekuńczym władza rodzicielska, gdzie rodzice żądają określonego zachowania od ich małoletnich dzieci (art. 92 i nast. k.r.o.).

3)      Prawa przenaszalne i nie przenaszalne związane są z możliwością lub brakiem możliwości przeniesienia ich w drodze czynności prawnych lub dziedziczenia na inny podmiot. Prawa majątkowe są z reguły przenaszalne chyba, że co innego wynika z przepisów ustawy np. obowiązek alimentacyjny
(art. 128 k.c.), użytkowanie (art. 254 k.c.), dożywocie (art. 912 k.c.), prawo pierwokupu (art. 602 § 1 k.c.). do praw nieprzenaszalnych zaliczamy przede wszystkim prawa na dobrach osobistych oraz niektóre prawa rodzinne.

V. PODMIOTY  STOSUNKÓW  CYWILNOPRAWNYCH

Podmiotami w stosunkach cywilnoprawnych są jednostki ludzkie (osoby fizyczne) oraz jednostki organizacyjne posiadające podmiotowość prawną (osoby prawne) oraz jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej.

1.       Osoby fizyczne

A)     Zdolność prawna i jej nabycie

Człowiek nabywa zdolność prawną od chwili urodzenia (art. 8 § 1k.c.). przejawia się to w tym, że może być podmiotem praw i obowiązków. W razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło na świat żywe (art. 9 k.c.). to domniemanie prawne ma charakter wzruszalny, można je obalić dowodem przeciwnym
np. przez wykazanie, że dziecko urodziło się martwe.

W prawie mówi się także o warunkowej zdolności prawnej, która dotyczy dziecka poczętego a jeszcze nie urodzonego. Polega to na tym, iż płód nie posiada zdolności prawnej, a tylko zabezpieczone są jego przyszłe prawa (por. art. 446 1 k.c., art. 75 k.r.o., art. 182 k.r.o., art. 927 § 2 k.c.).

B)     Utrata zdolności prawnej

Człowiek posiada zdolność prawną przez całe życie. Traci ją w przypadku śmierci oraz uznania za zmarłego. W obu okolicznościach sporządza się akt zgonu (art. 64-69 p. o a.s.c.).

Sposobem stwierdzenia śmierci jest:

ü       przede wszystkim wystawienie karty zgonu przez lekarza a nadto,

ü       w przypadku noworodka, który żył krócej niż 24 godz. Jest to zaświadczenie wystawione przez lekarza,

ü       jeśli okoliczności zgonu były przedmiotem postępowania przeprowadzonego przez organ państwowy na podstawie pisemnego zgłoszenia tego organu np. przeprowadzone jest postępowanie przez prokuratora,

ü       jeśli w wyżej wymienionych trybach sporządzanie aktu zgonu nie nastąpiło lub nastąpić nie mogło
(np. z powodu braku zwłok), a śmierć od strony dowodowej ...