skanuj002wiatrowski7.rtf

Rozdział piąty

5. EDUKACJA ZAWODOWA W WERSJI ZAŁOŻONEJ

              I RZECZYWISTEJ

W tej części rozważań najwięcej miejsca zajmie problematyka dydaktyczna dotycząca celów, treści, form organizacyjnych procesu i wyników kształcenia za­wodowego. Podjęte także zostaną sprawy ogólniejsze, związane z polskim syste­mem kształcenia zawodowego, jak również problemy dotyczące szeroko rozumia­nego wychowania zawodowego.

5.1. Pojęcie kształcenia zawodowego oraz jego właściwości ogólne

Termin: kształcenie zawodowe rozpatrywać można w dwóch zakresach i za­razem w dwóch znaczeniach: jako określony stan wiedzy i jako proces. W znacze­niu pierwszym chodzi o układ pojęć, twierdzeń i prawidłowości dotyczących orga­nizacji procesu i wyników kształcenia zawodowego, realizowanego w różnych warunkach społeczno-historycznych oraz przy różnych rozwiązaniach organizacyj­no-programowych. W takim właśnie rozumieniu mówi się o kształceniu zawodo­wym jako o jednym z działów pedagogiki pracy.

Kształcenie zawodowe rozpatrywane w drugim znaczeniu to ogół celowo organizowanych czynności i procesów umożliwiających przygotowanie do zawo­du, a w szczególności przygotowanie do pracy zawodowej w określonej gałęzi gospodarki narodowej i na określonym stanowisku pracy. Do podstawowych czyn­

              ności w tym zakresie zalicza się:

- czynności nauczania, w których dominująca rola przypada nauczycielowi; - czynności uczenia się, wykonywane przez uczniów.

Z kolei wśród różnych procesów istotne znaczenie mają:

- proces lekcyjny, w toku którego realizowane jest kształcenie teoretyczne ­

ogólne i zawodowe;

202

- proces działaniowy, realizowany w pracowniach, w warsztatach szkol­nych, w centrach kształcenia praktycznego, czy też w zakładach pracy i obejmują­cy kształcenie praktyczne.

Tak więc w dobrze zorganizowanym procesie kształcenia zawodowego w sposób naturalny realizowana jest zasada wiązania teorii i praktyki. Współcze­śnie rozumiane kształcenie zawodowe prowadzone jest w różnych formach organi­zacyjno-programowych i na różnych poziomach. Podstawową formą organizacyj­no-programową jest szkoła zawodowa. Ale kształcenie zawodowe prowadzą teżzakłady pracy, warsztaty rzemieślnicze i różne ośrodki kursowe. Dawniej kształce­niu zawodowemu przypisywano jedynie charakter praktyczny "instrumentalny".

Współcześnie realizowane kształcenie zawodowe jest kształceniem wszech­stronnym, a więc uwzględniającym zadania kształcenia umysłowego, ogólnotech­nicznego, moralnego, estetycznego i fizycznego. T. Nowacki w związku z tym twierdzi, że współczesne kształcenie zawodowe jest w istocie swojej wszechstron­ne, bowiem obejmuje i kształcenie ogólne, i kształcenie zawodowe w węższym znaczeniu, przy czym integruje przygotowanie teoretyczne i praktyczne oraz umożliwia wychowanie przez pracę [125].

Rezultatem kształcenia zawodowego jest wykształcenie zawodowe, któ­rego znaczącymi składnikami są: wiedza ogólna i zawodowa, umiejętności zawodowe, nawyki i sprawności zawodowe, postawa zawodowa, wreszcie ­osobowość zawodowa.

W praktyce utrwalił się także termin: szkolenie zawodowe, przy czym niektórzy przypisują temu terminowi treści charakterystyczne dla kształcenia za­wodowego. jest to stanowisko niewłaściwe, bowiem szkolenie zawodowe dotyczy głównie przygotowania w toku praktycznego nauczania zawodu do wykonywania określonych czynności motorycznych, charakterystycznych dla konkretnego sta­nowiska pracy.

Zatem szkolenie zawodowe to proces rozwijania u jednostki lub grupy umiejętności, nawyków i sprawności warunkujących skuteczną realizację konkret­nych, małozmiennych zadań. Tak rozumiane szkolenie jest realizowane w różnych formach organizacyjno-programowych, w szczególności jako szkolenie kursowe i wewnątrzzakładowe, ale także jako szkolenie indywidualne, zespołowe oraz pro­

wadzone w wyodrębnionych zespołach nauki zawodu, np. w warsztatach rzemieśl­niczych.

203

W szkoleniu zawodowym szczególne znaczenie mają ćwiczenia i trening, warunkujące kształtowanie i utrwalanie umiejętności oraz podwyższanie sprawno­ści wykonywania danych czynności, m.in. przez ich automatyzowanie.

              Wracając do pojęcia podstawowego, tj. do kształcenia zawodowego, dodać

należy, że wyróżnia się najczęściej trzy poziomy kształcenia zawodowego:

- poziom zasadniczy, w Polsce do roku 2003 realizowany w zasadniczej szkole zawodowej, a następnie w pogimnazjalnej szkole zawodowej oraz prowa­dzący do zdobycia kwalifikacji robotniczych i równorzędnych;

              - poziom średni, w Polsce do roku 2005 realizowany w technikach i innych

odmianach szkół średnich, a następnie w policealnych szkołach zawodowych;

              - poziom wyższy, realizowany w wyższych szkołach zawodowych (licen­

cjackich i inżynierskich) oraz na studiach magisterskich i równorzędnych.

Oprócz tego wyróżnić można poziomy pośrednie, w postaci tzw. wykształ­.cenia policealnego (studia policealne) lub półwyższego (studium nauczycielskie i kolegia nauczycielskie).

Ze względu na stopień wykształcenia, wyróżnia się kształcenie zawodowe podstawowe i kształcenie zawodowe specjalistyczne. Z kolei ze względu na cha­rakter kształcenia, wyróżnia się kształcenie zawodowe teoretyczne i kształcenie zawodowe praktyczne. Warto jednak zaznaczyć, że w konkretnych sytuacjach kształcenia zawodowego mamy do czynienia nie tyle z wyżej wymienionymi ro­dzajami kształcenia, traktowanymi w sposób dosłowny, ile z przewagą któregośz nich. Wynika to z okoliczności, że każde kształcenie zawodowe obejmuje zarów­no kształcenie ogólnozawodowe (podstawowe) i specjalistyczne, jak i kształcenie teoretyczne oraz praktyczne.

Będzie o tym mowa w dalszej części rozdziału. W tym zaś miejscu dodamy, że współcześnie organizowane i realizowane kształcenie zawodowe zawsze nawią­zuje do głównych działów gospodarki narodowej, uwidocznionych w postaci grup wielkich klasyfikacji zawodów i specjalności.

W rzeczywistości mamy do czynienia z różnymi kierunkami kształcenia za­wodowego. W praktyce polskiego szkolnictwa zawodowego wyróżnia się nastę­pujące kierunki: budowlany, chemiczny, górniczy, hutniczy, mechaniczny, odzie­żowy, rolniczy, elektryczny i elektroniczny, drzewny, gastronomiczny i hotelarski, spożywczy, włókienniczy, medyczny, artystyczny, pedagogiczny i inne, przy czym do kierunków tzw. masowych należą: mechaniczny, rolniczy, elektryczny i elektro­niczny, budowlany, ekonomiczny, medyczny, górniczy, odzieżowy, włókienniczy i pedagogiczny. Określoną specyfikę uzyskały już: kształcenie techniczne, kształ­

204

cenie rolnicze, kształcenie medyczne, kształcenie pedagogiczne i kształcenie arty_ styczne. I do tych spraw wrócimy w dalszej części rozważań.

5.2. Historyczne formy kształcenia zawodowego

Zaczątki kształcenia zawodowego sięgają okresu wspólnoty pierwotnej, kie­dy to przygotowanie do pracy przez uczenie się wyrobu narzędzi i zapoznawanie ludzi młodych z czynnościami dorosłych członków grupy (budowanie mieszkań, sporządzanie odzieży, zdobywanie i przygotowywanie pożywienia) traktowano

jako obowiązek nakładany na całą ówczesną młodzież.

              Wśród różnych form i metod wychowania szczególne znaczenie miał obrzęd

inicjacji - obrzęd związany z przyjęciem do społeczności dorosłych.

W okresie niewolnictwa, z jednej strony, nadal występowały elementy przy­gotowania do pracy i wychowania przez pracę, charakterystyczne dla społeczeń­stwa rodowego, z drugiej zaś strony, zaczęły się kształtować formy, które rozwi­nęły się w całej pełni w okresie feudalizmu. W tym z kolei okresie Tadeusz No­wacki, poza innymi dziedzinami działalności społecznej, wyróżnia trzy podstawo­

              we formy przygotowania do działalności produkcyjnej. Są to:

a) przysposobienie do działalności produkcyjnej,

b) przysposobienie zawodowe,

c) kształcenie cechowe, które już wówczas charakteryzowało się:

- wysuwaniem na czoło celu dydaktycznego,

- układem trój stopniowym w hierarchii cechowej (terminator, czeladnik,

mistrz),

- bezpośrednim uczestnictwem w procesie produkcyjnym,

- daleko posuniętym zinstytucjonalizowaniem (system terminatorstwa ce­

chowego) [124].

Pod koniec XVII w. i w wieku XVIII powstają pierwsze szkoły zawodowe. Rozprzestrzenia się idea szkolnictwa zawodowego, będąca odzwierciedleniem nowych potrzeb gospodarczych (rodzącego się kapitalizmu) i nowych stosunków społeczno-ekonomicznych. Powszechnie uważa się, że duży wpływ na rozwój szkolnictwa zawodowego wywarła Wielka Ekonomiczno-Matematyczna Szkoła Realna, założona w 1747 r. w Berlinie przez Jana Juliusza Heckera. W rzeczywi­stości już we wcześniejszym okresie spotykamy szkoły i zakłady uwzględniające w swym programie potrzebę przyuczenia młodzieży do zawodu [61].

205

Właściwy rozwój szkolnictwa zawodowego przypada dopiero na wiek XIX. Szkoły niedzielno-świąteczne, szkoły dokształcające lub szkoły zawodowe dzienne różnych stopni oraz różnorodne kursy - oto formy, które prowadziły do rozwiązań palącego już w tym okresie problemu kształcenia zawodowego dla potrzeb rozwi­

jającego się przemysłu, rolnictwa, handlu, komunikacji i innych gałęzi życia go­spodarczego oraz dziedzin życia społecznego.

              W Polsce pionierem w zakresie propagowania szkolnictwa zawodowego był

wspomniany już wcześniej (w rozdz. 1) Stanisław Staszic.

W drugiej połowie XIX w. określony wpływ na dalszy rozwój szkolnictwa zawodowego i sprawę udziału młodzieży w pracach produkcyjnych wywierać za­częły poglądy przywódców proletariatu, głównie Karola Marksa.

Na przełomie XIX i XX wieku mamy już do czynienia ze znacznie rozwi­niętymi formami kształcenia zawodowego. Cały okres międzywojenny cechowała walka o nadanie szkolnictwu zawodowemu rozmiarów i rangi odpowiadających potrzebom ówczesnego życia gospodarczego. W wielu krajach, przede wszystkim w Niemczech, szkolnictwo zawodowe stało się główną drogą przygotowania mło­dzieży do pracy zawodowej.

W Polsce w tej dziedzinie napotykano poważne trudności, bowiem wśród społeczeństwa widoczne było niedocenianie wartości i znaczenia pracy fizycznej i wytwórczej, a hołdowanie pracy umysłowej.

Wyraźniejsza zmiana nastąpiła dopiero w okresie powojennym. W Polsce Ludowej człowiek pracy zaczął zyskiwać należny sobie szacunek i miejsce w życiu społecznym, przynajmniej w założeniach i deklaracjach. Stąd też poważnie wzro­sło znaczenie szkół w ogóle, a szkół zawodowych w szczególności. Dopracowano się systemu kształcenia zawodowego młodzieży i dorosłych, cieszącego się uzna­niem w innych krajach. Z różnych powodów, głównie ideologicznych, ów system poddano ostrej krytyce i przystąpiono do projektowania nowych rozwiązań organi­zacyjno-programowych, dostosowanych do nowych warunków ustrojowych i go­spodarczych. W 1999 roku Sejm Rzeczypospolitej Polski podjął ustawę o nowym systemie edukacji w Polsce, w tym także edukacji zawodowej. Omówimy ją szcze­

gółowo w końcowej części niniejszego rozdziału.

206

5.3. Cele, treści i programy kształcenia zawodowego

W tytule zestawiono trzy pozornie różne, a w rzeczywistości dopełniające się zagadnienia, jedno bowiem warunkuje i określa drugie. Cele wyznaczają treści kształcenia, te zaś prezentowane są najczęściej w postaci programów nauczania obowiązujących w ściśle określonych jednostkach organizacyjno-programowych kształcenia zawodowego. Niekiedy rolę wykładni treści kształcenia stanowi pod­ręcznik szkolny. Nie jest to jednak warunek konieczny, tym bardziej w szkolnic­twie zawodowym, gdzie liczba przedmiotów nauczania wykazanych w planach nauczania różnych typów szkół zawodowych i różnych kierunków kształcenia sięga dwóch tysięcyl. Z powyższych, między innymi, względów rozważania snute w tym rozdziale muszą mieć charakter ogólny. Przeprowadzimy je w trzech eta­pach odpowiadających trzem tytułom podrozdziału.

5.3.1. Cele kształcenia zawodowego

Problematyka teleologiczna ma już bogatą literaturę. Interesujące rozważa­nia w tym zakresie przeprowadza Bolesław Niemierko, który wyróżnia cele ogólne i cele operacyjne. Cele ogólne w ujęciu autora - wskazują kierunki dążeń. Z kolei cele operacyjne stanowią opis wyników, które mają być uzyskane. W obu przypad­kach autor zaleca odwoływanie się do taksonomii celów, nazwanej "TaksonomiąABC", i uwzględniającej:

A. Zapamiętanie wiadomości oznaczające gotowość ucznia do przypomnie­nia sobie pewnych terminów, faktów, praw i teorii naukowych, zasad działania. Wiąże się to z elementarnym poziomem rozumienia tych wiadomości; uczeń nie powinien ich mylić ze sobą i zniekształcać.

B. Zrozumienie wiadomości, oznaczające że uczeń potrafi je przedstawić w innej formie, niż je zapamiętał, uporządkować i streścić, uczynić podstawą pro­stego wnioskowania.

C. Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych, oznaczające opanowanie przez ucznia umiejętności praktycznego posługiwania się wiadomościami według

l W szkolnictwie ogólnokształcącym. podstawowym i średnim, liczba przedmiotów na­uczania nie przekracza 40. \\' tej sytuacji można mówić o podręcznikach dla uczniów (nawet alternatywnych). o podręcznikach dla nauczycieli, jak również o podręcznikach dla rodziców.

207

podanych mu uprzednio wzorów. Cel, do którego wiadomości mają być stosowane, nie powinien być bardzo odległy od celów w toku ćwiczeń szkolnych.

D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych, co oznacza opano­wanie przez ucznia umiejętności formułowania problemów, dokonywania analizy i syntezy nowych dla niego zjawisk, formułowania planu działania, tworzenia ory­ginalnych przedmiotów, wartościowania przedmiotów według pewnych kryteriów2.

W aspekcie dydaktycznym mówi się często o celach nauczania lub o celach kształcenia, przez które rozumie się świadomie założone wyniki procesu dydak­tycznego, wyrażone wzrostem wiadomości, umiejętności i nawyków oraz zmiana­mi w osobowości uczniów (osób kształconych). Przyjęło się wyróżniać 3 cele: cele poznawcze, dotyczące dochodzenia przez uczniów do coraz lepszego poznania świata; cele kształcące polegające na rozwoju sprawności psychicznych i fizycz­nych uczniów, ich zainteresowań i zdolności, oraz cele wychowawcze, związane z kształceniem wszechstronnie rozwiniętej osobowości, a szczególnie takich jej składników, jak: przekonania, światopogląd, postawy.

Prawidłowe określenie celów nauczania (szerzej - celów kształcenia) stano­wi punkt wyjścia dla doboru treści kształcenia oraz metod i środków nauczania.

W przypadku interesującego nas kształcenia zawodowego, realizowanego w różnych formach organizacyjno-programowych, godne uwagi propozycje celów kształcenia zaprezentowali Tadeusz Nowacki, Władysław Zaczyń ski i Wincenty Okoń oraz autorzy koncepcji kształcenia zawodowego zgrupowani w Instytucie Kształcenia Zawodowego.

Tadeusz Nowacki, omawiając cele kształcenia w zakresie przygotowania młodzieży do pracy zawodowej, w powiązaniu z działami pedagogiki pracy, wy­różnia następujące cele etapowo-cząstkowe3: (tab. 7).

2 B. Niemierko: Cele kształcenia. w: Sztuka nauczania ... [88, s. 13].

3 T. Nowacki: Cele kształcenia w zakresie przygotowania młodzieży do pracy zawodowej.

"Szkoła Zawodowa", 1975, nr 7/8, s. 3.

208

Tabela 7

Cele etapowo-cząstkowe kształcenia zawodowego