IPN-Papierowa rewolucja.pdf

PAPIEROWA REWOLUCJA

Fenomen wydawniczego podziemia

Zamiast

czołgów i karabinów

W numerze

3. Słowa jak dawki jadu

Dorota Pazio-Wlazłowska

PRASA bezdebitowa w Polskiej Rzeczpospolitej

Ludowej była jednym z najważniejszych oręży

opozycji w walce z komunistycznym reżimem.

Do 1956 r. wydawane przez organizacje

niepodległościowe pisemka nie miały szerokiego

grona odbiorców, stanowiły jednak dowód na to,

że nie całe społeczeństwo, jak głosiła propaganda,

budowało swoją nową, socjalistyczną ojczyznę. Za ich

dystrybucję groziły surowe konsekwencje prawne, do

kary śmierci włącznie.

o podstawach demokracji i roz-

poczynało walkę o swoje prawa.

Nic dziwnego, że wydawni-

cze podziemie stało się jednym

z głównych wrogów autorów

stanu wojennego. Służba Bez-

pieczeństwa tropiła wydawców,

redakcje, kolporterów. Za posia-

danie prasy podziemnej, za jej

rozpowszechnianie, groziły suro-

we kary wieloletniego więzienia,

ale społeczeństwo nie poddawało

się w tej nierównej walce. Czaso-

pisma bezdebitowe wydawano

i rozpowszechniano nawet w…

ośrodkach internowania.

Jak ważne były doświadcze-

nia zdobyte w walce z reżimem

komunistycznym okazało się po

przełomie 1989/1990. Dziś nie

możemy zapomnieć o ludziach,

którzy tworzyli jeden z najwięk-

szych fenomenów w powojen-

nej Europie. Zarówno o tych,

którzy pisali i redagowali

bezdebitowe czasopisma, jak

i o tych, wielu bezimiennych,

którzy często z narażeniem ży-

cia, nie zważając na warunki,

drukowali czy też dostarczali

prasę społeczeństwu, wierząc,

że wolne słowo ma większą

moc i siłę niż czołgi i karabiny

w rękach władzy totalitarnej.

Sebastian LIGARSKI

Fot. Dariusz R. JANOWSKI

4. Krótka opowieść

o „Obrazie”

Tomasz Zieliński

6. W imię wolnego

słowa

Danuta Dąbrowska

WYDAWANIE prasy po-

za oficjalnym obiegiem było

w praktyce niemożliwe, a od-

bijane w prymitywnych wa-

runkach czasopisma szybko

padały łupem bezpieki. Ewe-

nementem w tym czasie była

prasa emigracyjna, docierają-

ca do kraju różnymi kanałami:

drogą morską, przez góry czy

spadając dosłownie z nieba

(np. akcja balonowa z 1956 r.

prowadzona przez Komitet

Wolnej Europy).

Prawdziwym narzędziem

opozycji w walce z władzą ko-

munistyczną prasa bezdebito-

wa stała się od drugiej połowy

lat siedemdziesiątych. Powsta-

jące powoli, acz systematycz-

nie, czasopisma zdobywały

sobie coraz liczniejsze grono

czytelników. Nie bez znacze-

nia była zarówno konsolidacja,

przybranie form organizacyj-

nych przez opozycję (KOR, KSS

KOR, SKS czy WZZ), jak też

włączenie się do prac redak-

cyjnych osób znanych, którzy

firmowali swymi nazwiskami

poszczególne tytuły (Woroszyl-

ski, Prorok, Brandys, Barań-

czak). Ponadto prasa wydawa-

na przez specjalnie tworzone

oficyny wydawnicze, pomimo

dosyć ubogiej szaty graficz-

nej, przybrała formę masową.

Szybko poszerzał się krąg jej

odbiorców. Poszerzał dla władz

bardzo niebezpiecznie, co uwi-

doczniło się w czasie strajków

sierpniowych oraz w okresie

tzw. karnawału „Solidarności”.

Bo to prasa, nie radio czy tele-

wizja, do których opozycja nie

miała szansy dostępu, stała się

tubą idei i haseł „Solidarno-

ści”. Dzięki niej społeczeństwo

poznawało prawdę o rządach

komunistów, zdobywało wiedzę

8. Dziwny podziemny

świat

rozmowa z

Michałem Paziewskim

10. Wchodzę do „kotła”

Olgierd Wojciechowicz

11. Zaczęło się od muzyki

rozmowa

z Mirosławem Witkowskim

12. Przeczytaj i podaj

dalej…

Kamil Dworaczek

13. Piórem i powielaczem

Grzegorz Waligóra

14. Drugi obieg…

fałszywek

Przemysław Zwiernik

15. Pisma i gazetki

ks. Jarosław Wąsowicz SDB

Wydawca:

„Kurier Szczeciński” sp. z o.o.

Zlecający:

Instytut Pamięci Narodowej

Oddział w Szczecinie

Redaktor:

Zbigniew Jasina

Współpraca :

Marta Marcinkiewicz

■ Przed archiwistami i historykami jeszcze mnóstwo pracy… Za stosami bibuły – Sebastian

Ligarski, naczelnik Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej IPN w Szczecinie.

Egzemplarz bezpłatny

PAPIEROWA REWOLUCJA

O manipulacji językowej i propagandzie

Słowa jak dawki jadu

SłOWA mogą być jak maleńkie

dawki jadu: połyka się je

niepostrzeżenie, wydają się nie

mieć żadnego skutku, a jednak po

pewnym czasie występuje trujące

działanie – pisał Victor Klemperer

w książce poświęconej językowi

Trzeciej Rzeszy.

Potęga słów mimowolnie umyka naszej

świadomości. Nie zdajemy sobie sprawy,

że władza nad językiem pozwala bez ogra-

niczeń panować nie tylko nad jednostką,

ale nad całym narodem. Pamiętali jednak

o tym ci, którzy chcieli tę władzę posiąść.

Stalin na przykład dostrzegał w języku na-

rzędzie przekształceń i walki. Język, pod-

legający pełnej kontroli władzy, kreował

pożądaną przez nią rzeczywistość, sugero-

wał, że „tak jest naprawdę”. Posługiwał się

sztampami. Jednoznacznie wartościował

– jego świat był czarno-biały. Określone

wyrazy przypisywał do konkretnej sytuacji.

Przy czym w zależności od potrzeb to samo

zjawisko było oceniane przez władzę raz

pozytywnie, raz negatywnie.

Taki – podporządkowany polityce język

– bywa różnie nazywany w literaturze.

Obok zaproponowanej przez George’a

Orwella nowomowy stosuje się też termi-

ny „język totalitarny”, który, jak wskazują

znawcy problemu, podkreśla sens poli-

tyczny zjawiska, oraz „język zniewolony”

akcentujący wymiar moralny.

Bez względu jednak na to, jakiej nazwy

użyjemy, cel pozostaje niezmienny: inte-

lektualne ubezwłasnowolnienie jednost-

ki, jej wywłaszczenie, zniewolenie umy-

słu. Język totalitarny dążył do zdławienia

indywidualności, uczynienia z człowieka

– jak pisał Victor Klemperer – bezmyślnej

i bezwolnej sztuki w stadzie, które się pę-

dzi w dowolnym kierunku. Społeczeństwo

wchłaniało w siebie nowomowę, stała się

ona realnym zagrożeniem, któremu prze-

ciwstawiły się wydawnictwa niezależne.

Słowo zmierzyło się ze słowem.

Zasadnicze było nazwanie problemu,

uwrażliwienie odbiorcy na materię języ-

ka. Manipulacja językowa bywa bowiem

– jak pisze profesor Jadwiga Puzynina –

finezyjną, wyszukaną formą zniewalania,

która z łatwością i niepostrzeżenie mogła

umknąć świadomości. Stąd też wiele opu-

blikowanych w podziemiu tekstów zajmuje

się definicją nowomowy, perswazji i mani-

pulacji. Warto zauważyć, że, jak podkreśla

profesor, chociaż wyraz manipulacja w in-

teresującym nas znaczeniu pojawiał się

w literaturze już w latach sześćdziesiątych,

to nie odnotowywały go słowniki. Brak ten

starały się zrekompensować wydawnictwa

bezdebitowe. Definicji były poświęcone

m.in. opublikowane w tomie „Nowomowa”

materiały z sesji naukowej, jaka została

zorganizowana przez NSZZ „Solidarność”

Wydziału Filologicznego UJ w styczniu

1981 r. Odnajdziemy tam m.in. teksty

Adama Heinza, Jadwigi Puzyniny, Leszka

Bednarczuka czy Andrzeja Drawicza.

Autorzy rozpowszechnianych w podzie-

miu prac nie ograniczali się do rozważań

teoretycznych, starali się wskazać zagro-

żenie, wykorzystując konkretne przykła-

dy, analizując przekazy dotyczące naj-

ważniejszych wydarzeń. Profesor Michał

Głowiński pisał o relacjach prasowych

poświęconych pierwszej pielgrzymce Ja-

na Pawła II do Polski, Edyta Podolska

i Zdzisław Imielnicki (Renata Wołoszczak,

Andrzej Zwaniecki) o tekstach dotyczących

„Solidarności” i wprowadzenia stanu

wojennego. Autorzy starali się wyposażyć

społeczeństwo w narzędzia pozwalają-

ce na właściwy odbiór i ocenę języka

mass mediów. Wskazywali na uniwer-

salne mechanizmy rządzące przekazem

prasowym. Zwracali uwagę na cechy

języka totalitarnego: na arbitralne war-

tościowanie, na rytualność wypowiedzi,

niejasność i nieostrość określeń, symbo-

liczne sformułowania. Akcentowali jego

skrajne ujednolicenie, które przejawiało

się przede wszystkim w doborze wyrazów

ograniczonych do wąskiego kręgu słów

z rozdzielnika. Podkreślali niewybredne

chwyty języka mediów opisującego na

przykład „Solidarność” za pomocą sche-

matów zaczerpniętych z kryminałów.

Istotne było uwrażliwienie społe-

czeństwa na językowe środki wyrażania

powszechnie wykorzystywanej w no-

womowie opozycji „swój–obcy”. Prasa

nagminnie posługiwała się nią w celu

dyskredytacji i deprecjacji przeciwników

władzy.

Szczególnie mocno wydawnictwa nie-

zależne akcentowały brak więzi między

językiem totalitarnym a rzeczywistością

pozajęzykową. Język zniewolony kreował

świat wyimaginowany, wirtualny, którego

w istocie nie ma.

Autorzy obalali też powszechne stereo-

typy – aby dezinformować i manipulować,

prasa nie musi kłamać. Michał Głowiński

podkreślał, że wystarczy swoiste rozłoże-

nie akcentów oraz właściwy dobór faktów,

tych uwzględnionych i pominiętych.

O znaczeniu przypisywanym przez

wydawnictwa bezdebitowe lat 1976–1989

zagadnieniom języka i manipulacji języ-

kowej przekonuje chociażby pobieżne

spojrzenie na bibliografię „Bez cenzury”

Jerzego Kandziory, Zyty Szymańskiej

i Krystyny Tokarzówny, gdzie odnotowa-

no kilkadziesiąt pozycji poświęconych

tym problemom. Materia języka, jego

tworzywo – na co dzień niedostrzegane,

pomijane – stanowiło istotny przedmiot

zainteresowania kultury niezależnej.

Język, nie trzeba było o tym szczególnie

nikogo przekonywać, był ważnym narzę-

dziem walki systemu i walki z systemem.

DorotaPazio-WlazłoWska

■ Zdjęcie z rewizji SB

Fot. Archiwum IPN

PAPIEROWA REWOLUCJA

Przyszedł Stefan do Zdzicha…

Krótka opowieść

OPOWIEŚĆ tę najlepiej byłoby zacząć w biblijnym

stylu: „Onego zimowego dnia przyszedł Stefan do

Zdzicha i rzekł…”. Zanim jednak pociągniemy ten

wątek, cofnijmy się o kilka kroków, do lata 1982

roku, i do miejsca leżącego nieco na odludziu, wśród

pomorskich lasów – do obozu dla internowanych

w Wierzchowie Pomorskim.

należy szukać najgłębszych ko-

rzeni „Obrazu”, podziemnego

miesięcznika, który przetrwał

aż do czerwca 1989 r., kiedy to

– według słów znanej aktorki,

będących raczej życzeniem niż

odzwierciedleniem faktyczne-

go stanu rzeczy – „skończył się

w Polsce komunizm”.

***

Kiedy wreszcie otworzyły

się bramy ośrodków interno-

wania i wyszliśmy na wol-

ność, adaptując się jak kto

potrafił do nowej rzeczywisto-

ści, przyszedł pensjonariusz

Wierzchowa Stefan Kozłowski

do pensjonariusza Zdzisława

jący opinię. Potem poszli z tym

pomysłem do ludzi, którzy mo-

gliby takie pismo zredagować,

wydrukować i rozkolportować.

Każda z tych grup ma swoją

historię i o każdej można by

napisać solidną opowieść. Nie

jest to możliwe w tym miejscu.

Podobnie jak nie jest możliwe

wymienienie wszystkich z na-

zwiska, a zwłaszcza z wnie-

sionych w podziemną pracę

zasług. Dość powiedzieć, że

wydawanie „Obrazu” rozpoczę-

liśmy w maju 1983 r., a kończąc

po 6 latach mieliśmy na koncie

ponad pięćdziesiąt numerów.

Mimo trudnych, konspiracyj-

nych przecież warunków, trud-

ności z dostępem do informacji,

chronicznego braku papieru

i jednej grubej wpadki, prawie

udało się nam zachować formu-

łę miesięcznika.

***

Tworzenie każdego numeru

zaczynało się oczywiście od

pisania artykułów i informacji.

Najpierw były to przypadkowe

materiały pozyskiwane od za-

ufanych osób, przedruki, zdo-

byte gdzieś informacje. Potem

udało się zebrać grupę stałych

autorów, którzy zapełniali część

każdego numeru. Nawet dziś

trudno byłoby wymienić ich na-

zwiska: konspiracja miała prze-

cież swoje prawa, materiały

napływały z różnych kierunków,

przechodząc nieraz przez wiele

rąk, a zasadą było publikowanie

ich pod pseudonimem lub nie-

podpisywanie w ogóle.

W tym miejscu nie sposób

pominąć zasług Jana Tarnow-

skiego, budowniczego mostów

i torów, pracownika szczeciń-

skiej dyrekcji kolei, członka

Ruchu Obrony Praw Człowieka

i Obywatela i Szczecińskiego

Klubu Katolików. Jan, wywo-

dzący się z kresowej rodziny

o wspaniałych patriotycznych

tradycjach, był całą duszą od-

dany sprawie niepodległości

Polski. Miał też z panującą

władzą i ideologią zadawnio-

ne rodzinne rachunki do zała-

twienia. Niezwykle ruchliwy,

miał naturę niestrudzonego

szperacza, znał mnóstwo osób

i dużo wiedział. I nie bał się.

Bez żadnej przesady był jednym

z filarów „Obrazu” – co miesiąc

PONAD stu przebywających

tam działaczy „Solidarności”

z różnych szczebli związkowej

hierarchii, a także aktywistów

innych, niemiłych władzy grup

– od członków Polskiej Zjed-

noczonej Partii Robotniczej,

zaangażowanych w tworzenie

niestatutowych, „poziomych”

struktur partii, po redaktorów

nych miejscach, aby nigdy nie

mogli się spotkać.

Internowanie nie odbiera-

ło nam ducha, a chęć działa-

nia przejawiała się w różnych

formach. Wykłady historyczne

profesora Łuczki prowadzone

bez żadnej cenzury – luksus

niedostępny dla tych, którzy

mieszkali na wolności, czyli po

■ Zdjęcie z rewizji SB

„Robotnika Pomorza Zachod-

niego” i członków Konfederacji

Polski Niepodległej – tworzyło

potencjał przyszłego niepodle-

głościowego podziemia. Gdyby

funkcjonariusze Służby Bezpie-

czeństwa, którzy w pamiętną

grudniową noc 1981 r. tak spraw-

nie wykonali swą robotę, wy-

ciągając ich z pościeli, zdawali

sobie sprawę z tego, jakie będą

niezamierzone efekty ich pracy,

to albo by zrezygnowali z za-

trzymania co najmniej połowy

owych „elementów antysocjali-

stycznych”, albo rozproszyliby

ich po różnych równie dyskret-

drugiej stronie drutów, wyda-

wanie pisemka „Wierzchowo

Njus” w jednym egzemplarzu,

podawanym z celi do celi, pro-

dukcja obozowych znaczków

i niekończące się dyskusje po-

lityczne to zwykła codzienność.

Ale najważniejsze były kontakty,

które nawiązywaliśmy między

sobą, oddając się tym zajęciom.

Ludzie, którzy wcześniej się

nie znali, zawierali znajomości

i przyjaźnie; tworzyły się więzi,

które miały zaowocować w na-

stępnych miesiącach i latach.

Tam, w Wierzchowie, w pier-

wszym roku stanu wojennego,

Konurego i zaproponował mu

robienie podziemnego pisma.

Czasy były ponure, ale nie

beznadziejne. Krążyły już po

Polsce i po Szczecinie ulotne

pisemka, których zadaniem

było podtrzymywanie ducha

w zgnębionym społeczeństwie

– głód informacji był ogrom-

ny, jeszcze większa była chęć

wyżycia się na „czerwonym”.

Stefanowi i Zdzichowi chodziło

jednak o coś innego: o solidne

wydawnictwo podziemne, naj-

lepiej miesięcznik, dostarcza-

jący nie tylko informacji, ale

i tematów do dyskusji, kształtu-

PAPIEROWA REWOLUCJA

o „Obrazie”

dostarczał sporą porcję arty-

kułów od sobie tylko znanych

autorów oraz równie dużą ilość

informacji. Był chyba jednym

z najlepiej poinformowanych

ludzi w szczecińskim podzie-

miu, a jego kontakty – jak kiedyś

mimochodem zdradził – sięgały

wręcz do jaskini smoka, czyli do

szczecińskiej bezpieki. Czasem

sam coś napisał, sumitując się,

że tak niezgrabnie mu to wyszło.

Lepiej – mawiał – czuję się przy

desce kreślarskiej.

Redagowanie polegało na

przeczytaniu wszystkich zgro-

madzonych materiałów i zakwa-

lifikowaniu ich do kolejnego

numeru. Zajmowały się tym trzy

osoby: Wojciech Soiński, Michał

Paziewski i ja. Kolegium odby-

wało się raz w miesiącu w miesz-

kaniu kogoś ze znajomych.

***

W miarę upływu czasu i po-

wodzenia tej inicjatywy wy-

■ Sprzęt zarekwirowany podczas rewizji przez SB

dawniczej ambicje rosły. Nie

wystarczało już drukowanie

prostych, emocjami dyktowa-

nych komentarzy. W „Obrazie”

pojawiły się eseje historyczne

i fragmenty książek drukowa-

nych w podziemiu (nikt się

wtedy nie przejmował prawami

autorskimi), poważne analizy

polityczne, wywiady z posta-

ciami życia publicznego, bę-

dącymi po „naszej” stronie,

wiersze. „Obraz” jako jedyne

polskie pismo zajął się kon-

fliktem polsko-niemieckim na

tle rozgraniczenia wód Zatoki

Pomorskiej i jego publikacje

na ten temat sprawiły, że spra-

wa trafiła wreszcie na łamy

oficjalnie wydawanej prasy,

gdzie wcześniej obowiązywał

na nią zapis cenzorski. Warunki

redagowania pisma były coraz

lepsze, represyjność władz osła-

bła, łatwiej było o papier i druk,

i nawet konspiracja nie musiała

być już tak rygorystycznie prze-

strzegana. Niektórzy autorzy

zaczęli pisać pod własnymi

nazwiskami.

Jednakże w jednej dziedzinie

nie można było sobie pozwo-

lić na dekonspirację. Bezpieka

mogła przymknąć oko na osobę

redaktora czy autora tekstów, ale

drukarz ze swoim sprzętem do

samego końca pozostał dla niej

najcenniejszą zwierzyną łowną.

Upolowano wreszcie i druka-

rzy „Obrazu”, lecz stało się to

dopiero po czterech latach, gdy

w świat poszło już kilkadziesiąt

tysięcy egzemplarzy pisma.

„Obraz” drukowali Henryk

i Janina Szorcowie w małym

domku w Policach. Stamtąd,

klucząc mało uczęszczanymi

drogami przewozili cały na-

kład do Szczecina, gdzie trafiał

do kolporterów. I stało się

pewnego dnia, że w miejscu,

gdzie nigdy milicja nie zaglą-

dała, stał patrol. Obciążony

nad miarę fiat od razu zwrócił

uwagę funkcjonariuszy…

Nie od razu znaleziono ma-

szynę drukarską. Wypożyczony

z wojska wykrywacz metalu za-

piszczał, gdy przejechał po tylnej

ścianie szafy. Przez szafę było

wejście do kącika na poddaszu,

gdzie stał powielacz. Bezpieka

odniosła połowiczny sukces. Po-

łowiczny – bo po drugiej stronie,

w drugiej szafie było wejście do

drugiego kącika, a w nim drugi

powielacz. Tego nie wykryto, ale

i tak druk „Obrazu” trzeba było

przenieść w inne miejsce.

***

Trudno dziś powiedzieć,

jak głęboko byliśmy zakon-

spirowani i co bezpieka o nas

wiedziała. Kwerenda w In-

stytucie Pamięci Narodowej

nic nie dała: akta sprawy pod

kryptonimem „Pejzaż” zniknę-

ły, nie ma również akt osobo-

wych głównych aktorów tego

sześcioletniego spektaklu,

których grono jest oczywiście

znacznie większe niż zdołały

pomieścić skromne ramy tej

opowieści.

Nikt nie pozostał „w branży”

– redaktorzy, wydawcy i druka-

rze „Obrazu” nie są dziennika-

rzami, wydawcami, drukarza-

mi, nie mają nic wspólnego

z kolportażem czegokolwiek.

Piotr Mync jest prezesem sza-

cownej i bardzo pożytecznej

instytucji, Wojciech Soiński

prowadzi wraz z synem kan-

celarię prawniczą, Michał

Paziewski para się historią

na uniwersytecie, Sławomir

Lener wrócił do zawodu ar-

chitekta, Stefan Kozłowski jest

szkutnikiem w Berlinie, a niżej

podpisany pracuje w instytucji

samorządowej. Zdzisław Konu-

ry i Janina Szorc nie żyją. Jan

Tarnowski zażywa spokojnej

emerytury w domku na obrze-

żach Puszczy Bukowej i wciąż

jest człowiekiem świetnie po-

informowanym.

Tomasz ZIELIŃSKI

Fot. Archiwum IPN

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: