FARMAKOLOGIA – nauka o środkach leczniczych (lekach) i ich działaniu na organizm.

Pharmakon – lek, trucizna; logos – nauka

Farmakologia zajmuje się przede wszystkim mechanizmami działania leków na organizm, działaniami leczniczymi i niepożądanymi, problemami losów leku w organizmie i wzajemnego oddziaływania pomiędzy lekami.

ZADANIA FARMAKOLOGII:

Ø      poszukiwania nowych leków

Ø      poznanie mechanizmów działania leków

Ø      ustalenie wskazań leczniczych i p/wskazań

Ø      ustalenie racjonalnego dawkowania leków

Ø      ustalenie toksyczności i działań niepożądanych leków

DZIAŁY FARMAKOLOGII:

Podstawowymi działami farmakologii są farmakokinetyka i farmakodynamika.

Farmakodynamika – zajmuje się efektami działania leków i innych subst. chem. na organizm i poszczeg. narządy oraz mechanizmami ich działania.

Farmakokinetyka – bada szybkość procesów wchłaniania leków, ich dystrybucji (czyli rozmieszczenia w tkankach), metabolizmu i eliminacji z organizmu.

Farmakoterapia – zajmuje się zastosowaniem leczniczym leków.

Farmakologia kliniczna – zajmuje się metodami badania i działania leków na zdrowy i chory organizm oraz ich praktycznym zastosowaniu.

Farmakogenetyka – zajmuje się wpływem czynników dziedzicznych na działanie leków.

Farmakologia rozwojowa – określa wpływ działania leków na organizm w zależności od wieku. Wyróżnić tu możemy:

·         farmakologię pediatryczną, która zajmuje się wpływem leków na organizmy młode

·         farmakologię geriatryczną, która zajmuje się wpływem leków na organizmy stare

Receptura – nauka o postaciach leków, ich zapisywaniu i sposobach sporządzania.

Toksykologia – nauka o truciznach.

LEK (ŚRODEK LECZNICZY) – pierwiastek, zw. chem., zw. pochodzenia naturalnego lub otrzymany synt. przygotowany w odpowiedniej postaci i przeznaczony do stosowania w leczeniu i profilaktyce chorób oraz diagnostyce.

SUROWIEC FARMACEUTYCZNY – pierwiastek, zw. chem., zw. pochodzenia naturalnego lub otrzymany synt. służący do produkcji leków.

TRUCIZNA – każda subst. (także lek), która wprowadzona do organizmu, w odpowiednio dużej dawce, powoduje zab. czynności fizjol. (chorobę) a nawet śmierć.

„Wszystko jest trucizną i nie ma niczego, co by nie było trucizną – tylko dawka sprawia, że dana substancja nie jest trucizną”

                                                                                                                     Paracelsus

NAZEWNICTWO LEKÓW:

·         nazwa chem. –  kw. 2-(acetyloksy)-benzoesowy

·         nazwa międzynarodowa – acetylsalicylic acid (ustalana przez Międzynarodową Komisję Nomenklaturową); kw. acetylosalicylowy (nazwa polska, ustalana przez Polską Komisję Towarzystwa Farmaceutycznego). Nazwy międzynarodowe nie są zastrzeżone i mogą być używane dowolnie, przez każdego producenta leku na świecie.

·         nazwa handlowa – nadana przez producenta. Nazwa ta jest zastrzeżona i nie może być użyta przez innych producentów wytwarzających identyczny lek. Dlatego też w handlu znajduje się często ten sam lek pod wieloma nazwami np. kw. acetylosalicylowy: Aspirin, Alka-Seltzer, Polopiryna, Calcipiryna, Polopiryna C

PODZIAŁ LEKÓW:

Ze wzgl. na zastosowany surowiec farmaceutyczny:

§         lek oryginalny – środek farmaceutyczny nowatorskiego producenta, po raz pierwszy dopuszczony na świecie do dystrybucji (zwykle jako lek opatentowany), w oparciu o udokumentowana skuteczność terapeutyczną, bezpieczeństwo stosowania i jakość, zgodnie ze współczesnymi wymogami.

§         lek odtwórczy (generyczny; leki odtwórcze - generyki)  jest to odpowiednik leku oryginalnego tzn. zawiera tę samą subst. czynną, przy identycznych lub podobnych subst. pomocniczych. Nie ma zmienionej biodostępności. Tak samo się wchłania, dystrybuuje, podlega metabolizmowi itd. Leki generyczne są często tańsze, ponieważ ich producenci z reguły nie inwestują w badania nad nowymi farmaceutykami lub nie muszą płacić opłat licencyjnych. Producenci leków odtwórczych mogą rozpocząć ich produkcję po upłynięciu okresu ochrony patentowej na dany lek.

Ze wzgl. na źródło farmaceutycznego pochodzenia:

§         leki gotowe (preparaty farmaceutyczne) – leki wytwarzane z określonego surowca farmaceutycznego, w określonej formie recepturowej, zazwyczaj masowo, przez uprawnionego producenta

§         leki recepturowe (magistralne) – leki każdorazowo sporządzane indywidualnie przez farmaceutę (ex tempore), w aptece, ściśle wg przepisów farmakopealnych lub ordynacji lekarza

§         leki galenowe – przetwór sporządzony z różnych części rośliny wg danego przepisu, który zawiera zw. czynne o określonym charakterze działania farmakologicznego, najczęściej w postaci maści, mieszanki, napary, odwary, pudry, r-ry, zawiesiny

§         leki nowogalenowe (kapsułki, kapsułki z mikrotabletkami, tabletki dojelitowe)

Ze wzgl. na zaw. subst. czynnych:

§         leki proste

§         leki złożone

Ze wzgl. na charakter i m-sce działania:

§         leki o działaniu miejscowym

§         leki o działaniu ogólnym

RODZAJE DAWEK:

v     lecznicza (dosis curativa, therapeutica) – dawka wywierająca działanie lecznicze tj. sprowadzająca do normy zaburzone chorobą czynności organizmu

v     max. (dosis maximalis) – jest to największa dawka lecznicza, która jeszcze nie wywołuje efektu toksycznego

v     progowa/minimalna/subterapeutyczna (dosis minimalis) – najmniejsza ilość środka, która wywołuje już pewne reakcje ze strony organizmu

v     toksyczna (dosis toxica) – jest to najmniejsza ilość leku, która powoduje działanie trujące tj. wywołuje zab. czynności organizmu w granicach patologicznych

v     śmiertelna (dosis letalis) – jest to najmniejsza ilość leku, która poraża ważne dla życia czynności organizmu (oddychanie, czynność ♥), powodując śmierć. Do określania tej dawki wykorzystuje się zwierzęta doświadczalne (szczury, myszy). (LD50 oznacza, że po podaniu określonej dawki leku padło 50% zwierząt z grupy doświadczalnej)

v                              jednorazowa (pro dosi)

v                              dobowa (pro die) – ilość leku zastosowana w jednorazowych dawkach w ciągu doby

v     nasycająca (uderzeniowa) – stosowana najczęściej w antybiotykoterapii – pierwsza dawka jest najczęściej dwukrotnie większa (uderzeniowa) od następnych (podtrzymujących). Dawki uderzeniowe stosuje się, w celu zapewnienia szybkiego, max. stęż. leków we krwi, z czym wiąże się szybki efekt terapeutyczny.

v                              podtrzymująca – ilość leku konieczna do utrzymania stęż. leczniczego we krwi

v                              homeopatyczna – rozcieńczona, b. mała dawka leku

Należy pamiętać, że zazwyczaj:

·         doodbytniczo podaje się ¾ dawki doustnej

·         podskórnie i domięśniowo – ¼ dawki doustnej

·         dożylnie 1/10 dawki doustnej

·         kobietom podaje się z reguły ¾ dawki dorosłego mężczyzny

·         osobom >60 r.ż. ½-1/4 dawki

Dawkowanie leków u dzieci stanowi ważny problem. Obecnie przyjęte zasady obliczenia dawek dla dzieci oparte są o tabele dla 3 grup wiekowych (niemowlęta, małe dzieci i dzieci w wieku szkolnym), które uwzględniają masę ciała dziecka i obliczane są zawsze na podstawie dawki leku dla osoby dorosłej.

RODZAJE DZIAŁANIA LEKÓW:

·         działanie przyczynowe (etioterapeutyczne) – zasadniczym celem leczenia powinno być usunięcie przyczyny choroby. Leki, które usuwają przyczynę choroby, nazywamy lekami przyczynowymi, a takie działanie – działaniem przyczynowym. Lekami przyczynowymi są np. antybiotyki gdyż niszcząc drobnoustroje chorobotwórcze niszczą przyczynę choroby zakaźnej. Przyczynowo działają także leki uzupełniające niedobory ustrojowe, np. witaminy w terapii awitaminoz lub sole potasowe w hipokaliemii (niedobór potasu). Czasem jednak będzie to leczenie substytucyjne, tzn. zastępcze – jeśli niedobór sodu wynika np. z niedoczynności kory nadnerczy, to podając chlorek sodowy nie usuniemy istotnej przyczyny choroby, jaką jest uszkodzenie kory nadnerczy, a tylko jej następstwa. Często nie jesteśmy w stanie usunąć przyczyny choroby. Staramy się wówczas przerwać łańcuch patogenetyczny (patogeneza – mechanizm powstawania choroby, łańcuch patogenetyczny – to poszczeg., następujące po sobie etapy czy „wydarzenia” prowadzące do powstania choroby i w związku z tym jej objawów), co usuwa objawy choroby lub nie dopuszcza do ich powstania. Tego rodzaju działanie nazywamy ®

·         działaniem objawowym (symptomatycznym) – objawowo działają leki p/gorączkowe, leki p/nadciśnieniowe, leki p/kaszlowe. Działanie objawowe jest tym bardziej skuteczne, im punkt uchwytu działania leku jest bliższy punktu uchwytu działania czynnika patogennego, który wywołał chorobę.

Met. leczenia objawowego:

-          leczenie homeopatyczne (similia similibus curantur – podobne leczy się podobnym) – obecnie rzadko stosowane, polega na podawaniu b. małych (homeopatycznych) dawek leku, który w większych dawkach wywołuje objawy podobne do obserwowanych objawów chorobowych, np. w biegunce zaleca się stosowanie w b. małych dawkach leków wzmagających perystaltykę jelit. W zasadzie jednak obecnie stosuje się:

-          leczenie allopatyczne - contraria contraribus curantur – przeciwne leczy się przeciwnym – ta zasada polega na stosowaniu leków wywołujących zmiany czynności organizmu przeciwne do objawów danej choroby, np. leki obniżające ciśn. krwi w chorobie nadciśnieniowej, leki p/gorączkowe w gorączce.

Rodzaje działań leków cd.

·         działanie ośrodkowe – czyli działanie na ośrodkowy ukł. nerwowy (OUN)

·         działanie obwodowe – czyli działanie  na obwody ukł. nerwowy oraz na inne tkanki i narządy oprócz oun.

Np. zarówno klonidyna, jak i metoprolol obniżają ciśn. krwi, jednak klonidyna działa gł. ośrodkowo (zmniejsza ośrodkową „impulsację współczulną”), a metoprolol gł. obwodowo tj. na ♥ gdzie zmniejsza obj. wyrzutową i minutową ♥ poprzez zwolnienie jego czynności i zmniejszenie siły jego skurczu.

·         działanie miejscowe – czyli działanie leków w m-scu ich zastosowania. Tak działają środki znieczulające miejscowo, większość leków stosowanych w postaci maści, mazideł, i zasypek. Należy jednak pamiętać, że coraz częściej stosuje się „naskórnie” leki, które mają działanie ogólne, np. nitroglicerynę. Jest to tzw. „transdermalne” podawanie leków

·         działanie ogólne (resorbcyjne) – dotyczy leków, które podane określonymi drogami dostają się do krwioobiegu a stamtąd do określonych narządów czy tkanek gdzie wywołują dany efekt farmakologiczny. Np. norfloksacyna podana do worka spojówkowego wykazuje tylko miejscowe (lokalne) działanie p/bakteryjne tj. na terenie przedniego odcinka oka, natomiast gdy podana jest domięśniowo dostaje się do krwioobiegu a stamtąd do wielu tkanek i narządów gdzie wykazuje działanie p/bakteryjne – w tym wypadku mówimy o ogólnym czy ogólnoustrojowym działaniu chemioterapeutyku p/bakteryjnego.

·         działanie wybiórcze (selektywne) – działanie wybiórcze możemy odnosić do narządu np. oksytocyna powoduje skurcz tylko m. gładkich macicy (czyli działa wybiórczo na macicę) natomiast ergotamina powoduje oprócz skurczu m. gładkich macicy również skurcz naczyń krwionośnych. Wybiórczość możemy odnosić także do rec. np. praktolol blokuje tylko rec. b1-adrenergiczne w ♥ (czyli jest lekiem kardioselektywnym czy „kardiowybiórczym”) a nie wpływa na rec. b2-adrenergiczne – takie działanie nazywamy wybiórczym czy selektywnym, natomiast propranolol blokuje zarówno rec. b1-adrenergiczne w ♥ jak i rec. b2-adrenergiczne w oskrzelach oraz naczyniach – czyli nie działa wybiórczo zarówno względem rec. jak i narządu

...