Henryk Wereszycki Sprawa polska w XIX w..pdf

Henryk Wereszycki

SPRAWA POLSKA W XIX WIEKU

Specyfika sprawy polskiej na tle innych problemów międzynarodowych

Sprawa polska w XIX wieku to pojęcie wieloznaczne. Można je rozumieć na

przykład jako w ogóle problem niepodległości Polski czy też dążenia Polaków do

odzyskania swego państwa. Tak pojmowana sprawa polska była przedmiotem

zainteresowań i działań także rozmaitych postępowych ugrupowań politycznych czy

ruchów ideowo-społecznych, które się z nią solidaryzowały i udzielały jej poparcia, a

więc między innymi takich organizacji międzynarodowych, jak węglarstwo, Młoda

Europa czy potem ruch robotniczy, w pierwszym rzędzie I i II Międzynarodówka.

Polska wzbudzała sympatię i znajdowała poparcie nie tylko mas ludowych, lecz

również działaczy lub myślicieli najbardziej wybitnych, jak Marks, Engels, Mazzini

czy Hercen.

Ujawniło się to w szczególności w takich zwrotnych momentach dziejów

Europy, jak Wiosna Ludów czy Komuna Paryska. Oczywiście Polska nie była w tym

względzie wyjątkiem i inne narody miały swoje „sprawy", a to narody walczące o

wolność, niepodległość czy zjednoczenie.

Najbardziej jednak potoczne i popularne w XIX wieku było rozumienie

sprawy polskiej jako zagadnienia, które miało wpływ na stosunki międzynarodowe, a

więc było zagadnieniem polityki międzynarodowej, w szczególności stosunków

dyplomatycznych między mocarstwami europejskimi. Ponieważ zadaniem niniejszych

wywodów jest przedstawienie naszych dziejów XIX wieku w taki sposób, aby

ułatwić ich porównywanie z analogicznymi zjawiskami historii innych narodów tej

epoki, więc zajęliśmy się sprawą polską w tym węższym jej znaczeniu, bo to umożliwia

bardziej ścisłe, bardziej precyzyjne porównania z takimi samymi aspektami dziejów

innych narodów w tym okresie historycznym.

. Zatem dla nas sprawa polska to dzieje naszej niewoli rozpatrywane pod kątem

widzenia międzynarodowej polityki europejskiej tego okresu. Zasadniczo definicję tego

pojęcia można by sformułować następująco: za sprawę polską uważa się wpływ

polskich aspiracji niepodległościowych na stosunki międzynarodowe. Ale sprawa polska

nie przestawała istnieć nawet wtedy — myślę oczywiście o XIX wieku — kiedy nie było

już aspiracji niepodległościowych w sensie politycznym, a więc nie istniały żadne

poważniejsze, bardziej wpływowe organizacje polityczne, które by te aspiracje

uznawały, propagowały czy nawet starały się je tak czy inaczej realizować. Tak było na

przykład około roku 1880, kiedy nie wyrzekł się ich wtedy chyba tylko niewielu

przedstawicieli polskiej myśli politycznej: Bolesław Limanowski i jeszcze kilku ludzi nie

mających większego wpływu na ogólnonarodową opinię polską.

Jednakże w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych XIX wieku o sprawie odbudowania

państwa polskiego mówi się w tajnych i poufnych rozmowach dyplomatycznych, i to nie

tylko państw rozbiorowych — najzaciętszy wróg polskich niepodległościowych

aspiracji, Otto Bismarck, właśnie wtedy rozmawiał z dyplomatami francuskimi na temat

odbudowy państwa polskiego, mówił też o tym ministrowi carskiemu i rosyjskim

dyplomatom (ale było to tylko posunięcie wyłącznie taktyczne, mające skłonić rząd

carski do zachowania dotychczasowych przyjaznych stosunków z Prusami); interesowali

się owym problemem zarówno mężowie stanu, dyplomaci, jak i sztabowcy austriaccy i

niemieccy. Zatem w tym znaczeniu, jakie się temu terminowi nadaje, sprawa polska

wówczas istniała, chociaż zamilkły wtedy, zresztą na krótki czas, polskie wołania o

niepodległość.

Nie jest naszym zadaniem dawanie w tym miejscu przeglądu wszystkich akcji

dyplomatycznych w XIX wieku związanych ze sprawą polską. Idzie nam o to, aby

przedstawić, czym sprawa polska różniła się i w czym była podobna do innych tego

rodzaju problemów międzynarodowych Europy XIX wieku. Chyba najbardziej istotną

jej cechę stanowił fakt, że związana z dążeniem Polaków do odzyskania niepodległości

zwracała się przeciw trzem mocarstwom, i to mocarstwom kontynentalnym, właśnie w

XIX wieku reprezentującym podobne, jeśli nie identyczne interesy społeczne. Te trzy

monarchie odgrywały w Europie rolę obrońców ustroju wstecznego, przy czym ich

charakter społeczny ulegał w ciągu XIX wieku pewnym ewolucjom, pozostając

jednak zasadniczo podobny. Rosja carska aż do końca swego istnienia była na pewno

mocarstwem najbardziej reakcyjnym pod względem ustroju polityczno-społecznego.

Austria była takim do lat sześćdziesiątych, później stała się państwem monarchiczno-

liberalnym, co jej pozwalało odgrywać dość szczególną rolę w sprawie polskiej.

Natomiast Prusy do połowy XIX wieku mogły uchodzić za nieco bardziej liberalne niż

dwa inne mocarstwa rozbiorowe. Na pewno miały najbardziej wrogi stosunek do kwestii

odbudowy państwa polskiego, niemniej jednak w owym okresie nie były uważane za

zaprzysiężonego wroga narodu polskiego, które to odium musiały znosić za równo

carska Rosja, jak absolutystyczna Austria. Dopiero po zdobyciu przez Prusy hegemonii w

Niemczech stało się jasne, że obok caratu jest to najzaciętszy i najpoważniejszy wróg

Polski.

Chronologicznie wyprzedza niejako istnienie sprawy polskiej sprawa Irlandii. Ale

Irlandczycy mieli tylko jednego wroga, to jest Wielką Brytanię, która w XIX wieku

uchodziła ponadto za państwo bardziej postępowe pod względem społeczno-politycznym

od innych. Fakt ten ma zasadnicze znaczenie, ponieważ wszystkie te europejskie „sprawy"

w XIX wieku istotnie reprezentowały postęp i społeczny, i polityczny. Tak rzecz się

miała również ze sprawą włoską i sprawą grecką. Włosi mieli w zasadzie jednego

wroga w swoim dążeniu do stworzenia własnego zjednoczonego i niezależnego państwa, a

mianowicie Austrię, która wprawdzie panowała tylko nad stosunkowo niewielką częścią

terytorium włoskiego, ale gwarantowała rządy absolutystyczne i partykularne na całym

Półwyspie Apenińskim. Bo też Włosi tylko częściowo znajdowali się w obcej niewoli. W

XIX wieku istniało przecież na Półwyspie kilka państw i trudno byłoby powiedzieć, że

to były państwa obce. Ostatecznie Królestwo Obojga Sycylii, chociaż nie panowała w

nim dynastia rdzennie włoska, można uważać za państwo włoskie, podobnie jak i Toskanię,

pomimo że władał nią Habsburg. Państwo Kościelne to twór specyficzny, ale w gruncie

rzeczy jego władcy byli zawsze rdzennymi Włochami, zaś aparat państwowy najzupełniej

włoski. Tak więc poza Królestwem Lombardo-Weneckim trudno uważać Italię w XIX

wieku za kraj pod obcym panowaniem.

W pewnej mierze podobny charakter ma sprawa niemiecka, obok sprawy polskiej i

włoskiej główne do 1870 roku zagadnienie narodowościowe o znaczeniu

międzynarodowym. W żadnym wypadku nie można powiedzieć o Niemczech, że

pozostawały w XIX wieku, przed ich zjednoczeniem, pod obcym jarzmem. Po prostu

były podzielone i znajdowały się w niewoli rodzimego absolutyzmu.

Zatem jedynie sprawy irlandzka i grecka wykazują pełną analogię ze sprawą polską.

Do tego typu zagadnień należy też zaliczyć sprawę Słowian południowych; nieco dalej

zastanowimy się, w jakim stopniu była ona podobna, a w jakim różna od polskiej.

Sprawa grecka

Trzeba się zgodzić, że sprawa polska w XIX wieku, tak jak to umownie przyjmiemy,

zaczyna się w czasie kongresu wiedeńskiego 1814/1815 roku, a kończy z chwilą

odbudowania państwa polskiego w roku 1918. Otóż załatwiona na kongresie

wiedeńskim, odnawia się ona dopiero z chwilą wybuchu powstania listopadowego i

najbardziej znamienne dla niej są w gruncie rzeczy perypetie po roku 1830.

Chronologicznie zatem wyprzedza ją sprawa grecka. Grecy walczyli o niepodległość od

1821 roku, mieli jednak tylko jednego wroga — Turcję, która w dodatku chyliła się ku

upadkowi i która sama przez się także stanowiła przedmiot swoistej „sprawy", tzw.

sprawy wschodniej. Grecy byli więc w pozycji, zdawałoby się, uprzywilejowanej.

Istotnie, oni pierwsi uzyskali niepodległość, chociaż nie w pełnym terytorialnym zasięgu.

Ale to już okoliczność drugorzędna, ponieważ państwo reprezentujące interes narodowy

może samo walczyć o właściwe granice, i wówczas to już nie jest „sprawa grecka", a

t ylko fragment polityki wschodniej. I znowu okoliczność istotna, że Turcja to

nie tylko państwo wsteczne, ale w pojęciu Europy zgoła barbarzyńskie. Grecy mieli

zaś na swoją rzecz argument tradycji starożytnych, kiedy Grecja była ogniskiem kultury

i niejako źródłem cywilizacji europejskiej. To dodatkowo pozwalało Grekom na zdobycie

sympatii Europy liberalnej. Tak więc sprawa grecka jest niejako klasyczna: bowiem

Grecy walczyli o wolność, i to walczyli z barbarzyńskim najeźdźcą; wreszcie po paru

latach sytuacja międzynarodowa zaczęła się korzystnie dla nich układać, a sprawa ich

wyzwolenia stała się przedmiotem rozgrywek międzynarodowych. I tu znowu istotna

różnica ze sprawą polską. Gdyby Grecy po paru czy nawet kilkunastu miesiącach musieli

zaprzestać walki, która przecież nie rokowała militarnego zwycięstwa tak długo, jak długo

ograniczała się do zmagań grecko-tureckich, to powstanie greckie nie stałoby się

przedmiotem gry dyplomatycznej mocarstw europejskich. Ale właśnie specyficzne

warunki lokalne, warunki geograficzne i społeczne, umożliwiły prowadzenie tak

długotrwałej (1821—1829) walki z Turkami, mającymi przewagę liczby i organizacji

militarnej. Grecy doczekali się zmiany konfiguracji międzynarodowej i doczekali dzięki

temu realnej militarnej pomocy obcych mocarstw. Zasadniczo bowiem można

przyjąć, że żaden naród walczący o swoją wolność w XIX wieku w Europie nie zdobył

tej wolności bez pomocy jakiegoś mocarstwa; tylko taka pomoc zapewniała zwycięstwo.

Już choćby to samo wyjaśnia, dlaczego mówi się o „sprawach" w znaczeniu pewnych

konfiguracji, pewnych akcji międzynarodowych. I w tym sensie trzeba przyjąć, że

sprawa irlandzka jako zagadnienie międzynarodowe nie istniała. W XIX wieku żadne

z mocarstw nie ośmieliło się nawet rozważać jakiejkolwiek interwencji nie tylko zbroj-

nej, ale i dyplomatycznej przeciw Wielkiej Brytanii w sprawie irlandzkiej. Wynikało

to nie tylko z faktu, że wrogiem niezawisłości Irlandii było mocarstwo światowe

uchodzące w XIX wieku za niezwyciężone, ale także jeszcze i z tego powodu, że Irlandia

leżała na wyspie. Skoro więc Anglia posiadała w tej epoce nie kwestionowaną przewagę

na morzach, nie można było w ogóle myśleć o wmieszaniu się w walkę irlandzko-an-

gielską. Pod koniec XVIII wieku takich prób usiłowała dokonać rewolucyjna Francja, ale

ich żałosny wynik przekonał wszystkich, że Wielkiej Brytanii od strony Irlandii nie

można atakować, a tym samym nie można myśleć o jakiejkolwiek akcji dyplomatycznej

w sprawie irlandzkiej. Tak więc w naszych dalszych wywodach już o Irlandii nie ma

powodu mówić, skoro rozpatrujemy sprawę polską jako zagadnienie polityki

międzynarodowej mocarstw europejskich w XIX wieku.

Grecy rozpoczęli powstanie licząc na pomoc Rosji, ale rozpoczęli je w chwili, gdy

dyplomacja rosyjska nie mogła tego problemu nawet poruszyć na szerszym forum.

Właśnie bowiem zajęta była w ramach Świętego Przymierza zagadnieniem tłumienia

rewolucji, jakie wybuchły na Półwyspie Iberyjskim i Apenińskim. Niemniej jednak dla

Rosji sprawa grecka stanowiła fragment sprawy wschodniej i dlatego uchylenie się od

obrony walczącej Grecji w 1821 roku bynajmniej nie oznaczało, że przy jakiejkolwiek

zmianie ogólnej sytuacji międzynarodowej Rosja nie ujmie się za Grekami

dyplomatycznie, a może i zbrojnie. Skoro jednak Rosja miała się podejmować „sprawy

greckiej", to w pewnym stopniu odpadał moment tak charakterystyczny dla sprawy

polskiej czy włoskiej, potem węgierskiej, a w pewnym stopniu i niemieckiej, że

poparcie jej dawał czynnik europejskiego postępu.

Jeśli idzie o samą walkę grecko-turecką, to Turcja potwierdziła opinię o swoim

barbarzyństwie, ale z drugiej strony trudno zataić, że sposób, w jaki Grecy prowadzili

walkę o wolność niedaleko odbiegał od barbarzyństwa tureckiego. Powstanie przerodziło

się bowiem w rzezie i wzajemne wyrzynanie się ludności greckiej i tureckiej. Ale

właśnie to barbarzyństwo stanowiło niejako warunek długiego trwania tej walki. Wojna

regularna może być toczona tylko tak długo, jak długo istnieją regularne oddziały ją

prowadzące. W wojnie partyzanckiej działają te same prawa, a więc może trwać ona

tylko tak długo, jak długo naród walczący zdolny jest do wystawiania oddziałów

partyzanckich i naturalnie tak długo, jak długo jego przeciwnik zdolny jest do

utrzymywania na terenie wojny partyzanckiej regularnych oddziałów. Kiedy natomiast

dochodzi do takiego roznamiętnienia, że ludność obu walczących stron wzajemnie się

wyrzyna, wówczas wojna może trwać bardzo długo, a to właśnie stanowi warunek

umożliwiający realną interwencję na rzecz strony walczącej o wolność.

Kiedy w czasie powstania styczniowego Polacy przedkładali swoje dezyderaty

rządom zachodniej Europy, chętnie powoływali się na przykład Grecji. Dlatego też w

paru słowach wypada tu podać etapy sytuacji międzynarodowej, która w końcu

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: