Podstawy  poligrafii

Afisz – rodzaj wyrobu poligraficznego zaliczany do akcydensów informacyjnych. Druk jednostronny, raczej dużego formatu, o charakterze informacyjnym, propagandowym lub reklamowym, służący do umieszczania w stałych, publicznych miejscach (rozklejany, umieszczany w witrynach).

Afisze mogą informować o zbliżających się wydarzeniach kulturalnych, sportowych, edukacyjnych itp., propagować idee, ale także mogą mieć charakter informacji urzędowych, np. o wyborach parlamentarnych lub samorządowych, zagrożeniach klęskami żywiołowymi lub obowiązkowych szczepieniach.

Afisz tym różni się od plakatu, że jego głównym celem jest przekaz treści, a nie wywołanie skojarzeń myślowych lub odczuć artystycznych, skutkiem czego wykonany jest głównie lub nawet w całości ze składu tekstu i nie zawiera ani skomplikowanych kompozycji literniczych, ani też rozbudowanych form graficznych. Jeśli tekstowi towarzyszy jakaś grafika, to spełnia ona rolę drugorzędną, i najczęściej jest ograniczona do takich prostych form, jak loga, linie, ornamenty itp. Cechą charakterystyczną afisza jest użycie liter w zazwyczaj dużym stopniu pisma oraz druk do marginesów (czyli bez spadów). Często nie jest na nim nawet nadrukowywane tło, zamiast tego afisz może być jednak wydrukowany na papierze zabarwionym. Z reguły afisze są bardzo jasne, podczas gdy kolorystyka plakatów może być dowolna, w tym także bardzo ciemna. Dlatego też afisze są zazwyczaj drukowane na papierze błyszczącym lub satynowanym, podczas gdy plakaty mają raczej powierzchnię matową.

Afisze, mimo że są drukami ulotnymi, mają często charakter seryjny, a wtedy ich forma graficzna winna być ujednolicona, aby były łatwo rozpoznawalne w miejscach publicznych lub w otoczeniu innych afiszy i plakatów.

W czasach tradycyjnego zecerstwa do druku afiszy stosowane były specjalne czcionki – tzw. czcionki afiszowe, które z racji swojej wielkości były często wykonywane z materiałów tańszych niż stop drukarski, najczęściej z drewna drzew owocowych lub z tworzyw sztucznych. Również kroje tych czcionek były zoptymalizowane pod kątem czytelności ich z większej odległości.

Afisze powinny być drukowane na papierze produkowanym specjalnie do tych celów, tzw. papierze afiszowym, który jest odporny na działanie czynników atmosferycznych oraz alkaliów zawartych w klejach. Zazwyczaj papier afiszowy jest cieńszy od plakatowego, gdyż musi przyjąć znacznie mniej farby. Istotne jest natomiast, o ile nie jest to papier barwiony, aby posiadał wysoką białość.

Akapit (od łac. a capite, dosł. od głowy, czyli początku) – podstawowy sposób dzielenia łamu na rozpoznawalne wzrokiem mniejsze fragmenty w celu zwiększenia czytelności tekstu. Podstawowa jednostka logiczna dłuższego tekstu, składająca się z jednego lub wielu zdań stanowiących pewną całość treściową. Zadaniem akapitu jest wyraźne zaznaczenie nowej myśli w bieżącym wątku wypowiedzi.

Czasami jako synonimy akapitu są stosowane terminy: ustęp, werset oraz paragraf – znaczą one jednak coś innego i tylko w szczególnych przypadkach mogą być stosowane zamiennie z akapitem.

         Zasady tworzenia akapitów

Akapity buduje się poprzez:

wcięcie akapitowe – odsunięcie pierwszego wiersza akapitu od marginesu

odstęp międzyakapitowy – zwiększenie odległości między akapitami za pomocą wybrania stosownej opcji w programie do składu, lub metodą nieprofesjonalną wstawiając pusty wiersz

Pierwszy wiersz akapitu to wiersz akapitowy, a ostatni to wiersz końcowy. Należy dbać, aby wiersz końcowy był rozpoznawalnie krótszy od pozostałych wierszy, ale nie za krótki (co najmniej 4 znaki, a w przypadku dłuższych wierszy nawet więcej lub inaczej licząc – co najmniej dwa razy dłuższy od wcięcia akapitowego).

W przypadku wywiadów, akapit z pytaniem może kończyć łam, choć jest to niewskazane. Szczególnie należy unikać pytania na dole łamu, jeśli odpowiedź będzie na łamie następnej kolumny.

Większe jednostki logiczne tekstu, wieloakapitowe, rozdziela się powiększoną interlinią lub dodatkowym wierszem, ewentualnie oznacza się symbolami graficznymi (np. gwiazdką), inicjałami lub śródtytułami, jak również można numeracją, paragrafami itp... Wtedy w pierwszym akapicie nowej większej jednostki logicznej zaleca się pominięcie wcięcia akapitowego. Oznaczanie każdego akapitu inicjałem jest błędem, szczególnie w dłuższych tekstach. W krótszych tekstach jest to dopuszczalne, jeśli jest to świadomy zamysł artystyczny, np. w tekstach reklamowych, okazjonalnych, ozdobnych notatkach.

Typowe błędy

Przy dzieleniu (inaczej: przenoszeniu) akapitu między sąsiednimi łamami (lub kolumnami) należy dbać, aby zarówno na początku, jak i na końcu akapitu znajdowały się co najmniej 2 wiersze tekstu. Normy wspominają nawet o wymogu większej liczby wierszy w zależności od wielkości łamu. Błędy w postaci pozostawionych pojedynczych wierszy akapitu na jednym z łamów mają swoje nazwy gwarowe: szewc i bękart. Pojęcia te są często mylone i w efekcie tego stosowane zamiennie. Można jednak wyobrazić sobie skąd pochodzą ich nazwy:

Samotny pierwszy wiersz akapitu – ostatni na dole łamu:
Szewc – bo szewca nie widać, ukrywa się bo ma "szewski poniedziałek", inna nazwa to sierota (ang. orphan) – bo na sierotę ludzie też nie zwracają uwagi.

Samotny ostatni wiersz akapitu – pierwszy na górze łamu:
Bękart, inna nazwa to wdowa (ang. widow) – bo i bękart, i wdowa są widoczni, zwracają swoim istnieniem uwagę, mówi się o nich, często plotkuje, są w ognisku zainteresowań wszystkich ludzi, niemal na świeczniku

"Szewce i bękarty" to terminy rodem z czasów zecerstwa, "wdowy i sieroty" – dosłowne kalki z terminologii angielskiej – pochodzą dopiero z czasów upowszechnienia się programów komputerowych, jednak wszystkie te terminy są nadal równie popularne.

Pozostawianie wierszy samotnych na końcu łamu jest obecnie dopuszczalne (ale nie zalecane), natomiast na początku następnego łamu (tzw. wiersz zawieszony) nadal jest niedopuszczalne. Wyjątkiem od tych reguł są łamy bardzo krótkie.

Rys historyczny

a capite – tak niegdyś nazywano rozpoczęcie nowego ustępu (fragmentu tekstu), o ile był w jakiś sposób znaczący, np. otwierał rozdział, czy inny nowy znaczeniowo fragment tekstu. Tekst zaczynał się wtedy wcięciem akapitowym oraz inicjałem.

a linea – tak nazywano wtedy kolejne akapity. Zaczynały się one bez wcięcia i bez wyróżnienia pierwszej litery.

Akcydens, druk akcydensowy – wyrób poligraficzny nie będący ani książką, ani czasopismem, ani też zadrukowanym opakowaniem. Zasadniczo jest to wyrób jednoarkuszowy, który może być w postaci jednej kartki, lub nierozciętej składki.

Akcydensy to samoistne druki o charakterze użytkowym lub okolicznościowym. Zaliczyć do nich można praktycznie wszystkie pozostałe druki, począwszy od znaczka pocztowego czy wizytówki, aż po plakat.

Podział akcydensów

akcydensy informacyjne – druki służące do przekazywania informacji - np. afisze, cenniki, kalendarze, katalogi, obwieszczenia, plakaty, programy, prospekty, rozkłady jazdy, ulotki, wizytówki

akcydensy manipulacyjne – druki przeznaczone do wypełniania lub wykorzystania w czynnościach urzędowych, handlowych itp., np. blankiety, bilety, banknoty, formularze, kwestionariusze, legitymacje, mandaty, świadectwa, znaczki pocztowe i skarbowe, zaświadczenia; wszelkiego rodzaju oficjalne dokumenty jak i papiery wartościowe

akcydensy opakowaniowe – np. etykiety, metki, obwoluty, banderole

akcydensy przemysłowe – np. kalkomania

akcydensy wydawnicze – np. mapy, nuty

Potocznie akcydensami nazywane są wszystkie drobne wyroby poligraficzne, nie tylko jednokartkowe, ale także te o niewielkiej liczbie kartek

Wydawnictwa periodyczne: gazety, czasopisma

Wydawnictwa nie periodyczne: broszury do 48 stronic i książki powyżej 48 stronic

Antykwa

antykwa toruńska

antykwa Półtawskiego

Antykwa, pismo humanistyczne – bardzo szerokie pojęcie oznaczające kroje pisma opartego o alfabet łaciński, które w dzisiejszych czasach są dominującym typem krojów wśród pism drukarskich. Praktycznie wszystkie współczesne książki, czasopisma, oraz inne typowe zastosowania pisma drukowanego w językach narodowych zapisywanych alfabetami wywodzącymi się z łaciny (zachodniosłowiańskie, romańskie, anglosaskie, nordyckie, ugrofińskie itp.) są drukowane jakąś odmianą antykwy. Kroje nieantykwowe w pismach łacińskich używane są obecnie tylko w szczególnych sytuacjach, jako pismo ozdobne (np. w tytulariach, zdobnictwie literniczym, grafice reklamowej itp., ale bywają także np. przy druku poezji).

Historia antykwy

Początki antykwy sięgają II poł. XV w., kiedy na fali prądów myślowych epoki renesansu opracowano we Włoszech nowy rodzaj pisma odręcznego, znacząco różniącego się od dominującego wówczas, ale niezbyt czytelnego pisma gotyckiego. Majuskuły (wielkie litery) antykwy oparto o kapitałę rzymską – pismo monumentalne starożytnego Rzymu, a minuskuły (małe litery) oparto o wczesnośredniowieczną minuskułę karolińską – pismo kodeksowe epoki Karola Wielkiego.

Z początku wobec antykw, czyli krojów wzorowanych na pismach z minionych epok, stosowano określenie littera antiqua, poprzez porównanie do rozpowszechnionego wówczas pisma gotyckiego zwanego littera moderna. Dziś zdecydowanie pismo gotyckie wydaje się pismem archaicznym, za to kroje pierwszych antykw przetrwały do dziś w praktycznie niezmienionej postaci nie tracąc niczego ze swojej użyteczności i nadal chętnie są stosowane. Z czasem jednak zbiór krojów określanych jako antykwy uległ olbrzymiemu rozszerzeniu pod względem wizualnym o postaci, które zupełnie pierwszych antykw nie przypominają. I tak dziś do antykw zalicza się zarówno kroje szeryfowe, jak i bezszeryfowe, a jednocześnie w obu tych rodzajach mogą to być kroje jedno- lub dwuelementowe.

Antykwę wymyślono praktycznie w tych samych czasach, kiedy nastąpiło upowszechnienie się druku w Europie, i choć druki ksylograficzne (z formy drukowej rzeźbionej w drewnie) oraz pierwsze druki złożone ruchomą czcionką (łącznie z Biblią Guttenberga) były drukowane gotykiem, to jednak również pierwsze antykwowe czcionki drukarskie powstały w tych czasach, a z czasem, i w sumie dość szybko, wyparły one gotyckie na większości obszarów Europy i w większości zastosowań. W krajach romańskich antykwa miała dominującą pozycję już w XVI w., w Polsce skutecznie wyparła pismo gotyckie dopiero w XVII w. (aczkolwiek pierwszej antykwy na ziemiach polskich użył już w 1517 r. krakowski drukarz Florian Ungler). Najdłużej, bo do II wojny światowej, równoległe stosowanie antykw i krojów gotyckich przetrwało na niemieckojęzycznym obszarze kulturowym.

Chronologia krojów antykwowych

antykwa renesansowa (mediewalowa) – dwuelementowa, szeryfowa, o niewielkim kontraście pomiędzy liniami poziomymi i pionowymi

antykwa barokowa – dwuelementowa, szeryfowa, o zwiększonym kontraście w porównaniu do a. renesansowej, za to mniej skośnych szeryfach

antykwa klasycystyczna – dwuelementowa, szeryfowa, o większym kontraście w porównaniu do a. barokowej, prostych szeryfach, podkreślająca linie pionowe i poziome

egipcjanka (I poł. XIX w.) – antykwa jednoelementowa szeryfowa

grotesk (I poł. XIX w.) – antykwa jednoelementowa bezszeryfowa

antykwa modernistyczna

Klasyfikacja krojów antykwowych

W klasyfikacji krojów pism drukarskich zaproponowanej przez Andrzeja i Romana Tomaszewskich kroje antykwowe zostały uznane za jedną z czterech podstawowych klas, obok pism gotyckich, pisankowych oraz "worka" z wszelkimi pozostałymi, nietypowymi krojami, zwanego ksenotypami.

Natomiast w jednej z najpopularniejszych w Europie klasyfikacji krojów - niemieckiej klasyfikacji DIN, spośród jedenastu podstawowych klas siedem poświęcono właśnie antykwom (w oparciu o ujęcie chronologiczne).

Inne znaczenie antykwy

Potocznie, w innym znaczeniu, antykwami nazywa się również ogólnie wszelkie kroje w odmianach prostych w przeciwieństwie do krojów pochylonych, czyli kursyw.

Arkusz autorski - jednostka obliczeniowa objętości materiału stosowana w wydawnictwie dla rozliczeń z autorem obejmująca wyłącznie materiał opracowany przez autora, czyli bez ilustracji obcych i bez materiału stworzonego lub nadzorowanego przez redakcję jak: wstęp, komentarze, recenzje, przedmowy, posłowia, dwójka lub czwórka tytułowa książki (i ew. inne strony metrykalne). Najczęściej innego autorstwa są również takie rzeczy jak: indeksy, spis treści, oraz szata graficzna publikacji.

Do arkusza autorskiego nie zalicza się powtórzeń oraz znaczących objętościowo cytatów.

Arkusz autorski (tak samo, jak arkusz wydawniczy) wynosi:

40000 znaków typograficznych (ze spacjami) prozy, lub

700 linijek poezji, lub

800 wierszy obliczeniowych (po 50 znaków), lub

3000 cm2 powierzchni ilustracji (także zapisu nutowego, wzorów matematycznch, chemicznych..., diagramów)

Arkusz drukarski (lub arkusz druku)- fizyczna jednostka objętości druków, lub form drukowych podstawowego koloru, stosowana przez poligrafów. Odpowiada ona jednostronnie zadrukowanemu arkuszowi papieru formatu większego od B2 ale mniejszemu od B1 (co odpowiada np. ośmiu stronom końcowego wyrobu formatu A4, szesnastu stronom formatu A5 itd.). W przypadku druku dwustronnego arkusz drukarski odpowiada połowie powierzchni arkusza zadrukowanego tylko z jednej strony.

Arkusz wydawniczy - jednostka obliczeniowa stosowana w wydawnictwie w celu określenia objętości zawartości treściowej (tekstowej i graficznej) publikacji. Wchodzi w to zarówno wkład autora (lub tłumacza) czyli tzw. arkusz autorski, jak i cały pozostały materiał stworzony lub nadzorowany przez redakcję, o ile nie pochodzi od autora (wstęp, komentarze, recenzje, przedmowy, posłowia, motta, cytaty, indeksy, skorowidze, spis treści, bibliografie, tytuły i śródtytuły, przypisy, paginy, dwójka lub czwórka tytułowa książki (i ew. inne strony metrykalne), zawartość okładki i obwoluty, itp.

Arkusz wydawniczy (tak samo, jak arkusz autorski) wynosi:

40000 znaków typograficzn...