POSTĘPOWANIE CYWILNE
PRAWO POSTĘPOWANIA to prawo o charakterze instrumentalnym regulujące działalność określonych podmiotów mającą na celu urzeczywistnienie albo tylko ustalenie prawa materialnego w ujęciu indywidualno- konkretnym w sytuacji, gdy urzeczywistnienie to nie nastąpiło albo nie może nastąpić w zwykłym obrocie prawnym albo też gdy zachodzi potrzeba ustalenia istnienia albo nieistnienia tego prawa[1].
PRAWO MATERIALNE to prawo, które sąd stosuje rozstrzygając o przedmiocie postępowania.
PRAWO JURYSDYKCYJNE reguluje przesłanki, przy istnieniu albo nieistnieniu których dopuszczalne jest w prawidłowo wszczętym i przeprowadzonym postępowaniu rozstrzygnięcia na podstawie prawa materialnego o przedmiocie postępowania.
Rodzaje postępowań:
1. sądowe:
a) cywilne,
b) karne,
c) sądowo- administracyjne,
d) konstytucyjne ( przed TK i TS ),
2. niesądowe:
a) administracyjne,
b) legislacyjne
POTĘPOWANIE CYWILNE to prawnie zorganizowane działanie ludzkie służące załatwianiu spraw cywilnych ( czyli rozpoznaniu tych spraw, przymusowym wykonaniu orzeczeń sądowych i innych aktów w tych sprawach oraz dokonywanie innych czynności w tych sprawach ), a więc
a) ustalaniu i urzeczywistnianiu norm prawnych indywidualno- konkretnych z zakresu prawa cywilnego,
b) wydawaniu zarządzeń, zwolnień, zezwoleń, mających znaczenie prawne,
c) prowadzeniu działalności dokumentacyjno- rejestrowej mającej znaczenie prawne,
d) dokonywaniu innych czynności określonych w ustawie,
Z punktu widzenia celu postępowania cywilnego rozróżnić należy:
a) POSTĘPOWANIE ROZPOZNAWCZE ma na celu ustalenie istnienia albo nieistnienia normy prawnej indywidualno- konkretnej,
- proces,
- postępowanie nieprocesowe,
- postępowanie zabezpieczające,
- postępowanie w razie zaginięcia luz zniszczenia akt,
- postępowanie o uznanie orzeczeń sądów zagranicznych,
- postępowanie przed sądem polubownym,
- postępowanie o nadanie ( zagranicznemu ) tytułowi egzekucji klauzuli wykonalności,
b) POSTĘPOWANIE WYKONAWCZE ma na celu przymusowe urzeczywistnienie tej normy.
- właściwe postępowanie egzekucyjne
c) POSTĘPOWANIE ROZPOZNAWCZO- WYKONAWCZE,
- postępowanie układowe,
- postępowanie upadłościowe,
W postępowaniu cywilnym występują:
a) POSTĘPOWANIE GŁÓWNE ( w sprawie ) mające bezpośrednio na celu załatwienie sprawy cywilnej, w której zostało wszczęte,
b) POSTĘPOWANIE WYPADKOWE mające na celu rozstrzygnięcie kwestii proceduralnej, warunkujące częstokroć możliwość przeprowadzenia postępowania głównego lub ubocznego ( np. zbadanie czy dana strona posiada zdolność procesową ),
c) POSTĘPOWANIE UBOCZNE mające na celu rozstrzygnięcie kwestii proceduralnej związanej z postępowaniem głównym, nie warunkującej jednak możności jego przeprowadzenia ( np. postępowanie o zwolnienie od kosztów sądowych ).
Sposoby na urzeczywistnienie swego prawa:
1. POMOC WŁASNA- realizowana jedynie siłami zainteresowanej jednostki bądź grupy społecznej,
a) o charakterze zaczepnym ( ofensywnym ) zmierzająca do zmiany istniejącego stanu rzeczy ( samopomoc ), aby ją zwalczyć, stosowano rozmaite sankcje:
- ustawy julijskie: przepadek mienia, infamia,
- dekret boskiego Marka: wierzyciele, którzy dochodzili swych roszczeń inaczej niż na drodze postępowania sądowego tracili te należności,
- konstytucja 389 ( w przypadku pozasądowego dochodzenia prawa własności utrata tego prawa ),
Paulus: "Ochrona prawa należy do władzy" ( podniesiona do rangi ogólnej zasady prawnej w Digestach ).
b) o charakterze obronnym ( defensywnym )- zmierzająca do utrzymania istniejącego stanu rzeczy ( obrona konieczna )- jest to odparcie siłą siły, która jest poważna, bezpośrednia i poważna.
VIM.. VI DEFENDERE OMNES LEGES OMNIAUE IURA PERMITTUNT- "Wszystkie ustawy i wszystkie prawa pozwalają się bronić przed siłą przy użyciu siły".
2. POSTĘPOWANIE POLUBOWNE
SĄD POLUBOWNY to niepaństwowy sąd powołany zgodną wolą stron stosunku cywilnoprawnego do rozstrzygnięcia/rozstrzygania sporu między nimi wyrokiem mającym moc równą wyroku sądu państwowego. Sąd ten nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości, lecz jedynie rozpoznaje i rozstrzyga sprawy cywilne.
a) stały- istniejący już w chwili zapisu ( sądownictwo biskupie w cesarstwie chrześcijańskim- Episcopalis audientia ),
b) powołany ad hoc- arbiter jako osoba prywatna lub kolegium sędziów,
ZAPIS NA SĄD POLUBOWNY to nieformalna umowa stron o poddaniu sprawy pod rozstrzygnięcie tego sądu ( compromissum ) zabezpieczana karami umownymi ( stipulationis poenae ) na wypadek niewykonania rozstrzygnięcia.
receptum arbitri- nieformalna umowa prze którą dana osoba przyjmowała dobrowolnie na siebie funkcję arbitra, sankcjami za niedotrzymanie przez niego zobowiązania były pretorskie środki przymusu- grzywna ( multa ) lub wzięcie w zastaw przez magistraturę określonych przedmiotów ( pignoris capio )
W prawie justyniańskim istniały 2 sposoby zapisu:
a) pisemnie lub przez oświadczenie do protokołu sądowego polubownego przy jednoczesnej przysiędze stron i arbitra,
b) poprzez uznanie rozstrzygnięcia sporu w formie pisemnej lub milcząco przez niedokonnanie opozycji ( attestatio ) w ciągu 10 dni.
Jeżeli strona uchyla się od wyroku sądu polubownego, wówczas druga strona może wnieść skargę ( powód- actio in factum ) albo zarzut ( pozwany- exceptio veluti pacti ) przed sąd państwowy, skierowane na niewykonanie orzeczenia,.
3. POSTĘPOWANIE PRZED SĄDEM PAŃSTWOWYM, o którym mowa będzie dalej.
PODMIOTAMI POSTĘPOWANIA CYWILNEGO są podmioty uprawnione do dokonywania czynności postępowania we własnym imieniu, względnie w imieniu państwa. Dzielą się na:
1. Organy procesowe,
a) magistratury jurysdykcyjne:
- konsulowie w zakresie jurysdykcji niespornej ( iurisdcitio voluntaria )
- pretorowie ( od 367 r. p.n.e. ) w zakresie jurysdykcji spornej ( iurisdictio contetntiosa )
- edylowie kurulni ( w sprawach targowe z dziedziny handlu niewolnikami )
- urzędnicy delegowani przez władze municypalne w Italii,
- namiestnicy w prowincjach ( proconsul, legatus ) oraz delegowani przez nich urzędnicy ( kwestorowie ),
- rada przyboczna ( consilium ) dobierana do pomocy przez magistratusa
Od organów procesowych należy odróżnić personel wykonawczy, sprawujący jedynie pomoc techniczną: pisarze ( scribae ), strażnicy przyboczni ( lictores ), posłańcy ( viatores ).
WŁAŚCIWOŚĆ SĄDU[2] ( forum competens ) to zakres spraw, które sąd ten może rozpoznawać lub też zakres czynności pełnionych przez ten sąd.
WŁAŚCIWOŚĆ RZECZOWA oznacza zakres spraw, które mogą rozpoznać sądy ze względu na przedmiot tych spraw: Ze względu na to dzielono sprawy na:
- causae maiores ( sprawy większe ),
- causae minores ( sprawy mniejsze )
WŁAŚCIWOŚĆ MIEJSCOWA to zakres sprawy, które mogą rozpoznać sądy poszczególnych okręgów sądowych.
- ogólna ( ACTOR SEQUITUR FORUM REI )- Powód podąża za sądem pozwanego,
- przemienna ( powód może wybrać sąd właściwości ogólnej bądź inny wskazany w ustawie )
- wyłączna ( w pewnych przewidzianych przez ustawę wypadkach powództwo należy wytoczyć przez sąd wskazany w ustawie ):
- forum delicti comissi ( sąd miejsca popełnienia deliktu ),
- forum rei sitae ( sąd miejsca popełnienia rzeczy ),
- forum contractus ( sąd miejsca zawarcia kontraktu ),
- forum soluti contractus ( sąd miejsca wykonania kontraktu ),
Ze względu na źródło określające właściwość miejscową rozróżnić należy:
- właściwość ustawową ( określoną przez ustawę ),
- właściwość umowna ( strony mogły także wybrać dowolny sąd dla rozpatrzenia swej sprawy- proragatio fori- umowa prorogacyjna ),
- właściwość delegacyjna ( wyznaczona przez odpowiedni organ procesowy ),
WŁAŚCIWOŚĆ FUNKCJONALNA oznacza zakres czynności pełnionych przez dany sąd.
b) sędzia, mogący występować jako:
- przewodniczący,
- sąd jednoosobowy ( jednostkowy- iudex unus ), osoba prywatna ( iudex privatus ) powołana do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, na drodze losowaniu lub porozumienia między stronami przez magistraturę i uczestników sporu na podstawie państwowej listy osób, które odpowiadały stawianym wymogom ( album iudicum selectorum ) układanej przez pretora ( za republika ) i cesarza ( za pryncypatu )
- członek sądu kolegialnego- sąd centumwiralny ( centumviri- "stu mężów"- początkowo 105, później 180 sędziów ), sądzących w wydzielonych zespołach ( consilia, iudicia ), dla:
- spraw spadkowych o wartości przedmiotu sporu co najmniej 100 tys. seksterców,
- spraw o własność gruntów,
- spraw o stwierdzenie stanu człowieka
c) cesarz- od okresu pryncypatu i rozwoju cognitio extra ordinem mógł każdą sprawę z zakresu jurysdykcji spornej i niespornej załatwić sam, jednak z powodu ogromnej ilości spraw powierzali swe funkcje urzędnikom:
- prefekt pretorianów ( praefectus praetorio ),
- prefekt miasta ( praefectus urbi )
- wikariusz ( od okresu dominatu ),
- namiestnik ( praeses provinciae )
- "obrońca uciśnionych" ( defensor plebis ), który stopniowo przeszedł do funkcji lokalnego sędziego w drobniejszych sprawach ( defensor civitatis ),
Do pomocy mogli sobie dobrać radę przyboczną, urzędników sądowych ( iuridici ), a także zlecić rozstrzyganie spraw sędziom delegowanym ( iudex datus/iudex pedaneus ), opierającemu swą władzę tylko i wyłącznie na decyzji mocodawcy- urzędnika,
2. Uczestnicy postępowania
DWUSTRONNOŚĆ PROCESU CYWILNEGO polega na tym, iż toczy się on między dwiema stronami- czynną: POWODEM ( actor ) i bierną: POZWANYM ( reus ) oraz, iż jako strony muszą być oznaczone dwie różne jednostki/grupy jednostek.
a) strona w znaczeniu procesowym: jednostka oznaczona jako strona danego procesu, która występuje w danym procesie we własnym imieniu jako powód ( is qui rem in iudicium deducit ) albo pozwany ( is contra quem res in iudicium deducitur ),
b) strona w znaczeniu materialnym: podmiot objęty działaniem normy prawnej indywidualno- konkretnej przytoczonej w powództwie,[3]
Strona procesowa powinna posiadać następujące konieczne przymioty:
ZDOLNOŚĆ SĄDOWA to przymiot danej jednostki pozwalający na przeprowadzenie z jej udziałem jako strony ważnego procesu.
ZDOLNOŚĆ PROCESOWA ( do czynności procesowych ) to przymiot, dzięki któremu dana strona może dokonywać czynności procesowych ( osobiście lub przez pełnomocnika ) i inne podmioty procesu mogą wobec niej dokonywać tego rodzaju czynności ze skutkiem prawnym.[4]
Nie mieli zdolności procesowej:
a) osoby nie mające zdolności do czynności prawnych ( umysłowo chorzy, niedojarzali ),
b) niewolnicy ( z wyj. procesów o wolność w prawie justyniańkim ),
c) kobiety ( do czasów Dioklecjana ),
d) dzieci podległe władzy ojcowskiej ( w większości wypadków ),
e) nieobywatele ( w procesie legisakcyjnym ),
f) cudzoziemcy ( chyba że zawarty był odpowiedni traktat międzynarodowy ),
LEGITYMACJA PROCESOWA to kwalifikacja to wystąpienia w danym, konkretnym procesie w charakterze powoda ( CZYNNA ) lub pozwanego ( BIERNA ).
a) indywidualna ( tylko jeden podmiot jest uprawniony do wystąpienia w roli określonej strony ),
b) grupowa ( do wystąpienia w roli strona uprawnionych jest kilka podmiotów ),
- względna ( w roli strony może, ale nie musi wystąpić kilka podmiotów ),
- bezwzględna ( w roli strony musi wystąpić kilka podmiotów )[5]
WSPÓŁUCZESTNICTWO PROCESOWE ( litisconsortium ) to przypadek, w którym stronę procesową tworzy grupa podmiotów ( współuczestników- consortes )
a) czynne- po stronie powodowej,
b) bierne- po stronie pozwanej,
a) materialne- przedmiotem sporu są prawa i obowiązki wspólne dla współuczestników albo prawa i obowiązki współuczestników oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawne ( np. w przypadku odpowiedzialności solidarnej )- występuje jeden przedmiot sporu.
b) formalne- gdy będące przedmiotem sporu roszczenia lub zobowiązania współuczestników są jednego rodzaju i opierają się na jednakowej- takiej samej podstawie prawnej faktycznej i prawnej ( np. kilku poszkodowanych w wypadku komunikacyjnym występuje przeciwko osobie ponoszącej odpowiedzialność z powództwem o zasądzenie odszkodowań )- występuje tyle przedmiotów sporu, ile jest współuczestników.
a) jednolite- jeżeli z istoty spornego stosunku lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok, jaki ma zapaść dotyczyć ma niepodzielnie wszystkich współuczestników.
b) zwykłe- nie mające charakteru jednolitego,
a) konieczne- jeśli w charakterze strony musi wystąpić więcej niż jeden podmiot, jeżeli nie wystąpią wszyscy, powoduje to brak legitymacji procesowej, co sąd bierze pod uwagę ( zarzut liczniejszego współuczestnictwa- exceptio plurium litisconsortium ).
b) dowolne- jeśli w charakterze strony może, ale nie musi wystąpić więcej niż jeden podmiot,
a) pierwotne- zachodzące już od chwili wytoczenie powództwa,
b) następcze- powstałe już w toku postępowania
INTERWENCJA:
a) główna- powództwo wytoczone przez podmiot trzeci ( interwenienta głównego ) przeciwko obu stronom toczącego się procesu o ten sam przedmiot. Np. A wystąpił przeciwko B z powództwem o zwrot rzeczy najętej, natomiast C występuje przeciwko A i B z interwencją główną o wydanie tej samej rzeczy jako właściciel,
b) uboczna- polega na przystąpieniu do procesu obok danej strony procesowej podmiotu mającego interes prawny w tym, aby sprawa została rozstrzygnięta na korzyść tej strony. Np. sprzedawca rzeczy może zgłosić interwencję uboczną po stronie kupującego, pozwanego o wydanie rzeczy przez osobę trzecią, która twierdzi, iż jest jej właścicielem. Interwenient uboczny jest pomocnikiem strony w procesie.
ZASTĘPSTWO PROCESOWE polega na występowaniu w miejsce strony i w jej imieniu w postępowaniu, działania alieno nomine, w przypadku gdy dana osoba nie mogła albo nie chciała działać sama w procesie, początkowo było to niedopuszczalne zgodnie z zasadą:
NEMO ALIENO NOMINE LEGE AGERE POTEST- Nikt nie może działać w cudzym imieniu.
ZDOLNOŚĆ POSTULACYJNA to zdolność do samodzielnego działania w postępowaniu, bez potrzeby korzystania z zastępstwa.
Ograniczenia zdolności postulacyjnej:
a) o charakterze faktycznym ( gdy strona nie może osobiście uczestniczyć w czynnościach procesowych z powodu np. nieznajomości języka urzędowego, nieznajomości prawa i praktyki sądowej ), stąd pojawili się DORADCY i POMOCNICY:
- kapłani z kolegium pontyfików,
- mówcy sądowi ( oratores, patroni, causidici, rhetores ),
- uczeni juryści ( iuris consulti ),
- adwokaci ( advocati, iuris petiti, scholastici, togati, iuris consulti, causidici ),
b) o charakterze prawnym ( gdy prawo ustanawia przymus korzystania z zastępstwa )
PEŁNOMOCNICTWO:
a) procesowe,
- ogólne,
- do prowadzenia poszczególnych spraw
b) do niektórych czynności procesowych
KOSZTY POSTĘPOWANIA to koszty ponoszone przez uczestnika, a niekiedy przez państwo w związku z postępowaniem. Dzielą się na:
a) koszty sądowe- to koszty przypadające od uczestnika na rzecz sądu jako organu państwa
- opłaty sądowe,
- zwrot wydatków
b) koszty działania pełnomocnika,
c) koszty działania uczestnika
Początkowo postępowanie było bezpłatne, co miało zachęcić do korzystania z państwowego wymiaru sprawiedliwości i wyplenić samopomoc. Konsekwencją tego było pieniactwo procesowe.
Sankcje przeciw pieniactwu:
a) sacramentum ( w legis actio sacramento )- suma pieniężna, która po wydaniu wyroku miała być wpłacona do kasy państwowej przez stronę przegraną,
b) sponsio et restipulatio teritae partis ( w legis actio per condictionem )- wzajemne przyrzeczenie stron dodatkowej zapłaty 1/3 wartości przedmiotu sporu w razie przegrania sporu ( w procesie formułkowym- tylko przy skargach o certae pecunia ),
c) sponsio et restipulatio dimidiae partis- przyczenie zapłaty połowy sumy przy pecunia constituta,
d) odpowiedzialność in duplum- w razie zaprzeczenia przy niektórych skargach,
e) infamia- niesława, jaką powodowała zasądzenie z niektórych skarg deliktowych ( w procesie formułkowym ) przy actiones famosae ( w procesie kognicyjnym )
f) iudicium calumniae decimae partis- w razie przegranej powód płacić 1/10 wartości sporu,
g) iusiurandum calumniae- przysięga, której mogły żądać strony od siebie nawzajem, że nie działają celem szykany,
h) pokrycie kosztów procesu drugiej strony przez stronę przegraną,
i) przegrana powoda w przypadku pluris petitio- za Justyniana- powód nie przegrywał, ale musiał zwrócić 3- krotną wartość opłat sądowych wniesionych przez pozwanego przy conventio.
...
sukienka