rozwój mowy dziecka.doc

Rozwój mowy dziecka

"...język jest oknem przez, które można oglądać życie mózgu."

                       ( A. Balejko: Jak usuwać wady wymowy.)

Człowiek przychodzi na świat zupełnie bezradny. Przez pierwsze lata życia jest uzależniony od innych ludzi, to oni karmią go, dbają o higienę, bezpieczeństwo oraz zaspokajają wszelakiego rodzaju potrzeby.

Człowiek uczy się komunikowania poprzez obcowanie w środowisku społecznym. Nauka poprawnej wymowy trwa aż do około 6 roku życia. Dopiero po tym długim okresie dziecko ma rozwiniętą mowę (dopuszcza się 6 miesięczne odchylenia od normy), może swobodnie konwersować i komunikować się z innymi.

              Czym zatem jest mowa? T. Zaleski definiuje  mowę  jako: "...układ symboli reprezentujących zjawiska otaczające nas lub dziejące się w nas samych. Mowa służy do przekazywania o nich informacji. (...) mowa ludzka operuje symbolami, a symbol to znak, który nie reprezentuje tylko siebie, ale wyraża coś innego, co mu zostało przypisane w wyniku umowy."[1]

MOWA I JEJ SKŁADNIKI

              Według L. Kaczmarka możemy rozpatrywać mowę w dwóch aspektach,               a mianowicie z punktu widzenia indywidualnego i społecznego. „W aspekcie indywidualnym mowę traktuje jako "nadawanie i odbiór tekstu".”[2] Tekst posiada tzw. treść, która jest zrozumiała dla rozmówcy tylko w momencie, gdy on posługuje się tym samym językiem.[3]

Rys. 1 Składniki mowy ludzkiej (opracowanie własne)

MOWA

                         język       mówienie                         tekst słowny                     odbiór (rozumienie)

Przyjrzyjmy się teraz definicjom powyższych terminów:

-         j ę z y k - to dwuklasowy system (składnik mowy), który jest "wytworem" społecznym i abstrakcyjnym. System ten składa się z jednej strony z reguł,                 a z drugiej zaś, z wyrazów;[4]

-         m ó w i e n i e  - to budowanie tekstu słownego w postaci fonicznej, zgodnie               z zasadami danego języka. Można określić je jako substancjalizację myśli. Mówienie możemy podzielić na: cerebrację (czyli budowanie wypowiedzi           w myśli) i ruch narządów mowy;[5]

-         t e k s t   s ł o w n y - to wytwór procesu mówienia. W tekście można wyróżnić:

a)     treść - czyli informację, która została treściowo zorganizowana  - tj. semantyczna struktura tekstu;

b)     forma językowa - gramatyczna struktura tekstu,

c)     substancja - czyli postać tekstu, która występuje w płaszczyźnie suprasegmentalnej (akcent, rytm, melodia - prozodia języka) i segmentalnej

     (głoski, litery);

-         o d b i ó r (rozumienie) - odczytanie tekstu słownego poprzez dekodowanie gramatycznej struktury języka.[6]

Komunikacja stanie się możliwa tylko wówczas, gdy człowiek  będzie  posiadał

trzy kompetencje oraz sprawności. Kompetencje, to wiedza, która nie może pojawić się w umyśle bez określenia pewnych sprawności, sprawności zaś, to umiejętności, które nie pojawią się bez wcześniejszego nabycia kompetencji. [7]

·        Kompetencja językowa - to wiedza tkwiąca w umyśle człowieka (bez jego świadomości), na temat budowania sensownych i gramatycznie poprawnych zdań.  O kompetencji tej decyduje zasób fonemów, który reguluje poprawność gramatyczną zdania oraz znajomość morfologicznych, morfonologicznych              i reguł  składniowych. Kompetencja językowa jest zatem znajomością systemu językowego.

·        Kompetencja komunikacyjna - to wiedza dzięki, której potrafimy użyć języka w grupie społecznej. Innymi słowy mówiąc to umiejętność zachowania się językowego w różnych sytuacjach, zależnych od tego: kto mówi, co mówi i do kogo mówi.

·        Kompetencja kulturowa - to wiedza na temat zjawisk rzeczywistości, interpretacja tychże zjawisk. Wiedza ta powstaje przy udziale języka.[8]

Warunkiem opanowania kompetencji komunikacyjnej, jak i kulturowej jest wcześniejsze dysponowanie odpowiednią kompetencja językową. Brak tychże kompetencji prowadzi do ograniczonych wypowiedzi, a nawet do niemoty.

O  nabywaniu kompetencji i ich wykorzystaniu decydują odpowiednie sprawności biologiczne (percepcja słuchowa, mobilny mózg, wydolna pamięć i inne)

i komunikacyjne czynności umysłu (sprawność systemowa - budowa poprawnych zdań gramatycznych; sprawność komunikacyjna - umiejętność posługiwania się językiem w różnych sytuacjach  społecznych).[9]

ROZWÓJ MOWY W OKRESIE PRENATALNYM

              „Nauka mówienia nie rozpoczyna się bynajmniej w momencie, gdy dziecko wypowie pierwsze słowa, lecz w chwili jego urodzenia, a nawet wcześniej, w życiu płodowym. Niemowlęta z wrodzonym zainteresowaniem przysłuchują się rozbrzmiewającym wokół nich dźwiękom i potrafią zrozumieć, co mówimy na długo przedtem, zanim same zaczną wypowiadać słowa. Jest to najważniejsza sprawa, którą  musimy sobie uświadomić, jeśli chcemy pomóc dziecku w nauce mówienia - zrozumienie zawsze o krok wyprzedza mówienie.”[10] Dlatego należy rozmawiać ze swoim jeszcze nienarodzonym dzieckiem, ponieważ w życiu płodowym, przyswaja sobie ono elementy suprasegmentalne naszego języka (akcent, rytm, melodia, ton).[11]

D. Kornas - Biela opisuje w swoim artykule, iż badania wykazały, że w 7 tygodniu życia mózg dziecka wysyła pierwsze impulsy, które koordynują funkcje niektórych organów. Wówczas tworzą się w mózgu pierwsze synapsy. W 23 dniu od poczęcia można zauważyć pierwsze nerwowe odruchy, zaś w 150 dniu tworzy się osłonka mielinowa w mózgu dziecka. W 6 miesiącu życia płodowego mózg jest już całkowicie ukształtowany i jego struktura się nie zmienia.[12]

W 6 - 7 tygodniu zaczynają ze sobą współpracować mięśnie i nerwy. Swoją koordynację zaczynają od górnej wargi, wg D. Hookera, właśnie ona jest najbardziej czuła i podrażnienie jej powoduje zwrot szyi i tułowia. 12 tydzień to początek podciągania wargi i jest to wstępne stadium do rozwoju odruchu ssania. W 14 tygodniu swą pracę rozpoczynają mięśnie fonacyjne i  oddechowe. W 17 tygodniu dziecko wyraźnie uwypukla i wysuwa wargi, w ten właśnie sposób ćwiczy odruch ssania.[13] W miesiącu 3 ukształtowane są już struny głosowe i w tym momencie dziecko zdolne jest do płaczu. Od tego czasu dziecko połyka również wody płodowe, staje się wrażliwe na smak i odczuwa uczucie głodu. 13 tydzień przynosi ze sobą spontaniczne ruchy klatki piersiowej, które są próbą oddychania. Badania J. C. Grimwade'a wykazały iż w 6 miesiącu płód odbiera silne dźwięki z zewnątrz, dzięki temu dziecko przyswaja sobie cechy prozodyczne mowy już w łonie matki.[14]

Tab. 1 Schemat prenatalnego rozwoju mowy (opracowanie własne)

ROZWÓJ MOWY W OKRESIE POSTNATALNYM

Małe dziecko słucha otoczenia i w ten sposób uczy się mówić. Człowiek rodzi się z predyspozycja do mówienia, ale nie posiada umiejętności wypowiadania się.[15] „Predyspozycja ta to jak gdyby nie zapisana karta w mózgu niemowlęcia, którą otoczenia musi wypełnić. Jak to uczyni, tak mówić będzie dziecko.”[16]

Według L. Kaczmarka rozwój mowy w okresie postnatalny można podzielić na cztery etapy:

·        okres melodii (od urodzenia do 1 roku życia),

·        okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia),

·        okres zdania (od 2 do 3 roku życia),

·        okres swoistej mowy dziecięcej (od 3 do 7 roku życia).

Okres melodii na początku charakteryzuje się krzykiem. Za jego pomocą dziecko sygnalizuje matce swoją potrzebę (głód, dyskomfort z powodu zimna, czy mokrej pieluszki). Dziecko kojarzy, że za każdym razem, gdy zaczyna krzyczeć pojawia się matka. To właśnie jest pierwsze porozumienie, a zarazem ćwiczenie narządu oddechowego.

W 2 - 3 miesiącu życia pojawia się odruch bezwarunkowy tzw. głużenie (gruchanie), które jest jednakowe na wszystkich kontynentach oraz występuje u dzieci głuchych. Głużenie charakteryzuje się wydawaniem przez niemowlę różnych dźwięków, a w tym samogłosek, spółgłosek, grup spółgłoskowych i samogłoskowych oraz towarzyszącymi im nieskoordynowanymi ruchami ciała i kończyn. Gruchanie występuje wówczas, gdy dziecko jest zadowolone i odprężone. [17]

G. Demelowa pisze za L. Kaczmarkiem, że najłatwiej powstają wówczas dźwięki typu: g, k, gli, kli, tli.[18]

Okres ten jest przygotowaniem narządów artykulacyjnych do wydawania podstawowych dźwięków. H. Spionek twierdzi, iż w mózgu powstają wówczas pierwsze skojarzenia między dźwiękami a ruchami aparatu artykulacyjnego.

Około 6 miesiąca dziecko przechodzi w kolejną fazę rozwojową, a mianowicie w okres gaworzenia. Gaworzenie jest odruchem warunkowym i charakteryzuje się zamierzonym wydawaniem i powtarzaniem dźwięków. Na początku tego okresu pojawiają się pierwsze sylaby (ma, ta, ba, później: ma - ma, ta - ta, ba - ba), które dziecko powtarza wielokrotnie, ale nie przypisuje im konkretnego znaczenia. Z końcem pierwszego roku życia wypowiada już 2 - 3 wyrazy (mama, baba, tata).

Wchodząc w kolejny etap rozwoju mowy, dziecko rozumie już wiele                  i potrafi spełniać proste polecenia.

Tab. 2 Zależności między rozwojem mowy i rozwoju fizycznego (opracowanie własne)

Okres wyrazu - dziecko potrafi wypowiedzieć wszystkie samogłoski z wyjątkiem nosowych „ą”, „ę” oraz spółgłoski: wargowe p, b, m; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; tylnojęzykowe k, g i środkowojęzykowe ś, a czasami też ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, podobnymi. W tym okresie cechą charakterystyczną jest to, iż dziecko wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu. Wyraz pełni w tym momencie funkcję zdania.

              Okres zdania - dziecko używa następujących głosek: wargowe p, pi, b, bi ,m mi; wargowo - zębowe: f, f, w, wi; środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi; tylnojęzykowe: k, g, ch; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; przedniojęzykowo –  dziąsłowe: l. Z końcem tego okresu mogą pojawić się również głoski: s, z, c, a także: sz, ż, cz, dż.

Okres ten charakteryzuje się tym, iż dziecko nie potrafi wyartykułować niektórych głosek, ale wie jak dana głoska powinna brzmieć i jest w stanie wyróżnić ją w wyrazie.[19]

Dziecko tworzy dwuwyrazowe zlepki zdań np. „baba koko” – które                  w konkretnej sytuacji są komunikatywne dla odbiorcy. Wraz z biegiem rozwoju, zlepki wyrazowe przekształcane są w równoważniki zdań. Znaczenie ich jest już bardziej przejrzyste, ale nadal są ściśle powiązane z kontekstem sytuacyjnym.[20]

Okres swoistej mowy dziecięcej - mowa dziecka nie jest jeszcze doskonała. Występują kontaminacje (tworzenie wyrazu z 2 - 3 innych, np. słowo „zakluczyć” oznacza wyrażenie „zamknąć drzwi”), neologizmy (np. dziecko nazywa fontannę - „tryskawicą”), przestawianie głosek (metatezy, np. „kordła”), uproszczenia grup spółgłoskowych (substytucja).

Pod koniec 4 roku życia dziecko potrafi wypowiedzieć już głoski s, z, c, dz, r, sz, cz, ż, dż.[21]

              Autorzy określają, iż rozwój mowy trawa do szóstego roku życia. Wszelakie zaburzenia i wady wymowy po skończeniu przez dziecko 6 lat, określane są jako opóźnienie rozwoju mowy.[22]

Według M. Cohena rozwój mowy można podzielić na następujące etapy:

1.      pojawienie się pierwszych form kontaktu z otoczeniem, które przypadają na 9 - 10 miesiąc życia i charakteryzują się pomrukami, mlaskami i występowaniem słów typu: mama, tata;

2.      zwielokrotnienie form kontaktu i etap ten pojawia się w 14 - 18 miesiącu życia, wówczas słowa staja się zrozumiałe dla otoczenia;

3.      pojawienie się elementów wiążących, to jest 18 miesiąc życia i liczba słów w tym okresie wzrasta do 200;

4.      ukazanie się form gramatycznych.[23]

„Badanie pierwszych etapów rozwoju mowy dziecka - od pierwszych prób

porozumiewania się aż do nabycia właściwej struktury gramatycznej języka ojczystego - wykazuje, że rozwój ten jest związany ze stopniowym rozwojem naśladownictwa, analizy i rozumienia stosunków rzeczywistości.”[24] Ważnym czynnikiem w rozwoju mowy jest także poziom umysłowy dziecka, ale także poziom kulturalny środowiska, w którym się wychowuje, zwłaszcza środowiska rodzinnego.[25]

              ...