ĆWICZENIA ORTOFONICZNE.doc

ĆWICZENIA ORTOFONICZNE

W PRZEDSZKOLU

                                                                                                                Logopedia

W dzisiejszym świecie, przepełnionym pogonią  za pracą, pieniądzem i sławą rodzice coraz mniej czasu poświęcają swoim dzieciom. Decydują się na macierzyństwo po czym są tylko rodzicami w weekend, a opiekę nad dziećmi powierzają niani. Od najmłodszych lat swoje pociechy wysyłają do żłobków i innych instytucji opiekuńczych, które poświęcają dzieciom więcej czasu niż rodzic. Bardzo często rodziców nie ma przy pierwszym postawionym kroku przez swoje dziecko, nie słyszą pierwszych wypowiedzianych przez nie słów i zdań. Współczesny rodzic nie rozmawia ze swoim dzieckiem, nie zwraca uwagi na jego wypowiedzi, nie interesuje się tym, czy mowa dziecka jest już w pełni wykształtowana. Bardzo rzadko zdarza się, że rodzice poświęcają swój czas, by rozmawiać ze swoim maluchem, by wspólnie czytać książki, śpiewać i bawić się w zagadki. W coraz mniejszym stopniu obserwujemy wspólne wycieczki, spacery i dyskusje pomiędzy rodzicem, a dzieckiem. Rodzic nie mający czasu poświęcać swych chwil dla dziecka, nie wie w jakim stopniu wykształtowała się jego mowa, czy jest ona poprawna, czy dziecko nie posiada wad wymowy, czy wszystko przebiega odpowiednio w stosunku do wieku. K. Błachnio pisze, że statystyki różnych krajów poddają zgodnie stały wzrost liczby zarówno wrodzonych zaburzeń mowy, jak i nabytych, powstałych na skutek wystąpienia w dzieciństwie chorób mózgowych oraz urazów czaszkowych.[1]  Sytuację taką można zaobserwować również w naszym kraju.

Za rozwój dziecka, w tym także za rozwój mowy odpowiedzialni są przede wszystkim rodzice, a później nauczyciele.

Wiele placówek dydaktyczno – wychowawczych, w trosce o swoich podopiecznych, zatrudnia logopedów, którzy w profesjonalny sposób zajmują się wszelkimi wadami wymowy oraz trudnościami w mowie jakie występują u uczniów danej instytucji. Nie wszystkie publiczne szkoły, czy też przedszkola mają możliwość zatrudnić na pełny etat pracownika jakim jest logopeda, dlatego często zdarza się, że jest to osoba dochodząca do dzieci kilka razy w tygodniu. Niestety stosunkowo za mało odbywa się zajęć z elementami logopedii, dlatego coraz częściej możemy spotkać dzieci z wadami. Rodzice nie chcą kierować dziecka z takim problemem do poradni logopedycznej, robiąc mu tym sposobem wielką krzywdę.

W związku z tym, że wady wymowy stają się nagminnym problemem wśród dzieci wiele placówek przedszkolnych do swojego programu nauczania wprowadza zajęcia z elementami logopedii. Są to ćwiczenia ortofoniczne, które poprzez zabawę, mają na celu w jakimś stopniu zniwelować wszelkie nieprawidłowości w wymowie i zapobiegać powstawaniu zaburzeń artykulacyjnych u dzieci w wieku przedszkolnym.

              Dzieci uczą się poprzez zabawę dlatego warto w swojej pracy jako nauczyciel stosować tę zasadę, a będzie przynosić ona skutki. Ćwiczenia ortofoniczne tj. ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, słuchowe czy usprawniające mowę również należy wykonywać w formie wszelakich zabaw, będą one wtedy ciekawe, chętnie wykonywane, a dzieci nie będą się nudzić.

Na początku warto przytoczyć definicję ortofonii.

Według W. Okonia słowo ortofonia pochodzi z języka greckiego, a oznaczało ortos – prosty, prawidłowy, phone – głos. Ortofonia to nauka prawidłowej wymowy słów i wyrażeń danego języka, zaś poradnie ortofoniczne zajmują się usuwaniem wad wymowy.[2]

Inną definicje podaje E.M. Skorek, która w swoich dziełach pisze, że ortofonia to dział ortoepii (ortofonia i ortografia) zajmujący się ustalaniem zasad poprawnej wymowy i poprawnego brzmienia wyrazów i połączeń wyrazowych danego języka.[3]

Mając informacje na temat ortofonii możemy sformułować definicje ćwiczeń ortofonicznych. Skoro wiemy, że ortofonia to nauka poprawnej wymowy, to możemy powiedzieć, że ćwiczenia ortofoniczne to wszystkie zabiegi mające na celu doprowadzić daną jednostkę do stanu prawidłowego, według ustalonych zasad wymowy.

              Ćwiczenia ortofoniczne podzielone są na dwa rodzaje: ćwiczenia wstępne oraz ćwiczenia bezpośrednio związane z procesem mówienia, czyli ćwiczenia artykulacyjne.

              E. Sachajska bardzo przejrzyście opisuje nam każde z wymienionych ćwiczeń, wyróżniając z pośród wstępnych: ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, słuchowe, usprawniające narządy mowy i z pośród artykulacyjnych: konkretne związane z procesem mówienia.

Według E. Sachajskiej:[4]

Ćwiczenia wstępne

1. Ćwiczenia oddechowe - są bardzo istotne, gdyż czynność mowy jest nieodłącznie związana z oddychaniem. Na samym początku należy nauczyć dziecko różnicowania fazy wdechowej i wydechowej,  jak również przedłużania fazy wydechowej. Prawie wszystkie dzieci w wieku przedszkolnym mają już dobrze wykształconą funkcję oddechową, jednak zdarza się, że może być ona nieprawidłowa. Często dzieci mają trudności z oddychaniem podczas mówienia, co szczególnie wyraźnie słychać podczas recytacji wierszyków. Nierównomiernie gospodarują swój oddech, po czym robią wdech w środku wyrazu. Dlatego też podczas zabaw, w których prowadzone są ćwiczenia oddechowe, dziecko powinno nauczyć się  prawidłowego sposobu  operowania oddechem. Innym celem ćwiczeń oddechowych jest ich działanie uspokajające, co jest szczególnie przydatne w pracy z dziećmi. Dzięki ćwiczeniom oddechowym możemy w odpowiednim momencie wyciszyć dziecko. Ćwiczenia oddechowe powinny być przeprowadzane w salach z dobrą wentylacją lub wcześniej porządnie przewietrzonym miejscu.

2. Ćwiczenia fonacyjne - fonacja oznacza zdolność do wydawania głosu, do posługiwania się głosem. Dlatego też ćwiczenia fonacyjne określa się również mianem ćwiczeń głosowych.[5] Ćwiczenia te mają na celu nauczyć dziecko jak prawidłowo posługiwać się głosem, jak prawidłowo go wydobywać, aby uzyskać dźwięk. Ćwiczenia fonacyjne wyrabiają umiejętność modulowania siły natężenia głosu, a także zlikwidowania u dzieci głosu zbyt piskliwego i krzykliwego.  Ćwiczenia fonacyjne powinny być prowadzone po podstawowych ćwiczeniach oddechowych, a potem łącznie z tymi ćwiczeniami oddechowymi, które wydłużają fazę wydechową.

3. Ćwiczenia logorytmiczne – są to ćwiczenia w których zawiera się muzyka i ruch lub słowo i ruch, a ich dominującym składnikiem jest rytm. Ćwiczenia logorytmiczne mają na celu ukształtować poczucie ruchu i rytmu, a przy tym poczucie ruchu narządów mowy, języka czy warg, a w konsekwencji odpowiedniej melodii, akcentu i rytmiki mowy. Ćwiczenia logorytmiczne są szczególnie polecane dla dzieci, które mają trudności w sprawnym poruszaniu się czy w orientacji przestrzennej, dla dzieci nieśmiałych, jak również nadruchliwych.

4. Ćwiczenia słuchowe - na poziom rozwoju mowy, obok sprawności narządów artykulacyjnych, duży wpływ ma percepcja słuchowa, a zwłaszcza jeden z jej składników, czyli słuch fonematyczny zwany słuchem mownym. Celem ćwiczeń słuchowych  jest zdolność różnicowania głosek oraz umiejętność ich wyodrębniania i scalania  w  wyrazy.

5. Ćwiczenia usprawniające narządy mowy - mają na celu usprawnianie narządów mowy, a w szczególności zdobycia umiejętności układania narządów mowy w sposób charakterystyczny dla danej głoski. Ćwiczenia te mają bezpośredni związek z ćwiczeniami artykulacyjnymi. Początkowo ćwiczenia przeprowadza się w poszczególnych zespołach : dolna szczęka, wargi, język, podniebienie miękkie, a dopiero jeśli dzieci opanują poszczególne układy, należy przejść do ćwiczeń koordynujących ruchy dwu narządów mowy np. warg i języka. Ćwiczenia z tej grupy łączyć należy z ćwiczeniami oddechowymi, fonacyjnymi  oraz logorytmicznymi.

Po zakończeniu ćwiczeń wstępnych rozpoczynamy konkretne ćwiczenia z artykulacji głosek.

Ćwiczenia artykulacyjne – zadaniem ćwiczeń artykulacyjnym jest doprowadzenie do tego by dziecko poprawnie wymawiało każdą z poszczególnych głosek.   Realizacja poszczególnych głosek wymaga różnego układu artykulacyjnego i różnej pracy mięśni. Dlatego też narządy artykulacyjne trzeba ćwiczyć, by wypracować zręczne i celowe ruchy języka, warg, podniebienia i żuchwy. Ćwiczenia artykulacyjne zawsze powinny być prowadzone w taki sposób, by  były częścią zabawy, a nie trudnym do wykonania zadaniem. Należy je również  przeprowadzać równolegle z ćwiczeniami  wstępnymi - uwzględniając ich stopień nasilenia od umiejętności dzieci oraz  ich faktycznego stanu wymowy.

Przykłady ćwiczeń ortofonicznych, które można wykorzystywać podczas zajęć w przedszkolu z każdą grupą wiekową.

Zabawy z elementami ćwiczeń oddechowych:

·         robienie kleksów z farby wodnej, dmuchanie na farbę przez słomkę z różną siłą i pod różnym kontem,

·         dzieci trzymają w dłoni mały kłębek wełny. Po głębokim wdechu nosem wydmuchują powietrze ustami wprawiając tym samym kłębek w ruch,

·         zabawa z piórkiem. Dzieci swobodnie poruszają się po sali. Trzymają w dłoni ptasie pióro. Podrzucają je do góry, a następnie dmuchają na nie tak, aby jak najdłużej unosiło się w powietrzu.

·         zabawa w „Gotowanie wody”. Dzieci dmuchają przez rurkę zanurzoną w wodzie tak, aby tworzyły się pęcherzyki powietrza na jej powierzchni. Muszą dmuchać długo, krócej, jak najkrócej, słabo, mocno, bardzo mocno, woda gotuje się, kipi.

·         granie na organkach, piszczałce.

Zabawy z elementami ćwiczeń fonacyjnych:

·         przesadne wymawianie różnych głosek, najpierw z małym natężeniem głosu, później z większym, a następnie z największym. Zabawę można powtarzać kilkakrotnie.

·         na jednym wdechu z taką samą siłą kilkakrotne wymawianie trzech liter np. aue, eui itd.

·         w pozycji leżącej na plecach dzieci wymawiają połączenia np. mmmaaa, nnnaaa, tttaaa itd.

·         wymawianie krótkiego zdania szeptem, półgłosem, głosem pełnym i krzycząc.

Zabawy z elementami ćwiczeń logorytmicznych:

·         dzieci zostają podzielone na trzy grupy zwierząt leśnych – zające, wiewiórki i ptaki. Każdą grupę zwierząt wywołuje inny akompaniament  rytmiczny. Dzieci, które usłyszą  swój rytm biegają po sali naśladując  wybrane zwierze, następuje zmiana rytmu i kolejna grupa  naśladuje zwierzęta.

Zabawy z elementami ćwiczeń słuchu:

·         wsłuchiwanie się w ciszę – dzieci wyłapują dźwięki z otoczenia: tykanie zegara, szum samochodów, rozmowy ludzi, kroki przechodzących osób po korytarzu,

·         nauczyciel pokazuje dzieciom różne przedmioty: klucze, piłkę, kartkę papieru, wodę w kubku, krzesło, następnie demonstruje, jakie dźwięki wydają te przedmioty podczas: upadku kluczy, uderzenia piłką o podłogę, darcia papieru, przelewania wody, przesuwania krzesła. Potem zawiązuje poszczególnym dzieciom oczy, wykonując w/w czynności. Zadaniem dzieci jest powiedzenie, co to za dźwięk.

·         różnicowanie dźwięków długich i krótkich. Potrzebny będzie gwizdek i paski papieru: długi i krótki. Demonstrujemy dzieciom gwizdanie długie i krótkie. Następnie gwiżdżemy w różny sposób. Zadaniem dzieci jest pokazanie odpowiedniego paska papieru.

Zabawy z elementami ćwiczeń usprawniających narządy mowy:

·         zabawa w zwierzaki żujące pożywienie,

·         zabawa w język odkurzający wszystkie zakątki w buzi,

·         dotykanie nosa językiem

Zabawy z elementami ćwiczeń artykulacyjnych:

a.       Ćwiczenia szczęki dolnej:

·         unoszenie i opuszczanie szczęki

·         dzieci naśladują ziewanie, wykonują przy tym ruchy rąk, przeciągając się, wyginając.

·         wykonywanie ruchów żucia.

b.      Ćwiczenia warg:

·         Zły pies – naśladujemy złego psa – unosimy górną wargę, pokazujemy zęby. Dzieci mogą również naśladować warczenie psa

·         Potrzebny nam lejek, ale go nie mamy - robimy go z warg.

·         Uczniowie zamieniają się w „chudzielca” wciągają policzki. Potem są „grubasami” nadymają policzki.

·         Nabieranie powietrza najpierw pod wargę górną, potem pod dolną.

·         Chcemy pocałować mamę, ale ona jest daleko - musimy wysunąć wargi do przodu, cmokamy.

c.       Ćwiczenia języka

·         Dzieci wykonują szybkie i energiczne ruchy języka. Wysuwają język na zewnątrz jamy ustnej, następnie chowają.

·         Jak żmija porusz językiem - długi, cienki, ruchliwy język, wysuwający się we wszystkie strony.

·         Wysuwanie języka do przodu, unoszenie go nad górną wargę, potem opuszczanie do brody

d.      Ćwiczenia podniebienia miękkiego

·         Ssanie „smoczka”.

·         Chrapanie, naśladowanie kaszlu.

·         Żywe lusterko – robienie różnych min. Dzieci stoją naprzeciwko siebie. Jedno z nich wykonuje wymyśloną przez siebie minę, drugie je naśladuje. Następnie dzieci zamieniają się rolami.

·         Oddychanie wyłącznie przez usta lub wyłącznie przez nos.

·         Płukanie gardła ciepłą wodą.

Przedszkola, w których kładziony jest nacisk na prowadzenie zajęć z wykorzystaniem logopedii, nie będą miały problemu z dziećmi posiadającymi trudności w wymowie. Poprzez zabawę można w dużym stopniu pomóc im w swoich problemach z komunikowaniem się ze swoim rówieśnikiem. Ćwiczenia ortofoniczne powinny być stosowane w każdej placówce dydaktyczno – wychowawczej. Oprócz logopedy, który niestety rzadko prowadzi zajęcia w przedszkolu takie ćwiczenia powinna znać i stosować każda nauczycielka zarówno wychowania przedszkolnego, jak i szkolnego.

Bibliografia

1.      K. Błachnio, Vademecum logopedyczne, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2001r.

2.      W. Okoń, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1987r.

3.      E.M. Skorek, Z logopedią na Ty. Podręczny słownik logopedyczny, Oficyna Wyd. Impuls, Kraków 2002r.

4.      E. Sachajska, Uczymy poprawnej wymowy, WSiP, Warszawa 1981r.

G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa 1983r

9