Dąbrowski M._KRESY W PERSPEKTYWIE KRYTYKI POSTKOLONIALNEJ.pdf

KRESY W PERSPEKTYWIE KRYTYKI POSTKOLONIALNEJ

MIECZYSŁAW DĄBROWSKI

(Warszawa)

Key words: borderlands – Ukraine – Lietuva – Bielorussia – myth – postcolonialism – interpretation

Tytuł wydać się moŜe zbyt szumny, a dla pewnych osób zaskakujący, choć juŜ od

pewnego czasu pojawiają się i w Polsce głosy krytyczne, wskazujące na takie zjawisko i

konieczność jego powaŜnego potraktowania 1 . Powoli oswajamy się i z sytuacją, i z

koniecznością myślenia postkolonialnego. Krytyka postkolonialna wiąŜe się, jak wiadomo, w

sposób najbardziej oczywisty z wyzwalaniem się krajów tzw. trzeciego świata, krajów Azji,

Oceanii, Afryki, Ameryki Południowej spod dominacji mocarstw europejskich, głównie

Portugalii, Hiszpanii, Holandii, Anglii, Hiszpanii, Francji czy Niemiec. Chodziło nie tylko o

uzyskanie suwerenności państwowej, pozbycie się obcej władzy, zarządu itp., ale i

odzyskanie własnej substancji kulturalnej, języka, obyczaju, całej sfery symbolicznej, która

dla istnienia państwa czy narodu jako osobnej całości, podmiotu historii, jest niezbędna.

Truizmem jest przypominać pierwsze kroki w tym względzie, jednak wskazanie na prace

Edwarda Saida, Gayatri Spivak czy Homiego Bhabhy 2 jest tu jak najbardziej na miejscu. Z

prac analitycznych dotykających Polski i jej sąsiadów trzeba wskazać ksiąŜkę Ewy Thompson

pt. Trubadurzy imperium , która zajęła się opisem swoistej współpracy wielkiej literatury

rosyjskiej z wysiłkami i usiłowaniami władzy imperialnej 3 .

Krytyka postkolonialna nawiązuje do okoliczności, które wskazują wyraźnie na fakt

imperialnego podporządkowania przez obcą władzę jakiejś ziemi, bogactw naturalnych,

człowieka, a nade wszystko przejęcia i zawłaszczenia władzy, urzędów, szkolnictwa i języka.

1 Por. A. Fiut, Kolonizacja? Polonizacja? w: TegoŜ: Spotkania z Innym . Kraków 2006, prwdr. w: Krainy

utracone i pozyskane. Problem w literaturach Europy Środkowej . Pod red. K. Krasuckiego. Katowice 2005, s.

13-23; G. Ritz, Kresy polskie w perspektywie postkolonialnej (maszynopis); W. Bolecki, Myśli róŜne o

postkolonializmie . „Teksty Drugie” 2007, nr 4, s. 6-13; D. Skórczewski, Postkolonialna Polska – projekt

(nie)moŜliwy . „Teksty Drugie” 2006, nr ½, s. 100-112.

E. Thompson, Trubadurzy imperium. Literatura rosyjska i kolonializm . Tłum. A. Sierszulska. Kraków 2000.

Zob. E. Said, Orientalizm . Tłum. W. Kalinowski, wstępem opatrzył Z. śygulski jun.Warszawa 1991; G. Ch.

Spivak, Krytyka postkolonialnego rozumu. W stronę historii zanikającej współczesności . Tłum. J. Margański, w:

Teorie literatury XX wieku . Pod red. A. Burzyńskiej i M. P. Markowskiego. Kraków 2006, s. 650-673; H.

Bhabha, Die Frage der Identitaet; Verortungen der Kultur; DissemiNation: Zeit, Narrative und die Raender der

modernen Nation w: Hybride Kulturen: Beitraege zur anglo-amerikanischen Multikulturalismusdebatte , hrsg.

von E. Bronfen. Tuebingen 1997, s. 97-194.

PORÓWNANIA 5/2008

Ten stan właśnie czynił z Indii kolonię angielską, z Algierii czy Maroka kolonię francuską, z

Sumatry kolonię holenderską, z Togo i Kamerunu kolonię niemiecką itd. Wyzwalanie się z

tego stanu, odzyskiwanie suwerenności państwowej nazywano procesem dekolonizacji

(nasilonym zwłaszcza po 1960 roku i odpowiedniej deklaracji ONZ). Krytyka postkolonialna

zatem zajmuje się juŜ stanem po , sytuacją, w której przywrócony został niejako pierwotny i

sprawiedliwy stan rzeczy na tych terenach w sensie prawnym. W sensie duchowym,

symbolicznym są to wciąŜ residua wymieszanych głosów, języków, odczuć, wraŜliwości,

tęsknot, nostalgii i resentymentów, wymieszanych zwyczajów i obyczajów, starego i nowego

prawa, gdyŜ Ŝadna z tych rzeczy nie znika z obszaru mentalnego i psychicznego wraz ze

zniknięciem ostatniego przedstawiciela obcej władzy. Ten stan trwa, bywa hołubiony lub/i

odrzucany, ale w myśleniu – takŜe literackim - nie daje się wyminąć. Co więcej: ludzie,

którzy wyszli z takich obszarów i doświadczeń, jak wskazani wyŜej, ale jest ich armia na

uniwersytetach amerykańskich, a takŜe zachodnioeuropejskich, sięgają nie tylko do stanu

rzeczy po dekolonizacji , lecz zaglądają za tę kurtynę i odnajdują w literaturze z czasów

kolonizacji teksty i zachowania, które ich draŜnią bądź dręczą (jak pisarstwo Conrada lub

Jane Austen), upatrując w nich swoistą mentalną „piątą kolumnę”, która wspomagała

działania obcej władzy, dawała jej alibi moralne, legitymizowała (to właśnie najbardziej

interesuje Ewę Thompson, gdy pisze o Rosji i jej wielkich pisarzach). W ten sposób krytyka

postkolonialna, choć rozwinęła się w czasach po odzyskaniu suwerenności państwowej tego

czy innego kraju, swoim badaniem, podejrzliwością i pytaniami sięga znacznie głębiej, sięga

w czasy kolonialne właśnie, a przede wszystkim w mechanizmy, które z jednych czynią

figurę kolonizatora , a z innych figurę skolonizowanego. Krytyka postkolonialna jako dyskurs

zmierza bowiem od konkretnego doświadczenia do szerszych planów mentalno-psychicznych

i toŜsamościowych, które odrywają się od jednostkowych zdarzeń, by zajmować się

mechanizmami, strukturami, porządkami, językami, obrazami, czyli przede wszystkim sferą

symbolicznego , która jest waŜniejsza dla rozpoznania całego tego zjawiska od

egzystencjalnego konkretu, bo ten szybko się zmienia i dziś nie jest juŜ taki, jak był wczoraj,

nie mówiąc o czasach sprzed kilkudziesięciu lat. Dodać warto, Ŝe cała ta problematyka

znalazła swój wyraz w czasach poststrukturalizmu, gdy stały się moŜliwe i prawomocne głosy

z ubocza, dyskursy dotąd nieuprawnione czy słabe 4 , które teraz znalazły dla siebie miejsce i

ustanowiły osobny ton poza tonem patriarchalnym, kanonem, obok nich i wbrew nim. W tym

wypadku chodzi głownie o konfrontację głosu centrum z głosem peryferiów, metropolii i

4 Pisała o tym szeroko Anna Burzyńska w: Anty-teoria literatury . Kraków 2006, ostatnio we Wprowadzeniu do:

A. Burzyńska i M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku. Podręcznik . Kraków 2006, s. 13-41.

Mieczysław Dąbrowski, Kresy w perspektywie krytyki postkolonialnej

obrzeŜy. Myślenie to opiera się przede wszystkim na kategorii róŜnicy, odmiany, inności,

obcości, podporządkowania, opresji, dominacji, emancypacji itp. Podstawowym zarzutem

Edwarda Saida przeciwko kolonizatorom był ten mianowicie, Ŝe narzucali swój język i swoje

wyobraŜenia (To-Samo według kwalifikacji Lévinasa) na To-Inne, z czym się stykali, Ŝe nie

chcieli słuchać głosów lokalnych ani widzieć świata przez pryzmat miejscowej ludności, gdyŜ

mieli swój własny, gotowy obraz, na ogół uwaŜany przez nich za wyŜszy, bardziej kulturalny,

sprawniejszy i poparty technicznym zaawansowaniem. Był to zarazem język patriarchalny,

język metropolii, język jakiegoś centrum, które nie było językiem, obrazem, ani osią stąd,

lecz stamtąd , więc narzuconym, przyniesionym 5 .

Ale to tylko jedna strona medalu. Są bowiem świadectwa, takŜe znakomite literackie

świadectwa, Ŝe metropolia uwodziła, kusiła i zachęcała do porzucania kultury rodzimej, do

przyjmowania za dobrą monetę wszystkiego, co niosła obca władza i obca cywilizacja,

słowem – czym był i czym uwodził dyskurs kolonialny. Ten stosunek rzadko bywał

jednorodny, często nosił akcenty masochistyczne, był stosunkiem tak/nie, pisze o tym

znakomicie i przenikliwie Salman Rushdie w Szatańskich wersetach, noblista Coetzee i wielu

jemu podobnych. Poza tym, dodajmy i ten „zdroworązsądkowy” aspekt, idealnego układu

między jednym a drugim państwem/narodem/etnią nie osiągnie się nigdy, wbrew poboŜnym i

szlachetnym Ŝyczeniom humanistów. Jakiś rodzaj immanentnej aporii będzie tu istniał, jak

wiadomo, stanu „wyczyszczenia” mentalnego nie daje się osiągnąć nawet w organizmach w

pewien sposób scalonych (vide: państwa Unii Europejskiej czy Commonwealthu, gdzie

jedność wyznacza język angielski). Daniel Beauvois mówi na przykład, Ŝe przestał uŜywać

słowa „kresy”, gdyŜ kresy mogą być tylko polskie, a „takie określenie zawsze będzie solą w

oku wschodnich sąsiadów Polski, których naleŜy szanować” 6 . Rezygnacja ze słowa nie

oznacza wszak likwidacji problemu, który – tak czy inaczej nazwany – istnieje nadal. Rzecz

raczej w tym, aby odwrócić kierunek dyskursu, stępić jego ostrze, by stał się neutralny

poznawczo i niezideologizowany.

Co w tym wszystkim robi Polska? Gdzie jest „sprawa polska a postkolonializm”?

Po pierwsze przechodzimy tu z poziomu biały – kolorowy (sytuacja tak

charakterystyczna i fundamentalna, choć nie nazwana wprost, dla poprzednich uwag) na

poziom biały – biały; podporządkowanie, jeśli występuje, dokonuje się wobec podobnego

Interesująco pisze na ten temat Jacques Derrida w autobiograficznym szkicu pt. Jednojęzyczność innego, czyli

proteza oryginalna . Tłum. A. Siemek, „Literatura na Świecie” 1998, nr 11/12, s. 25-113.

Por. D. Beauvois w tekście Mit „kresów polskich”, czyli jak mu połoŜyć kres , w: Polskie mity polityczne XIX i

XX wieku . T. IX pod red. W. Wrzesińskiego. Wrocław 1994, s. 93-105, tu: 94.

PORÓWNANIA 5/2008

sobie człowieka, systemu prawno-państwowego, kultury, obyczaju itp. To jest niejako kolejna

faza zatrudnień krytyki postkolonialnej, w pierwszej fazie zajmowała się poziomem biały

kolonizator – kolorowy skolonizowany, przez co zarówno język, jak i rozpoznania były

łatwiejsze. Teraz naleŜy mówić równieŜ o „białej kolonizacji” (przypadek Irlandii, Szkocji,

Polski w XIX wieku aŜ po rok 1918, innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej aŜ po

NRD podległych wpływom ZSRR po II wojnie światowej aŜ do jego – względnego – rozpadu

itp.). W tym porządku myślenia znalazła się takŜe Polska, zaczęto bowiem wskazywać na jej

zarówno kolonizatorskie, jak i kolonizacyjne dzieje i doświadczenia 7 . Polska jest

przypadkiem szczególnym, ucieleśnia zarazem figurę kolonizatora, jak i skolonizowanego.

Doświadczenia Polski jako kolonizatora nie są zapewne tak „klasyczne”, jak w przypadkach

wskazanych wcześniej (chcę powiedzieć takŜe, Ŝe odbywały się nie w tak drastycznych

formach), niemniej są czytelne i to z ich głównie powodu sprawa polskiej kolonizacji znalazła

się na wokandzie współczesnej refleksji. Grzechem polskiej myśli dotyczącej kresów jest jej

rewizjonistyczna tonacja , mniej czy bardziej zręcznie ukryta, ale stale obecna. Tzw.

Rzeczpospolita szlachecka ustanawiała stosunkowo wcześnie swoje panowanie nad Litwą

poprzez polityczne małŜeństwo Jadwigi z Władysławem Jagiełłą i polityczną takŜe

katolizację tych ziem (na Litwie przyjmowanie chrześcijaństwa odbywało się per decret ),

natomiast ziemie ruskie zdobywała zbrojnie, poczynając od zagarnięcia Grodów

Czerwieńskich przez Kazimierza Wielkiego, w małych potyczkach i wielkich wojnach, ale

równieŜ metodami miękkimi, poprzez emanację kulturalną, poprzez formy obyczajowe, styl i

język, co uwodziło wiele dworów ziemiaństwa ruskiego, miejscowego (pisze o tym Miłosz w

Rodzinnej Europie ). Kościół rzymskokatolicki poszedł tu na ustępstwa i ustanowił specjalną

formułę rytu grekokatolickiego, łączącego zewnętrzne ramy, w jakich funkcjonuje

duszpasterz wschodni (brak celibatu, cyrylica) z teologią katolicką. W ten sposób stan

posiadania formalnego i duchowego Polaków ogarnął w XV, a zwłaszcza XVI i XVII wieku

niebywałe obszary, Polska była, jak mówiono „od morza do morza”, czyli od Bałtyku do

Morza Czarnego.

Tu ma miejsce fundowanie się pierwotnej wersji mitu kresowego 8 , mianowicie mitu

Rzeczpospolitej jako przedmurza chrześcijaństwa, co najdobitniej zostało poświadczone

bitwą pod Wiedniem w 1683 roku, w której zjednoczonymi wojskami chrześcijańskiej

Por. C. Cavanagh , Postkolonialna Polska. Biała plama na mapie współczesnej teorii . „Teksty Drugie” 2003, nr

2/3, s. 60-71; D. Beauvois, Polacy na Ukrainie 1831-1863. Szlachta Polska na Wołyniu, Podolu i

Kijowszczyźnie . ParyŜ 1987.

8 Zwraca nań uwagę D. Beauvois we cytowanym wyŜej tekście. Por. takŜe J. Tazbir, Polska przedmurzem

Europy . Warszawa 2004.

Mieczysław Dąbrowski, Kresy w perspektywie krytyki postkolonialnej

Europy dowodził, z sukcesem, polski król, Jan III Sobieski. W wyniku wewnętrznych waśni,

złej politycznie zasady „liberum veto”, rozpanoszenia się magnaterii w wieku XVIII dochodzi

do znacznego osłabienia Polski, a wreszcie do jej rozbiorów, Polska jako państwo przestaje

istnieć w 1795 roku. Do 1918 roku pozostanie organizmem w stanie skolonizowania ,

podzielonym pomiędzy trzy ościenne mocarstwa, co rodzi swoją drogą dość skomplikowany

układ metropolii i peryferiów. NiezaleŜnie jednak od stopnia autonomii wewnętrznej,

wolności obywatelskich itp. (najlepiej z tym było w Galicji przynaleŜnej do monarchii

habsburskiej), było to doświadczenie narodu/państwa radykalnie skolonizowanego,

wyraŜające się poprzez obecność obcej władzy, urzędowego języka obcego, obcego

nazewnictwa, tępienia przejawów polskości, kar za uŜywanie języka polskiego itd.

Jest jednak rzeczą charakterystyczną, Ŝe nawet w tym najtrudniejszym okresie polskiej

historii nie zniknęło ze świadomości Polaków, a zwłaszcza z ich języka publicystycznego, z

retoryki politycznej, z literatury pięknej przekonanie o „wielkiej Rzeczypospolitej”, do której

w „naturalny” sposób naleŜały ziemie kresowe. Roman Wapiński śledzi te wątki i wskazuje

wyraźnie na ich obecność przez cały okres zniewolenia, a następnie pokazuje, jak szybko i

łatwo zostały wchłonięte i zaanektowane przez język polityczny II Rzeczypospolitej 9 . W

międzywojniu pewne ośrodki polityczne domagały się głośno i burzliwie prawa do kolonii

uwaŜając je za naturalne prawo kaŜdego suwerennego narodu 10 . Państwo, które wyszło

dopiero co spod władzy kolonizatorów, mające tak trudne doświadczenia polityczne w XIX

wieku, nazajutrz po odzyskaniu niepodległości domaga się prawa do niewolenia innych

narodów! Daniel Beauvois wiąŜe to z przekształcaniem się doświadczenia kresowego, które

było rzeczywiste w XVI – XVIII wieku, poświadczane wojnami i sakralizowane przez

przelaną krew rycerstwa polskiego, w mit kresów , albowiem w XIX wieku polska władza

polityczna na tych terenach była Ŝadna, chodziło tylko o to, aby utrzymać w polskich rękach

majątki ziemskie, co jak wiadomo, po 1864 roku stało się zagroŜone i coraz trudniejsze.

MoŜna mówić poniekąd o trzech fazach ontologii kresowości: po 1)„przedmurzu

chrześcijaństwa” przyszedł czas 2)„ziemi uświęconej krwią Polaków ”, aŜ po fazę ostatnią, w

której kresy stały się swoistą 3)„placówką” gospodarczą 11 . Mówiła o tym w XIX wieku

Orzeszkowa w powieści Nad Niemnem , Noce i dnie Dąbrowskiej wskazywały na los

Bogumiła Niechcica jako kogoś, kto został pozbawiony swojego majątku za udział w

Ciekawe studium takiego myślenia w obrębie Ligi Morskiej i Kolonialnej przedstawiła G. Borkowska w

szkicu Polskie doświadczenia kolonialne . „Teksty Drugie” 2007, nr 4, s. 15-24.

Por. J. Kolbuszewski, Kresy . Wrocław 1995.

9 R. Wapiński, Mit dawnej Rzeczypospolitej w epoce porozbiorowej , adres bibliogr. j.w., 77-92.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: