25_6_skarby.pdf

P o d k a r P a c k i e

Numer 9 czasopisma współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu

Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej

Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

2 M uzealnictwo

Wczesne wieki

średniowiecza

Jak wyglądała codzienność wczesnośredniowiecznej

wsi i grodu? Czym się charakteryzowały ówczesne

wierzenia i zwyczaje pogrzebowe? Jak rozwijało się

rzemiosło i handel? Co wyróżniało architekturę romańską?

Odpowiedzi na te pytania będzie można znaleźć na

wystawie archeologicznej dostępnej w Muzeum Regionalnym

w Stalowej Woli. Blisko 300 eksponatów z całej Polski zgromadzonych

w jednym miejscu, prezentacje multimedialne, ikonografia – wszystko to, aby

przybliżyć dzieje początków naszego państwa i uatrakcyjnić szkolny program nauki historii.

Groty włóczni ze zbiorów Muzeum

Pierwszych Piastów na Lednicy

cza na terenie Polski jest da-

towany na czasy pomiędzy

przełomem V i VI wiekiem, a połową wieku XIII.

Jego początek wyznacza pojawienie się zabytków

łączonych ze Słowianami, są to również czasy po-

wstawania państwa polskiego.

Poszczególne działy ekspozycji prezentują w cie-

kawej aranżacji zabytki związane z życiem codzien-

nym mieszkańców wsi wczesnośredniowiecznej

i grodu, rozwojem rzemiosł i handlu, jak również

zwyczajami pogrzebowymi i wierzeniami. Na wysta-

wie można obejrzeć militaria związane ze średnio-

wiecznym rycerstwem, m.in. przykłady znakomitej

broni: groty oszczepów i włóczni, topory, miecze

oraz ostrogi i strzemiona. Prezentowane są narzę-

dzia pracy i przedmioty codziennego użytku: sierpy,

radlice, ciosły, przedmioty wykonane z kości i po-

roża zwierząt: igły, szydła, przekłuwacze czy łyżwy

oraz gliniane naczynia, przęśliki, grzechotki. Wśród

ceramiki szczególną kategorię zabytków stanowią

popielnice grobowe. Podziwiać można bogatą kolek-

cję ozdób z metali: srebra, złota oraz brązu, m.in. ka-

błączki skroniowe, pierścionki, zawieszki, krzyżyki

czy kolie z paciorków szklanych oraz ozdoby stroju

– zapinki, klamry do pasa. Osobne miejsce prze-

znaczono na przedstawienie zabytków związanych

z handlem, jak wagi, płacidła żelazne i monety.

W części poświęconej architekturze wczesnośre-

dniowiecznej uwaga skupia się na zagadnieniach

dotyczących rozwoju architektury romańskiej

w Polsce, znajdują się tu m.in. kamienne detale ar-

chitektoniczne z opactwa benedyktynów w Tyńcu

i zamku królewskiego na Wawelu w Krakowie.

Ekspozycji towarzyszy katalog zawierający kom-

pendium wiedzy dotyczącej archeologii wczesnego

średniowiecza, ze szczególnym uwzględnieniem

regionu nad dolnym Sanem i Łęgiem, wraz z wy-

kazem zabytków prezentowanych na wystawie.

Wystawa czynna będzie do 9 stycznia 2011; pon.,

śr., czw., pt. 8.00–15.30; wt. 8.00–18.00, sob., niedz.

16.00–19.00. n

Po prawej:

u góry – kolia z paciorków ze zbiorów

Muzeum Podlaskiego w Białymstoku

u dołu – moneta, tzw. brakteat

Bolesława Wstydliwego ze zbiorów

Muzeum Narodowego w Krakowie

Ako vyzerá každodennosť obce a hradu ra-

ného stredoveku? Čím sa charakterizovali vtedajšia

viera a pohrebné zvyky? Ako sa rozvíjalo remeslo

a obchod? Odpovede na tieto otázky bude možné

nájsť na archeologickej výstave dostupnej v Regio-

nálnom múzeu v Stalowej Woli. Približne 300 expo-

nátov z celého Poľska, multimediálne prezentácie,

ikonografia – sú dôležité preto, aby sa priblížili

historické udalosti začiatkov nášho štátu a zatrak-

tívnil školský program vyučovania dejepisu.

tekst Anna Garbacz, fot. Archiwum Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli

O kres wczesnego średniowie-

S piS tReści

O d R edakcji

N ekROpOlie

Tajemnice leśnych mogił Jolanta Danak-Gajda

S aNktuaRia

Drodzy Czytelnicy

Klejnot Wapowskich Agata Chmura

Z ielONe SkaRby

Województwo podkarpackie jako region administracyjny to twór

wyjątkowo świeży, ale w ciągłości historycznej nawiązujący do przed-

wojennego województwa lwowskiego, rozbiorowej Galicji i Rusi Czer-

wonej z czasów I Rzeczypospolitej. Stosunkowo dobrze znamy dzieje

naszego kraju, ale pozwolę sobie na pytanie – jak wygląda wiedza

każdego z nas o historii „małej ojczyzny” – Podkarpacia?

Ile osób wie, że oprócz Krasiczyna, Baranowa, Sobienia, Leska

czy Odrzykonia było jeszcze kilkadziesiąt zamków broniących spo-

koju tych ziem, a ich resztki zalegają pod cienką warstwą humusu:

nieoznakowane, nieuporządkowane, zapomniane. Ile osób wie, że niszczące żywioł słowiański

najazdy tatarskie spowodowały konieczność zasiedlania spustoszonych terenów przez osiedleń-

ców niemieckich? Dlaczego tak często znaleźć można na Podkarpaciu umocnienia ziemne zwa-

ne szańcami szwedzkimi? Kto pamięta, co to była konfederacja dzikowska, albo, że świadomie

w 1946 roku oddziały UPA spaliły prawie wszystkie dwory bieszczadzkie? Zadziwia mnie mała

wiedza o tym obszarze, który – jak wskazują ostatnie badania – kojarzy się Polakom tylko z Biesz-

czadami, zamkiem łańcuckim i krasiczyńskim, a stolica regionu z… Asseco Resovią.

Dla pełnego zrozumienia dzisiejszego obrazu Podkarpacia konieczne jest nauczenie się

jego historii, jego istotnej różnorodności, której niestety nie potrafimy docenić. I nie tylko tej

przyrodniczo-geograficznej, o czym najlepiej świadczy odmienny krajobraz na południe i na pół-

noc od drogi A4. Naszym walorem zawsze byli ludzie tu mieszkający: różni etnicznie i wyznający

różne religie. Nawet teraz, na początku XXI wieku, wyraźne ślady wielonarodowej I Rzeczypospoli-

tej można bez trudu znaleźć tu, na Podkarpaciu. Nawet naszego godło – herb województwa – tak

dobrze o tym świadczy .

Powinniśmy identyfikować się z nim, my jego mieszkańcy, bo szacunek do własnej „małej oj-

czyzny” nie ma nic wspólnego z szowinizmem nacjonalizmu. Często pojawia się w mediach wątek

„rozbioru” naszego województwa przez sąsiadów, wywołując społeczny odpór, o czym świadczą

nadsyłane do redakcji listy czy emaile. Dlaczego więc tak łatwo pogodziliśmy się z odłączeniem po-

wiatu gorlickiego, części powojennego województwa rzeszowskiego, a po 1970 r. krośnieńskiego?

Chciałbym przybliżyć naszym Czytelnikom „podkarpacką” historię. Zaczynamy cykl arty-

kułów, który odsłoni dzieje dobrze znane historykom, często kontrowersyjne, ale nie istniejące

w świadomości społecznej. Stąd też obecny materiał o Głuchoniemcach czy dzieje niespłaconej

pożyczki zastawu spiskiego. Zapraszamy Czytelników do przypominania historii naszego regio-

nu, a jej elementy na stałe zagoszczą na łamach „Skarbów Podkarpackich”.

Płonące źródło z iwonickiego lasu Edward Marszałek

S pOtkaNie Z dZiełem

Rubens jako Apelles Barbara Adamska

m uZealNictwO

MIKRUS – auto, któremu

nie pozwolono dorosnąć Anna Garbacz

m uZealNictwO

Zapomniany wielki

Anna Guz

N a tuRyStycZNym SZlaku

Najstarsza w Polsce

Dorota Zańko

Z pRacOwNi kONSeRwatORa

Malowidła u przemyskich bazylianów Antoni Adamski

d ObRa uRatOwaNe

Kopytowa nr 1

Ewa Lorentz

m uZealNictwO

Fascynujący świat

Anna Garbacz

N a tuRyStycZNym SZlaku

Turystyczny Szlak Frontu Wschodniego

I Wojny Światowej Krzysztof Zieliński

d ObRa uRatOwaNe

Wędrujący dwór

Inga Kunysz

H iStORie ZapOmNiaNe

Krzysztof Zieliński

Głuchoniemcy

Jacek Stachiewicz

N a tuRyStycZNym SZlaku

O mistrzu Mirysie, czeskim biskupie

i miłości romantycznej... Arkadiusz Bednarczyk

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 6(25), XI–XII 2010, Rzeszów

ISSN 1898-6579

d ObRa uRatOwaNe

Przeszłość zaklęta w drewnie Izabela Fac

P O d k A R P A c k I e

d ObRa uRatOwaNe

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/317, tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl; www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpraca: B. Adamska, A. Adamski, A. Bednarczyk, A. Chmura, J. Danak-Gajda, I. Fac, A. Garbacz, A. Guz,

P. Kazimirowicz, A. Kołder, I. Kunysz, ks. P. Kuźniar, E. Lorentz, E. Łukuś, E. Marszałek, J. Opioła, J. Stachiewicz,

J. Stankiewicz, J. Wygoda, D. Zańko

Opracowanie graficzne, łamanie: KORAW Dorota Kocząb

Druk: RESPRINT Rzeszów Nakład: 2000 egz.

Tłumaczenie na jęz. słowacki: Agencja Usług Językowych

TRANSLATOR Roman Golesz

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie

prawo redagowania nadesłanych tekstów.

Kopiowanie i rozpowszechnianie publikowanych materiałów

wymaga zgody Wydawcy.

Kalnikowskie dziedzictwo Izabela Fac

e tNOgRafia

Wróżby andrzejkowe

na Zamagurzu Spiskim Elżbieta Łukuś

Z apOmNiaNe HiStORie

Z kart wspólnych dziejów oprac. Krzysztof Zieliński

Numer 9 czasopisma wydanego w ramach projektu

„Turystyka bez granic – wzmocnienie współpracy

transgranicznej w turystyce w oparciu

o zrównoważony rozwój środowiska”

Na okładce: Apelles malujący Kampaspe, flamandzki malarz, ok. poł. XVII,

Archiwum Muzeum Okręgowego w Rzeszowie

Tajemnice leśnych mogił

tekst i fot. Jolanta Danak-Gajda

Więc rola Twoja, więc dom ojcowy

i one wdzięczne stare dąbrowy,

Więc i mogiły, gdzie dziadów kości,

toć Twoje skarby, Twoje miłości,

Toć wieczne sercu Twemu kochanie,

bo wiele minie, a to zostanie…

Mogiły, o których przed laty pisał Wincenty Pol, wichry historii porozrzucały również po

podkarpackich lasach. Spacerując po lesie nawet nie zdajemy sobie sprawy, że chodzimy

również po grobach, a tych mogił leśnych na Podkarpaciu jest naprawdę wiele. Od

najdawniejszych czasów ludzi chowano nie tylko na cmentarzach, ale również w lasach.

Często opuszczone cmentarze zarośnięte są lasem. Przy okazji Święta Wszystkich Świętych

warto mieć w pamięci, że las to również mogiły.

nie niedawno arche-

olog dr Józef Janow-

ski dokonał odkrycia

kurhanów. Chodząc po

lesie znalazł kilkadziesiąt

niewielkich kopczyków,

mocno już obniżonych,

które są grobami kultury

ciałopalnej sprzed tysiąca lat. Być może spoczy-

wają tu szczątki przedstawicieli państwa Wiślan.

W każdym razie na terenie lasów istnieje kilkana-

ście grodzisk wczesnośredniowiecznych, wokół

których na pewno istniały kiedyś cmentarze, takie

jak w lesie Sokolec pod Prządkami. Kurhany trudno

dostrzec latem, ale późną jesienią, jak liście z oko-

licznych drzew i porastających je jeżyn opadną, te

niewielkie kopczyki są lepiej widoczne. Ale tylko

archeolodzy wiedzą jak odczytać ich zawartość.

Podczas odkrywek znaleziono resztki kosteczek,

potłuczone skorupki z naczyń rytualnych, jakieś

opalone kamienie, które mają nieco inną barwę niż

pozostałe. Archeolodzy rozkopali zaledwie kilka-

naście kurhanów, na skarby nie natrafiono, jeśli nie

liczyć żelaznej bransolety i resztki ceramiki. Kurha-

ny powstawały z tzw. stosu pogrzebowego: na wy-

brukowanej kamieniami podstawie ustawiano stosy

drewna i na tym ciało zmarłego. Dziś trudno wy-

obrazić sobie, jak wyglądał cały rytuał ciałopalenia,

ale sądząc po podobnych obrzędach w dzisiejszych

kulturach świata, musiał być bardzo uroczysty. Po

spaleniu kurhan obkładano kamieniami oraz zie-

mią i tak doczekał do naszych czasów. Przez tysiąc

lat opadł i najwyższy ma może mieć teraz zaledwie

pół metra.

Las Sokolec pod Prządkami

w Czarnorzekach

Miejsce po cmentarzu cholerycznym

w Księżym Lesie

Cmentarz choleryczny w Księżym Lesie w Kro-

ścienku Wyżnym

Zmarłych w wyniku zarazy zwykle chowano poza

wsią, był to rodzaj zabezpieczenia przez chorobą.

Wydzielano skrawek ziemi w lasach i do jednego

grobu wrzucano ciała. Posypywano je wapnem,

żeby się zaraza nie rozprzestrzeniała. Takich zbio-

rowych mogił cholerycznych jak w Krościenku jest

wiele w naszych lasach. Niektóre nie są już widocz-

ne, choć w pamięci mieszkańców wsi pozostały.

Ciekawa jest historia odkrycia cmentarza cho-

lerycznego w Krościenku. Miejscowy ksiądz Jan

Szpunar o zainteresowaniach historycznych, pe-

netrując księgi parafialne, w najstarszej z nich po-

chodzącej z 1700 roku, pod datą 1847 odkrył dużo

większą niż w innych latach liczbę pogrzebów. By-

ło ich ponad 300 w samym tylko Krościenku i 57

w Iskrzyni, która wtedy stanowiła jedną parafię

z Krościenkiem. Zaskoczony tym zaczął szukać

przyczyn i wczytując się w odręczne zapiski w księ-

dze obok nazwisk odkrył powtarzające się słowa:

zaraza, zaraza, zaraza...

– Przerażające było to, że w tym samym czasie

umierały całe wielopokoleniowe rodziny, dziad-

kowie, rodzice i maleńkie dzieci – mówi ks. Jan

pokazując mi stare zapiski. Zastanawiał się, dla-

n ekRopolie

P od Prządkami zupeł-

Tajemnice leśnych mogił

n ekRopolie

czego zaraza w 1847 roku? – Odkrycie tej zagadki

znalazł w kronice ks. Andrzeja Nowiny Ujejskie-

go, który był proboszczem w Krościenku w latach

1831–1867. Wspomina on, że jeszcze przed rzezią

galicyjską krążyła taka przepowiednia, iż rok 1846

będzie zły dla szlachty, rok 1847 zły będzie dla

chłopstwa, natomiast 1848 dla urzędników cesar-

skich. I ta przepowiednia się faktycznie sprawdziła.

W 1846 roku podjudzeni chłopi przez emisariuszy

zaczęli napadać na dwory, palić, mordować, grabić.

W Krościenku na szczęście nie doszło do zabójstw

– mówi ksiądz Jan.

Dwory nie obsiały pól i kiedy nadszedł 1847 rok,

wiosną głód zaczął zaglądać w oczy ludziom. Tak

samo na wsi, rok był nieurodzajny, zimno, deszcze,

chłopi nie chcieli odrabiać pańszczyzny i to wszyst-

ko sprawiło, że zabrakło chleba. Głód nastał, a wia-

domo siostrą głodu zawsze była zaraza i nie trzeba

było czekać na efekty. Ludzie puchli z głodu. Jak

mówiono, można było znaleźć zmarłych nawet pod

płotami, przy drodze, dzieci przychodziły żebrzą-

ce, ale też nie znajdowały jedzenia. Ksiądz Ujejski

wspomina, że nastał taki pomór, że brakło desek

na trumny. Zmarłych owijano więc w słomę, prze-

wiązywano powrósłami i wozami wywożono do

tej wspólnej mogiły w północno-zachodniej części

Księżego Lasu. Wielką pomocą okazał się wtedy

dwór krościeński. Dziedziczka Krościenka Cecylia

Jabłonowska, siostra Aleksandra Fredry, przez cały

przednówek kazała w dworskiej kuchni wydawać

posiłki dla 200 osób. Sprowadziła także lekarza,

który pomagał tutejszym ludziom.

Po latach mogiła w Księżym Lesie jest wciąż wi-

doczna. Obrosła barwinkiem, przypomina czar-

ny rok w historii Krościenka. Kilka lat temu, na

650-lecie wsi, z inicjatywy miejscowego Stowarzy-

szenia Kulturalnego „Dębina” położono kamień, na

którym umieszczono tablicę z napisem upamięt-

niającym tę tragedię.

Jurkowicz. Jego projek-

tu są m.in. cmentarze na

Przełęczy Małastowskiej,

w Wysowej, Koniecz-

nej, Regetowie Wyżnym,

Gładyszowie, w Nowym

Żmigrodzie i Woli Cie-

klińskiej. W sumie za-

projektował ich ponad

30. Wszystkie znakomicie

wkomponowane w kar-

packi krajobraz, inspiro-

wane regionalnym budownictwem i elementami

starosłowiańskich świątyń. Najpiękniejszym dzie-

łem Jurkowicza jest cmentarz na Rotundzie. Leży

na czerwonym beskidzkim szlaku, wejść można od

strony Zdyni, lub krótszą trasą z Regatowa. Cmen-

tarz, który jest właśnie odbudowywany, znajduje

się na samym szczycie. Składa się z pięciu drewnia-

nych wież-gontyn, jednej potężnej w środku i czte-

rech mniejszych po bokach. Spoczywa tu 42 Au-

striaków i 12 Rosjan. Niektórzy znani z nazwisk. Na

Rotundzie, tak jak na każdym z zaprojektowanych

przez Jurkowicza cmentarzy, zamieszczona jest

inskrypcja: „Nie płaczcie, że leżymy tak z dala od

ludzi, A burze już nam nieraz się

we znaki dały – Wszak słońce co

dzień rano tu nas wcześniej bu-

dzi i wcześniej okrywa purpurą

swej chwały”….

U góry: cmentarz na Rotundzie

Leśna mogiła nieopodal wsi Równe

Samotna mogiła żołnierza

września 1939 roku

Pośrodku lasu nieopodal wsi

Równe, na rozstajach ścieżek

znajduje się samotna mogi-

łą, która opiekują się leśnicy

i młodzież szkolna z Równego.

Podczas kampanii wrześniowej

w 1939 roku zginął tu niezna-

ny żołnierz, prawdopodobnie

był kurierem pocztowym, który

samotnie na koniu przedzierał

się przez rówieńskie lasy wioząc

rozkazy z jednej do drugiej jed-

nostki Wojska Polskiego. Dosię-

gła go kula nieprzyjacielska i zo-

stał pochowany przez miejscową

ludność. Grób nieznanego żoł-

Pamiątki I wojny światowej w Beskidzie Niskim

W 1915 roku w okolicach Gorlic rozegrała się

wielka bitwa między wojskami austrowęgierskimi

a rosyjskimi, określana „polskim Verdun”. Po obu

stronach zginęło tysiące żołnierzy. Jeszcze podczas

działań wojennych w cesarskiej Austrii powoła-

no oddział grobów wojennych, który miał na celu

godne pochowanie poległych. Oddział należący do

Twierdzy Kraków zadbał o mogiły rozsiane po te-

renie jej podległym, a więc na zachód od Przełęczy

Dukielskiej. Do dziś pozostało tu dziesiątki cmen-

tarzy, usytuowanych przeważnie na wzgórzach,

w miejscach widocznych, aby przypominały chwałę

CK oręża. Do projektowania cmentarzy zaproszo-

no najwybitniejszych w owych czasach architektów,

z których najbardziej znany jest Słowak Duszan

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: