Budnikowski_Cygler.pdf

Prof. dr hab. Adam Budnikowski

Dr inż. Maciej Cygler

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

Instytut Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych

Raport 2: GLOBALIZACJA GOSPODARKI A OCHRONA

ŚRODOWISKA I EKOROZWÓJ 1

Abstrakt

1. Globalizacja gospodarki

W największym skrócie globalizację można określić jako przyspieszenie trwającego już od

dawna umiędzynarodowienia procesu gospodarowania i scalania gospodarek, przejawiającego się w

dynamicznym wzroście obrotów handlowych, przepływów kapitałowych i usługowych, będącego

efektem rosnącej tendencji do traktowania przez coraz większą liczbę przedsiębiorstw całego świata

jako rynku zbytu 2 . Jednocześnie wciąż nie ma jednego modelu globalizacji i na obecnym etapie nie

można ustalić powszechnie akceptowanej definicji tego pojęcia 3 . Zmiany, jakie niesie za sobą

globalizacja są rozległe (zasięg) i głębokie (intensywność). Poza wymienionymi powyżej obszarami

zmiany te obejmują ponadto sieci komunikacyjne, infrastruktury organizacyjne przedsiębiorstw,

ogólny zarys przepisów, transport, wzorce konsumpcji, systemy wartości, rolę państwa, wzrost liczby

ludności, geopolitykę 4 . Uważa się, iż jedną z głównych przyczyn przyspieszenia internacjonalizacji

gospodarki jest postęp techniczny. Dla globalizacji podstawowe znaczenie ma rewolucja

informatyczna obejmująca skokowy postęp w gromadzeniu, przetwarzaniu i przesyłaniu informacji.

Ważnym czynnikiem przyspieszającym umiędzynarodowienie gospodarki jest też występująca w

ciągu ostatnich lat liberalizacja procesu gospodarowania. W skali narodowej jest to głównie masowy

proces prywatyzacji, reprywatyzacji i deregulacji. Natomiast w skali międzynarodowej to liberalizacja

obrotów handlowych i finansowych będąca efektem działalności WTO, MFW i OECD, jak też

intensyfikacji integracji regionalnej. W takim kontekście pojawiają się głosy, iż globalizacja jest

rozwiązaniem o charakterze instytucjonalnym, rezultatem świadomie i celowo uprawianej polityki, w

której krok po kroku rządy i parlamenty własnymi postanowieniami obalają bariery przed

transgraniczną cyrkulacją kapitałów i towarów, a także ludzi 5 .

Integralnie i związany z globalizacją jest rozwój i rosnące znaczenie korporacji

transnarodowych oraz bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Liczba korporacji transnarodowych

wzrosła z około 7 tys. w roku 1970 do 65 tys. w 2001 roku. Wartość ich sprzedaży wynosi 19

1 Niniejsze opracowanie powstało głównie w oparciu o wystąpienia i dyskusję w trakcie Konferencji Naukowej

„Globalizacja gospodarki a ochrona środowiska”, która odbyła się w Szkole Głównej Handlowej

w Warszawie w dniach 16-17 maja 2002 r.

2 Budnikowski, A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2001.

3 Granice konkurencji , Grupa Lizbońska, Oficyna wydawnicza Poltext, Warszawa 1996, s.48. Cyt. za:

Piontek, F., Piontek, B., Ochrona środowiska w procesie globalizacji a w rozwoju zrównoważonym i

trwałym . [w:] „Globalizacja gospodarki a ochrona środowiska”, Praca zbiorowa pod red. Adama

Budnikowskiego i Macieja Cyglera, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2002, s.30-51.

4 Ibidem.

5 Martin, H.P., Schumann, H., Pułapka globalizacji. Atak na demokrację i dobrobyt. Wydawnictwo

Dolnośląskie, Wrocław 1999. Cyt. za Piontek,F., Piontek, B., Ochrona środowiska w procesie

globalizacji... , op.cit.

bilionów dolarów, czyli dwa razy więcej niż cały światowy eksport, w którym udział korporacji

stanowi jedną trzecią. Korporacje transnarodowe wytwarzają 10% produktu światowego brutto.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w 2001 roku wyniosły 6,6 bilionów dolarów 6 .

Potencjał ekonomiczny poszczególnych korporacji transnarodowych często przewyższa

możliwości gospodarcze poszczególnych państw. Spośród 100 największych gospodarek świata aż 51

to monopole, a tylko 49 stanowią poszczególne państwa. Majątek naftowego ExxonMobilu jest

większy od produktu krajowego Szwecji, General Motors od Danii, Daimlera Chryslera od 210-

milionowej Indonezji, a amerykańskiego Forda (181 mld dolarów) większy od PNB Polski (161 mld

dolarów)” 7 . Należy jednak wyjaśnić, iż porównanie takie jest nieco mylące, albowiem PNB

uwzględnia wartość dodaną, zaś sprzedaż nie. Gdyby porównać gospodarki krajowe i korporacje

transnarodowe pod względem wartości dodanej, to w pierwszej setce takich „organizmów

gospodarczych” znalazłoby się 29 korporacji transnarodowych, przy czym największa według takiego

kryterium korporacja – ExxonMobil znalazłaby się na 45 miejscu (2000 r.) 8 .

Podstawowe czynniki stymulujące ekspansję międzynarodową to:

- liberalizacja polityki (otwarcie rynków)

- szybkie zmiany technologiczne (ze względu na wysokie ryzyko i koszty konieczne jest

korzystanie z ekonomii skali, a więc zdobywanie rynków światowych; skrócenie „odległości”

dzięki rozwojowi transportu i komunikacji)

- rosnąca konkurencja (wynikająca także z dwóch powyższych względów).

2. Globalizacja gospodarki a środowisko

Możemy powiedzieć, że globalizacja przyspiesza wzrost gospodarczy, a przez to zwiększa

popyt na funkcje wypełnianie w tym procesie przez środowisko. Ponadto, w pewnych warunkach, do

powstania dodatkowych zagrożeń środowiska mogą również prowadzić dwa podstawowe procesy

składające się na istotę globalizacji: intensyfikacja handlu międzynarodowego i wzrost znaczenia

inwestycji bezpośrednich, zwłaszcza odbywających się z udziałem korporacji transnarodowych.

Pierwszy z tych procesów stwarza przede wszystkim zagrożenia wiążące się z nadmierną, w stosunku

do wydolności lokalnych systemów ekologicznych, specjalizacją produkcji. Drugi – z możliwością

lekceważenia wymogów ochrony środowiska przez korporacje transnarodowe, zwłaszcza, gdy działają

one w krajach rozwijających się.

Jeżeli definicję globalizacji – rozumianą w ujęciu przedmiotowym – zlokalizować na wolnym

rynku, w którym na nadrzędnym kryterium jest maksymalizacja stopy zysku, a mechanizmem

funkcjonowania – wolna konkurencja, oznaczająca współzawodnictwo między rywalami, to

oczywistym wydaje się, że ochrona środowiska nie jest składową procesu globalizacji 9 . Wolna

fluktuacja kapitału ponad wszelkimi narodowymi granicami umożliwia jego maksymalne

6 World Investment Report 2002. Transnational Corporations and Export Competitiveness . United Nations

Conference on Trade and Development, New York – Geneva 2002.

7 Iwiński, T., Spór o globalizację , „Przegląd”, Nr 37, 2001. Cyt. za: Kozłowski, S., Rozwój zrównoważony w

globalizującym się świecie , [w:] „Globalizacja gospodarki a ochrona..., op.cit. s.9-20.

8 World Investment Report 2002. Transnational Corporations and Export Competitiveness . United Nations

Conference on Trade and Development, New York – Geneva 2002.

9 Piontek, F., Piontek, B., Ochrona środowiska w procesie globalizacji... , op.cit.

wykorzystanie, a jest to możliwe tam, gdzie płace są najniższe przy początkowo zerowych

świadczeniach socjalnych i takich kosztach ochrony środowiska 10 . Z drugiej strony globalizacja to

także racjonalizacja procesu gospodarowania, a więc zmniejszanie nakładów (także środowiskowych)

na osiągnięcie określonych wyników. W tym sensie globalizacja może być dla środowiska korzystna 11 .

Potencjalne środowiskowe możliwości i zagrożenia w skrócie przedstawiono w tabeli poniżej.

Tabela 1. Potencjalne środowiskowe możliwości i zagrożenia wynikające z globalizacji

Trendy

globalizacyjne

Potencjalne możliwości

Potencjalne zagrożenia

- nowe rynki dla technologii

oczyszczania środowiska

- deregulacja i liberalizacja

prowadząca do „omijania”

standardów środowiskowych

Gospodarcze

- rozwój instrumentów globalnie

zorientowanych przyspieszających

globalizację

- rozszerzanie się

niezrównoważonej eksportowo

zorientowanej produkcji

- intensyfikacja transportu

- dostęp do najlepszych technologii

Technologiczne

- lepsza informacja o trendach

technicznych i sposobach ochrony

środowiska

- negatywny wpływ nowych

biotechnologii na bioróżnorodność

Kulturowe

- rozszerzanie się wspólnego

rozumienia paradygmatu

zrównoważonego i trwałego

rozwoju

- strata w zróżnicowaniu

kulturowym i „macdonaldyzacja”

kultury (monokultura)

- rozszerzanie się

niezrównoważonego stylu życia

(amerykanizacja stylu życia)

- rozszerzanie jestestwa

kulturowego ludzkości

Polityczne

- powstawanie globalnych inicjatyw

i instytucji umożliwiających

środowiskowe moderowanie

procesu globalizacji

- ignorowanie, niedostrzeganie

przez globalne instytucje

lokalnych potrzeb i preferencji

- rozwój globalnych organizacji

pozarządowych,

ponadnarodowych

Środowiskowe

- bardziej efektywna alokacja

wykorzystania zasobów

środowiskowych przez

- rosnąca skala globalnych szkód

(zmiany klimatu globalnego)

10 Ibidem.

11 Budnikowski, A., Internacjonalizacja procesu gospodarowania a zagrożenie i ochrona środowiska ,

[w:] „Globalizacja gospodarki a ochrona..., op.cit. s.184-193.

specjalizację

- zmniejszanie uciążliwego

oddziaływania przez postępującą

specjalizację

Źródło: Janikowska, O., Janikowski, R., „Globalizacja a zrównoważony rozwój”. [w:] „Globalizacja

gospodarki a ochrona środowiska”. Praca zbiorowa pod redakcją Adama Budnikowskiego

i Macieja Cyglera, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2002, s.21-29.

Globalizacja (a właściwie globalne narastanie antropopresji) to także problem globalnych

zagrożeń środowiskowych, wśród których wymienić można następujące kategorie 12 :

- problemy wywołane w skali globalnej, posiadające lokalne i globalne konsekwencje ekologiczne

dla podstawowego kapitału naturalnego (niszczenie warstwy ozonowej, globalne zmiany

klimatyczne);

- problemy wywołane w skali lokalnej, posiadające ze względu na powszechność zjawiska

znaczenie zarówno lokalne, jak i globalne dla podstawowego kapitału naturalnego

(zanieczyszczanie słodkiej wody, zanieczyszczanie mórz i oceanów, degradacja powierzchni

ziemi, deforestacja);

- problemy wywołane lokalnie, posiadające znaczenie dla pozostałego kapitału naturalnego,

ograniczające dostęp do określonych zasobów naturalnych (nadmierna eksploatacja złóż

surowców);

- problemy wywoływane lokalnie, posiadające skalę oddziaływania lokalną, ale powszechnie

występujące na całej kuli ziemskiej (np. gromadzenie odpadów, w tym niebezpiecznych,

ograniczanie bioróżnorodności w skali lokalnej).

Od uświadomienia istniejących zagrożeń i szans pozostaje już tylko krok w kierunku przyjęcia

i wdrożenia odpowiednich polityk i działań, eliminujących (niwelujących) te pierwsze,

wykorzystujących zaś ostatnie. Do najistotniejszych z pewnością należą działania związane z

internalizacją środowiskowych kosztów zewnętrznych. Internalizacja środowiskowych kosztów

zewnętrznych odgrywa zasadniczą rolę z punktu widzenia wzrostu efektywności gospodarowania

(potrzeba efektywności artykułowana jest silnie zarówno w kontekście globalizacji, jaki ochrony

środowiska i ekorozwoju). Ceny, które nie w pełni uwzględniają koszty środowiskowe prowadzą

zawsze do nieefektywnego wykorzystywania, czy też konsumpcji zasobów środowiskowych.

Jednocześnie znaczna część środowiskowych kosztów zewnętrznych ma charakter międzynarodowy,

czy wręcz globalny. Oznacza to, że proces internalizacji tych efektów powinien mieć miejsce nie tylko

w ramach narodowych polityk ekologicznych, ale także w ramach dobrze zorganizowanych i

efektywnie zarządzanych programów międzynarodowych 13 . Z drugiej strony można mówić także o

środowiskowych korzyściach zewnętrznych w wymiarze globalnym. Dotyczy to nie tylko

12 Czaja, S., Spory wokół problemu globalnych barier ekologicznych w teorii ekonomii , [w:] „Globalizacja

gospodarki a ochrona..., op.cit. s.173-183.

13 Fiedor, B., Liberalizacja handlu a środowisko przyrodnicze i trwały rozwój , [w:] „Globalizacja gospodarki a

ochrona..., op.cit. s.60-74.

międzynarodowego transferu technologii przyjaznych dla środowiska, ale także korzyści osiąganych z

działań ochronnych podejmowanych w innych krajach (np. ochrona lasów tropikalnych mających

znaczenie globalne), co powinno wiązać się z jakąś międzynarodową rekompensatą dla tych krajów.

Procesów globalizacyjnych nie uda się zatrzymać. Wyzwaniem więc staje się poszukiwanie i

podejmowanie takich działań, które racjonalizują środowiskowe koszty globalizacji, a pozwolą na

wykorzystanie wynikających z niej szans. Z pewnością wśród tych działań powinno znaleźć się

dążenie do globalizacji niektórych aspektów polityki ekologicznej oraz narzędzi jej realizacji 14 . Tylko

poprzez odpowiednie ponadnarodowe, ogólnoświatowe stymulowanie możliwe będzie modyfikowanie

zachodzących procesów tak, aby realizowały one zasady zrównoważonego rozwoju. Tylko wtedy

globalizacja będzie czynnikiem harmonizującym, a także determinującym trwałość rozwoju ludzkości

jako całości, a nie tylko jej wybranych i uprzywilejowanych obecnie społeczeństw 15 . Ponieważ

globalizacja to także globalne myślenie, budowa patriotyzmu globalnego (troska o losy Ziemi jako

całości, coraz szersza realizacja ekocentrycznego systemu wartości), wspólne rozwiązywanie

problemów globalnych, w tym środowiskowych, dążenie do lokalności (lokalność jako szczególna

wartość ) 16 .

3. Globalizacja a Polska

Wśród 25 największych korporacji transnarodowych (wyłączając grupy finansowe) Europy

Centralnej i Wschodniej znajduje się tylko jedne przedsiębiorstwo pochodzenia polskiego – KGHM

Polska Miedź 17 .

Uwzględniając takie kryteria, jak zatrudnienie, sprzedaż, wartość dodana, zyski czy wydatki na

badania i rozwój, udział korporacji transnarodowych w Polsce nie jest znaczący w polskiej gospodarce

(wśród krajów Europy Centralnej i Wschodniej wymienia się Słowenię, Węgry, Czechy).

Uwzględniając Indeks Transnarodowości kraju (Transnationality Index – uwzględniający udział

FDI w tworzeniu kapitału, tworzeniu GDP, w tym udział wartości dodanej, udział w zatrudnieniu)

Polska znajduje się na 9 miejscu wśród 19 krajów Europy Centralnej i Wschodniej osiągając wartość

zbliżoną do średniej (średnia wartość indeksu dla wszystkich badanych krajów wynosi 16,9, dla

Europy Centralnej i Wschodniej 11,2).

14 Cygler, J., Cygler, M., Strategie korporacji transnarodowych a wymogi środowiskowe , [w:] [w:] „Globalizacja

gospodarki a ochrona..., op.cit. s.360-369.

15 Janikowska, O., Janikowski, R., Globalizacja a zrównoważony rozwój, [w:] „Globalizacja gospodarki a

ochrona..., op.cit. s.21-29.

16 Borys, T., Globalizacja jako jeden z megatrendów , [w:] „Globalizacja gospodarki a ochrona..., op.cit. s.52-59.

17 World Investment Report..., op.cit.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: