Slowackie kościoły drewniane.pdf

Z ZAGRANICY

Słowackie kościoły drewniane

Dziedzictwa Kulturalnego i Na-

turalnego UNESCO wśród innych

obiektów zostało wpisanych osiem sło-

wackich drewnianych kościołów (zob.

„Spotkania z Zabytkami”, nr 9, 2008,

s. 33). Są to rzymskokatolickie kościoły

w Hervartovie i Tvrdoszinie, ewangelickie

kościoły tzw. artykularne w Kieżmarku,

Lesztinach i Hronseku oraz greckokato-

lickie cerkwie w Bodružali, Ladomirovej

i Ruskiej Bystrej.

Wszystkie najcenniejsze słowackie

kościoły drewniane przeszły dodatkowy

proces oceniania i wyboru na pozio-

mie narodowym, i to jeszcze przed

opracowaniem projektu nominacyj-

nego. Dlatego dla obiektywnej oceny

ich wartości architektonicznych, arty-

styczno-rzemieślniczych, plastycznych

oraz urbanistycznych zostało sformu-

łowanych siedem kryteriów wyboru.

Obejmowały one zachowaną autentycz-

ność historycznej konstrukcji obiektu,

jego artystyczną formę oraz pierwot-

ne wyposażenie wnętrza (ołtarz, iko-

nostas, ambona, chrzcielnica, organy,

ławki itd.), ale także rodzaj bezpośred-

niego otoczenia (cmentarz, ogrodze-

nie, płot, brama, dzwonnica, zieleń,

pozostałe budynki). Na podstawie tych

kryteriów dokonano oceny oraz wybo-

ru konkretnych świątyń. Pod uwagę

brano jedynie obiekty znajdujące się in

situ , służące potrzebom liturgicznym

miejscowej społeczności chrześcijań-

skiej, pod warunkiem istnienia również

możliwości ich wykorzystywania i pre-

zentowania w celach kulturalno-spo-

łecznych.

Wybrane obiekty trzech wyznań

chrześcijańskich są przykładem zróżni-

cowania drewnianego budownictwa na

terenie Słowacji. Poszczególne budowle,

różniące się między sobą typologicznie,

przedstawiają indywidualną prezentację

tradycyjnej architektury sakralnej kon-

kretnego wyznania chrześcijańskiego

w danym regionie. Zespół ośmiu sło-

wackich drewnianych świątyń niewąt-

pliwie reprezentuje uniwersalne war-

tości, które są warunkiem wpisania na

listę UNESCO. Stanowią bowiem wyjąt-

kową i wciąż żywą architekturę oraz

tradycję budowlaną charakterystyczną

dla wieloetnicznego i wyznaniowego

regionu wschodnich Karpat. Obiekty

te odzwierciedlają więc niezwykłą róż-

norodność tych ziem. Chociaż archi-

tektura sakralna ma od średniowiecza

wspólny, chrześcijański fundament, to

przez następne stulecia wzbogacana

była nowymi elementami wyznaniowy-

mi. Jej forma przyjmowała nowe myśli

i rozwiązania. Dzięki temu skromne na

pierwszy rzut oka drewniane budowle

sakralne, jak gdyby zapomniane w bez-

kresnych lasach Karpat, stopniowo roz-

winęły się w niezwykle barwny, boga-

ty pod względem architektonicznym

i artystycznym świat.

1. Bodružala,cerkiew greckokatolicka, z 1658 r.,

należy do najstarszych i najlepiej zachowanych

drewnianych świątyń na Słowacji; jej wnętrze

zdobią malowidła i ikonostas z XVII w.

2. Hervartov,kościół rzymskokatolicki, z końca

XV w., z ciekawymi malowidłami z XV-XVII w.

3. Hronsek, kościół tzw. artykularny, z XVII w.,

pozbawiony dekoracji, co nawiązuje do surowych

zasad protestantyzmu

4. Kieżmark, prosta bryła kościoła tzw.

artykularnego, zbudowanego na początku

XVIII w., kontrastuje z niezwykle bogato

dekorowanym wnętrzem

chrześcijaństwo zadomowiło się już

na tym terenie. Budowano je sponta-

nicznie, w miejscach, gdzie był dosta-

tek iglastych, ewentualnie mieszanych

lasów, a drewno stanowiło podstawowy

materiał budowlany. Szeroka dostęp-

ność drewna, umiejętność jego obróbki

i łączenia konstrukcyjnego zdetermino-

wały powstawanie drewnianych budowli

sakralnych. Powszechnie panujący wów-

czas styl gotycki nie mógł nie wpływać

na ich charakter i formę, zatem ślady,

jakie w nich pozostawił, nie są przypad-

kowe. Każdy kościół oprócz podstawo-

wej funkcji religijnej spełniał również

w życiu wierzących funkcję kulturalno-

-społeczną. Był miejscem modlitwy,

kontemplacji, odpoczynku i wspólnych

spotkań, jak również obiektem dumy.

Skoro drewno było powszechnie uwa-

żane za mniej wartościowy, pospolity

materiał, budowniczowie drewnianych

świątyń starali się naśladować istnieją-

ce już budowle kamienne, zarówno te

Kościoły rzymskokatolickie w Her-

vartovie oraz Tvrdoszinie można porów-

nać do polskich drewnianych kościo-

łów Małopolski i Zakarpacia. Karpaty

wschodnie, gdzie odległość między oma-

wianymi regionami jest niewielka, cha-

rakteryzują się występowaniem drew-

nianych kościołów tzw. typu gotykizu-

jącego, do którego oba kościoły można

zaliczyć. Powstały w XV i XVI w., kiedy

SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 1 • 2009

W 2008 r. na Listę Światowego

Z ZAGRANICY

o charakterze sakralnym, jak i świeckim.

Właśnie z nich majstrzy ciesielscy czer-

pali wzory i motywy, które następnie

w uproszczonej formie transformowali

do drewnianych konstrukcji, dostoso-

wując je dodatkowo do miejscowej tra-

dycji. W ten sposób na terenach pół-

nocnej Słowacji, południowo-wschod-

niej Polski oraz północno-wschodnich

Czech rozwinęła się jedyna w swoim

to odzwierciedla religijno-kulturowe

związki obu tradycji chrześcijańskich.

Cerkwie unickie (greckokatolickie) są

jedynym w swoim rodzaju przykładem

wpływu, który na drewnianą architek-

turę Wschodu miała kultura i budow-

nictwo Zachodu, z jego emocjonalnie

barokowym wyrazem. Przejawem tego

jest nałożenie się na pierwotnie central-

ny i symetryczny model bizantyjskich

świątyń podłużnej dyspozycji łacińskich

kościołów orientowanych w linii wschód-

-zachód, z dominującą wieżą usytuowa-

ną nad wejściem. Wpływ historycznej

stylistyki architektury Zachodu znaj-

5. Ladomirova, cerkiew greckokatolicka św. Michała

Archanioła, z połowy XVIII w.; wraz z ogrodzeniem,

wolno stojącą dzwonnicą i cmentarzem tworzy

jednolity zespół

6. Lesztiny, kościół tzw. artykularny, z końca XVII w.,

z ciekawą dekoracją malarską i rzeźbiarską wnętrza

7. Ruska Bystra, cerkiew greckokatolicka św. Mikołaja,

z początku XVIII w., wyróżnia ją spośród innych cerkwi

prosta architektura

8. Tvrdoszin, kościół rzymskokatolicki, z połowy XV w.,

nawiązuje do architektury gotyckiej

Widać w nich wyraźne późnorenesan-

sowe i wczesnobarokowe rozwiązania,

które do prowincjonalnego i górskie-

go środowiska docierały bardzo późno

z większych miast. Pomimo to doskonale

dopełniały ludową twórczość. Najlepiej

to widać w kościele tzw. artykularnym

w Lesztinach, gdzie konstrukcja zrę-

bowa i uproszczona budowa wpłynę-

ły na miejscowe tradycje budowlane

w świeckiej architekturze regionu Oraw.

Jednak w zaskakująco bogato zdobionym

wnętrzu zastosowano mnóstwo późno-

renesansowych motywów roślinnych,

łączonych z naiwnymi wzorami postaci

oraz kolorowymi marmurkowaniami.

Wszystko to niosło już tchnienie wcze-

snobarokowych form artystycznych.

Z kolei kościół artykularny w Kież-

marku reprezentuje inny – kaznodziejski

typ świątyni, z malarską dekoracją noszą-

cą znamiona profesjonalnego rzemiosła

artystycznego. Natomiast w kościele

artykularnym w Hronseku prawie zupeł-

nie brak dekoracji i ozdób plastycznych.

Tu for m a a rch itek t u r y c ałkowicie pod-

porządkowuje się słupowo-ramowej kon-

strukcji i treści protestanckiej liturgii,

które jasno definiują charakter wnętrza.

Cerkwie greckokatolickie w Bo-

družali, Ladomirovej i Ruskiej Bystrej

pod względem architektonicznym można

zaliczyć do sakralnych obiektów drewnia-

nych tzw. typu łemkowskiego. Ich wystę-

powanie jest ograniczone do konkret-

nego terytorium, które wyznaczało gra-

nicę wschodnich Karpat. Budownictwo

duje odbicie również w wykorzystaniu

typowego barokowego wykończenia, na

stopniowanych namiotowych dachach

poszczególnych przestrzeni.

Pod koniec XVIII w. silny wpływ

sztuki łacińskiej przejawiał się także

w artystycznym wystroju i wyposażeniu

cerkwi. Opracowanie religijnej tematyki

i symboliki na malowidłach ściennych,

ikonach oraz detalach wystroju wnętrza

kościołów częściowo czerpie inspiracje

również z zachodnioeuropejskiego śro-

dowiska artystycznego. Nieznani autorzy

starali się stworzyć namiastkę prawdzi-

wego portretu, a poszczególnych świę-

tych przedstawiali również z odpowied-

nimi insygniami piastowanych godności

w ten sposób, by wzmocnić ich uroczy-

sty i majestatyczny charakter. Właśnie

te cechy można zauważyć w architek-

turze i w niektórych ikonach cerkwi

w Bodružali i Ladomirovej. Obiekty te

nie są przykładem jednolitej łemkowskiej

drewnianej architektury sakralnej, ale

reprezentują grupę świątyń różniących

się wyglądem zewnętrznym, detalami

konstrukcyjnymi oraz plastycznymi deko-

racjami. Zróżnicowanie to widać także

w cerkwi w Ruskiej Bystrej, której archi-

tektura na pierwszy rzut oka wymyka się

z tradycyjnego modelu świątyń obrząd-

ku wschodniego. Pomimo to wszystkie

one są świadectwem niezwykle barwnej

i bogatej tradycji budownictwa drewnia-

nego na terenach wschodniej Słowacji.

rodzaju grupa drewnianych kościołów

o charakterystycznym wyglądzie oraz

artystycznych i technicznych rozwią-

zaniach. Ich architektura ma wspólne

rysy stylu gotyckiego, ale także wiele

cech indywidualnych oraz specyficznych

środków wyrazu, czerpanych z trady-

cyjnej kultury budowlanej, typowej dla

konkretnego regionu.

Okoliczności polityczne powstania

w ciągu XVII w. niektórych drewnia-

nych świątyń na terenach monarchii

habsburskiej są pewnym spajającym ele-

mentem między kościołami artykularny-

mi w Kieżmarku, Lesztinach i Hronseku

i już wcześniej zapisanymi polskimi

protestanckimi tzw. Kościołami Pokoju.

Jednak ich architektoniczne i konstruk-

cyjne rozwiązania wywodzą się z całkowi-

cie różnych uwarunkowań. Szachulcowa

konstrukcja wykorzystana przy polskich

kościołach w Jaworze i Świdnicy była

na terytorium Górnych Węgier prawie

nieznana i korzystano z niej jedynie

wyjątkowo. Tu w sakralnych obiektach

drewnianych dominowała konstrukcja

zrębowa. Również wystrój wewnętrz-

ny słowackich kościołów protestanc-

kich miał inne inspiracje artystyczne.

Miloš Dudáš

36 SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 1 • 2009

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: