Pedagogika specjalna wyodrębniona z pedagogiki ogólnej jest nauką o wychowaniu i nauczaniu osób ujemnie lub dodatnio odchylonych od normy w takim stopniu , iż wymagają one specjalnego postępowania w celu zapewnienia im optymalnego , dostępnego dla nich fizycznego , psychicznego i społecznego rozwoju (K. Kirejczyk) .
Na wzór pedagogicznej szkoły holenderskiej czy brytyjskiej można określić charakter pedagogiki specjalnej jako w swym założeniu prostujący, wyrównujący czy wzmacniający (z gr. validus – silny , mocny , zdrowy) i używać określenia pedagogika specjalna zamiennie z określeniem pedagogika rewalidacyjna .
Od pedagogiki specjalnej należy odróżnić wychowanie specjalne , które będąc przedmiotem badań tej nauki , nie jest jednakże jej częścią składową , chociaż często bywa tak traktowane . Stanowi ono pewną odmianę praktyki społecznej jako świadoma i celowa działalność ludzka .
Przedmiotem eksploracji badawczej pedagogiki specjalnej jest wychowanie specjalne , które określa się jako świadome i zamierzone kształtowanie i rozwijanie kierunkowych (postawy , przekonania , wartości) oraz instrumentalnych (inteligencja , wiedza , zdolności) cech osobowości jednostek odchylonych od norm rozwoju , zmierzające do dostępnego im , możliwie jak najbardziej prawidłowego fizycznego , psychicznego i społecznego rozwoju (K. Kirejczyk) .
Przedmiotem zainteresowania pedagogiki specjalnej jest jednostka upośledzona i jej predyspozycje , a więc następstwa upośledzenia , utrudniające rozwój , proces kształcenia i wychowania oraz socjalizacji .
Przedmiotem badań oraz zainteresowań pedagogiki specjalnej są głównie dzieci , ale pedagogika specjalna zajmuje się też młodzieżą oraz ludźmi dorosłymi .
Zakres pedagogiki specjalnej określony jest przez przedmiot jej badań , tj. zależności rządzące zjawiskami wychowania specjalnego . Zakres ten obejmuje problematykę związaną z kształceniem (wychowaniem i nauczaniem) osób odchylonych od normy , w coraz większym stopniu uwzględniając nie tylko odchylenia w sensie ujemnym , lecz także w sensie dodatnim .
Problematyka pedagogiki specjalnej obejmuje (Z. Sękowska) :
· etiologię - przyczyny obniżenia sprawności psychofizycznej ;
· fenomenologię - zjawiska (objawy) towarzyszące upośledzeniu psychicznemu lub fizycznemu ;
· profilaktykę - zapobieganie występowaniu lub pogłębianiu się schorzenia lub kalectwa ;
· terapię wychowawczą - wychowanie korygujące , usprawniające , leczenie osób chorych i kalekich .
Wyróżnia się trzy KIERUNKI pedagogiki specjalnej :
1. pedagogika specjalna kompensacyjna - leży u podstaw nauczania , wychowania i rewalidacji niewidomych oraz słabowidzących , niesłyszących i niedosłyszących , upośledzonych umysłowo i kalekich ; jej zadaniem jest kompensacja braków zmysłowych lub umysłowych czy narządowych w taki sposób , aby zredukować przeszkody utrudniające rozwój osobowości jednostki niepełnosprawnej i doprowadzić do jej maksymalnej rehabilitacji społecznej;
2. pedagogika specjalna resocjalizująca - obejmuje młodzież z zaburzeniami zachowania z zakładów wychowawczych, poprawczych dla nieprzystosowanych społecznie ; ma za zadanie zahamować , wygaszać szkodliwe społecznie odruchy warunkowe oraz stereotypy dynamiczne i wytworzyć w ich miejsce odruchy i stereotypy nowe , społecznie użyteczne ;
3. pedagogika specjalna lecznicza (podtrzymująca) - dotyczy zwłaszcza przewlekle chorych ; ma uczyć dzieci i dorosłych umiejętności przetrwania krytycznych dla nich momentów czy niejednokrotnie długotrwających okresów leczenia ; jest składowym elementem procesu leczenia i ważnym czynnikiem profilaktycznym , zapobiegającym ujemnym konsekwencjom choroby , zwłaszcza w zakresie rozwoju psychicznego .
Pedagogika specjalna jest nauką zarówno teoretyczną jak i stosowaną (praktyczną) - opracowuje zjawiska , opisuje je , analizuje , porównuje , wyciąga wnioski i uogólnia je w postaci pojęć dotyczących fenomenologii , diagnostyki , profilaktyki i terapii wychowawczej . Zmierza do wypracowania teorii wychowania specjalnego i resocjalizacyjnego . Pedagogika specjalna jest też nauką normatywną - opracowuje cele i metody wychowania dzieci odbiegających od normy .
(wg O. Lipkowskiego)
Pedagogika specjalna jako dział pedagogiki ogólnej ma powiązania z naukami socjologicznymi i psychologicznymi. Duże znaczenie dla pedagogiki specjalnej ma również medycyna, a szczególnie psychopatologia i psychiatria dziecięca. Bardzo ścisłe jest też powiązanie pedagogiki specjalnej z naukami społecznymi, szczególnie patologii społecznej lub socjopatologii. Bardzo ważnymi dla pedagogiki specjalnej dyscyplinami naukowymi są: psychopatologia, psychologia kliniczna, psychologia dzieci z odchyleniami od normy (np. psychologia głuchych).
Człowiek jest istotą bardzo złożoną i można go rozważać z różnych punktów widzenia . Ogólnie można powiedzieć , że stanowi on pewną zintegrowaną całość , w której można wyodrębnić elementy fizyczne , psychiczne i społeczne. Jest więc istotą socjo – psycho – fizyczną .
Z punktu widzenia fizycznego - człowiek stanowi organizm o ściśle określonej strukturze - budowie i zharmonizowanym funkcjonowaniu . Składają się na niego różnego rodzaju narządy wypełniające specyficzne czynności i funkcje wzajemnie skoordynowane i uwarunkowane . Zespoły lub grupy narządów nazywane są układami . Jeżeli wszystkie te układy i narządy są nienaruszone , dobrze funkcjonują i wzajemnie współpracują , wówczas człowiek czuje się zdrowy , jest pełnosprawny .
W naszej kulturze funkcjonuje negatywny i pozytywny sposób definiowania zdrowia :
· w ujęciu negatywnym zdrowie rozumie się jako brak choroby lub niepełnosprawności (M. Sokołowska) ;
· w ujęciu pozytywnym zdrowie to nie tylko brak choroby czy niepełnosprawności , ale także harmonia wewnątrzustrojowa , maksymalna sprawność wszystkich układów i narządów , dobre samopoczucie fizyczne , psychiczne i społeczne oraz zdolność przystosowania się do środowiska zewnętrznego ;
· wg teorii adaptacji zdrowie jest to stan , w którym osoba ludzka potrafi przystosować się do działających na nią bodźców środowiskowych tak , aby proces adaptacyjny nie niszczył homeostazy w sferze psychicznej , fizycznej i społecznej .
- WHO (1947) - zdrowie to „stan dobrego (dobrostan) samopoczucia fizycznego , psychicznego i społecznego , a nie wyłącznie jako brak choroby lub niedomagania” ;
- E. J. Frątczakowie (1996) - zdrowie to nie tylko brak choroby , ale „... dobre samopoczucie fizyczne , psychiczne i społeczne (emozjonalne , motywacyjne , intelektualne) oraz zdolność do adaptacji i pełnienia ról społecznych jednostki ludzkiej” .
Zdrowie to stan pełnego fizycznego , psychicznego i społecznego dobrego samopoczucia przy całkowitym braku choroby lub niepełnosprawności .
Choroba jest odwrotnością zdrowia .
· w ujęciu statystycznym norma to zjawiska występujące w ilości przeważającej i uznane powszechnie za normalne ; norma to wartość przeciętna , czyli to , co spotyka się u większości danego gatunku , co jest zgodne z właściwościami gatunku ; ujęcie takie jest stosowane np. w medycynie , psychologii ;
· w ujęciu wartościującym normalny to ten , który ma wartość pod pewnym względem , akceptowaną przez kogoś lub grupę , szerszą zbiorowość .
Definicje te odbiegają od siebie , są więc sprzeczne .
Norma statystyczna potrzebna jest , aby badać osoby niepełnosprawne , np. w teście inteligencji , przy czym coraz częściej mówi się o zaprzestaniu stosowania testów na obliczenie ilorazu inteligencji , ponieważ nie są one adekwatne do rzeczywistości .
W pedagogice specjalnej istnieją pewne ideały (norma idealna) , przy czym celem pedagogiki specjalnej nie jest ich osiągnięcie .
Normy podlegają zmianom , które uwarunkowane są ludzkimi potrzebami , rozwojem nauki i techniki , zjawiskiem akceleracji , świadomością ludzi .
W ujęciu pedagogicznym norma oznacza postulowany osobowościowy ideał wychowania ujmowany dynamicznie jako zbiór zależnych od siebie zhierarchizowanych celów , dotyczących kształtowania cech kierunkowych oraz instrumentalnych ;
Na normy w znaczeniu pedagogicznym składają się standardy i dyrektywy wychowawcze :
· standardy postulują określone stany rzeczy (cele wychowawcze wyrażone w kategoriach zjawisk osobowościowych) ;
· dyrektywy wskazują działania zmierzające do urzeczywistnienia postulowanych stanów rzeczy .
Dotychczas brak jest jednoznacznego terminu określającego wszystkie dysfunkcje występujące u człowieka . Terminy : „niepełnosprawny” , „upośledzony” , ewentualnie „odchylony od normy” utrzymuje się jako synonimy , preferując pierwszy .
1. Osoba niepełnosprawna to taka , u której uszkodzenie i obniżony stan sprawności organizmu spowodował utrudnienie , ograniczenie lub uniemożliwienie wykonywania zadań życiowych i zawodowych oraz wypełniania ról społecznych , biorąc pod uwagę jej wiek , płeć oraz czynniki środowiskowe , społeczne i kulturowe (J. Sowa) .
2. Jednostki niepełnosprawne wg WHO to takie , które nie są w stanie o własnych siłach zaspokajać istotnych potrzeb , wchodzić optymalnie w role społeczne i wymagają pomocy z zewnątrz .
3. Odchylenie od normy oznacza zaburzenie motywacyjnej lub instrumentalnej sfery osobowości (Cz.Czapów , S.Jedlewski) .
4. W rozumieniu pedagogiki specjalnej jednostka z odchyleniami od normy to taka , u której występują trudności w rozwoju, poznawaniu świata otaczającego oraz w przystosowaniu się do środowiska społecznego (O. Lipowski) . Inaczej mówiąc jest to jednostka , która bez pomocy specjalnej nie może osiągnąć celów kształcenia i należytego stopnia samodzielności społecznej w konsekwencji oddziaływań , metod i środków stosowanych w odniesieniu do jednostek normalnych (J. Sowa) .
5. Poziom rozwoju jednostki niezgodny z odpowiednimi standardami (normami) określa się jako odchylenie od normy (K. Kirejczyk) lub upośledzenie (O. Lipkowski) .
WHO przyjęła w 1980 r. Międzynarodową Klasyfikację Uszkodzeń , Niepełnosprawności i Upośledzeń :
· uszkodzenie oznacza wszelką stratę lub wadę psychicznej , fizjologicznej lub anatomicznej struktury albo czynności ; uszkodzenie może być : fragmentaryczne lub całkowite , okresowe lub trwałe , wrodzone lub nabyte , ustabilizowane , regresywne lub progresywne ;
· niepełnosprawność oznacza wszelkie ograniczenie lub brak - wynikający z uszkodzenia - możliwości wykonywania czynności na poziomie uważanym za normalny dla człowieka ; sprawność jest cechą, która może być rozwijana , ale też może ulec zahamowaniu lub zaburzeniu ;
· upośledzenie jest niekorzystną (gorszą) sytuacją danej osoby , będącą wynikiem uszkodzenia lub niepełnosprawności , polegającą na ograniczeniu lub uniemożliwieniu jej pełnienia ról , które uważane są za normalne , biorąc pod uwagę jej wiek , płeć , czynniki kulturowe i społeczne .
Proces powstawania upośledzenia jest więc wynikiem uszkodzenia i niepełnosprawności funkcjonowania danego narządu lub narządów (niepełnosprawności w znaczeniu ogólniejszym) . Upośledzenie może przyjąć różny stopień i dotyczy różnych sfer życia człowieka .
Stopień upośledzenia może przyjąć formy :
· utrudnienia - oznacza to , że dana osoba może wykonywać określone zadanie życiowe czy zawodowe lub spełniać określoną rolę społeczną , lecz przychodzi jej to z trudnościami i przeszkodami , jednak możliwymi do pokonania ; są to sytuacje , które w psychologii określane są jako sytuacje utrudnienia ;
· ograniczenia - oznacza to , że dana jednostka może swoją rolę wypełniać , lecz w niepełnym lub częściowym zakresie (sytuacje ograniczenia) ;
· uniemożliwienia - oznacza to , że dana jednostka nie może wykonywać swojej roli w ogóle (sytuacje pozbawienia – deprywacji) .
Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń ... wyodrębnia sześć głównych sfer życia , które mogą być upośledzone na skutek niepełnosprawności , a mianowicie :
- orientacja w otoczeniu , obejmująca również zdobywanie i wymianę informacji oraz zdobywanie wiedzy ;
- czynności życia codziennego - niezależność ich wykonywania ;
- poruszanie się w przestrzeni ;
- praca zawodowa - wykonywanie różnych prac i zawodów ;
- integracja społeczna - aktywny udział w różnych formach życia społecznego ;
- niezależność ekonomiczna - możliwość uzyskania środków na własne utrzymanie .
1. Klasyfikacja odchyleń od normy z punktu widzenia etiologii :
a) ze względu na pochodzenie :
· wewnątrzpochodne ,
· zewnątrzpochodne ;
b) ze względu na czas ...
dareness