Trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci
Dysleksja najprościej mówiąc, to specyficzne trudności w pisaniu i czytaniu. Dziecko o prawidłowym rozwoju intelektualnym ma kłopoty z nauczeniem się pisania i czytania, przy użyciu powszechnie stosowanych metod pedagogicznych. Najczęściej mówi się o dysleksji rozwojowej, to znaczy o trudnościach w pisaniu i czytaniu związanych z rozwojem dziecka. Zakłada się przy tym, ze w procesie rozwoju przy odpowiedniej stymulacji, trudności te ustąpią.
Trudności w czytaniu i pisaniu, w zachodnich publikacjach bywają nazywane "ukrytym kalectwem". Trudniej jest czasem dostrzec, a niekiedy nawet przyjąć do wiadomości istnienie zaburzeń, które nie są tak oczywiste i widoczne, jak np. fizyczne kalectwo. Określenie: ukryte kalectwo wskazuje, iż przyczyny trudności w uczeniu się leża "wewnątrz" dziecka i niełatwo jednoznacznie je zdiagnozować.
Po raz pierwszy specyficzne trudności w uczeniu się opisano sto lat temu. I co ciekawe, przypadek dyslektyka, opisany został nie przez psychologa czy pedagoga, lecz przez... okulistę. W. Pringla Morgana, do którego nauczyciel skierował czternastolatka, u którego podejrzewał wadę wzroku, bo nie odróżniał liter i nie mógł nauczyć się czytać. Ów okulista - po wykluczeniu wady wzroku - ten defekt nazwał "ślepotą słowną", "ślepotą na wyrazy".
Przyczyny tych trudności spowodowane są nieprawidłowym funkcjonowaniem układu nerwowego, a w szczególności zaburzeniami pamięci, opóźnieniem w rozwoju języka, kłopotami z orientacja, zaburzeniami w postrzeganiu wzrokowym czy słuchowym.
Uwarunkowania tych zaburzeń są wielorakie. Wskazuje się na dziedziczność, uszkodzenie układu nerwowego (podczas ciąży i porodu o nieprawidłowym przebiegu czy we wczesnym dzieciństwie), wreszcie na zaburzenia hormonalne. Zaniedbanie środowiskowe pogłębia zaburzenia i trudności dziecka.
Objawy trudności w czytaniu i pisaniu dostrzegane są dopiero u dzieci w okresie nauczania początkowego, a powinien je zauważyć już nauczyciel w klasie "0" w szkole lub w przedszkolu. Już u przedszkolaka można bowiem stwierdzić objawy, które cechują dzieci "ryzyka dysleksji".
Wiek przedszkolny (3-5 lat):
· opóźniony rozwój mowy;
· słabe umiejętności językowe: trudności z wypowiadaniem złożonych wyrazów, zapamiętywaniem nazw, budowaniem wypowiedzi;
· opóźniony rozwój ruchowy;
· mała sprawność ruchowa i koordynacja ruchów podczas czynności samoobsługowych, rysowania czy zabaw ruchowych.
Klasa "0" (6-7 lat):
· wadliwa wymowa, błędy gramatyczne;
· trudności z zapamiętaniem wiersza czy piosenki;
· trudności z różnicowaniem głosek podobnych (zaburzenia słuchu fonemowego) oraz z wydzielaniem z wyrazów sylab i głosek i z ich syntetyzowaniem (zaburzenia analizy i syntezy głoskowej i sylabowej);
· niechęć do rysowania, trudności z odtwarzaniem wzorów graficznych i szlaczków;
· niechęć do układanek;
· oburęczność, mylenie prawej i lewej ręki, trudności z używaniem określeń: prawo-lewo, nad-pod itp.;
· trudności w nauce czytania.
Wiek szkolny (powyżej 7-go roku życia):
· trudności z zapamiętaniem nazw, nazwisk (przekręcanie), szeregów nazw (dni tygodnia, miesiące), z zapamiętaniem tabliczki mnożenia, dat, szeregów cyfrowych (numery telefonu) błędne zapisywanie liczb wielocyfrowych;
· brzydkie pismo, niezdarny rysunek;
· trudności z opanowaniem poprawnej pisowni (w tym błędy ortograficzne); - mylenie liter podobnych pod względem kształtu (p-b-d-g, 1-t-l, m, w-u); - mylenie liter odpowiadających głoskom podobnym fonetycznie (d-t, z-s, w-f); - opuszczanie, dodawanie, przestawianie liter.
Terminologia: Wyróżnia się kilka postaci trudności w nauce czytania i pisania:
· dysleksja - trudności w czytaniu;
· dysortografia - trudności z opanowaniem poprawnej pisowni (w tym błędy ortograficzne);
· dysgrafia - tzw. "brzydkie" pismo.
Częstość występowania: w literaturze europejskiej podaje się, ze dzieci te stanowią 10-15% uczniów. Badania przeprowadzone w Polsce określają odsetek przypadków dysleksji na 9-10%, a dysortografii - na 13-16% (Bogdanowicz, Jaklewicz, 1968-82).
I - Przyczyny
Przyczynami trudności w czytaniu i pisaniu mogą być fragmentaryczne zaburzenia (opóźnienia) funkcji percepcyjno-motorycznych przy normalnym poziomie intelektualnym. Fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychoruchowego występować mogą w różnych zakresach: w zakresie funkcji analizatora wzrokowego, słuchowego, kinestetyczno-ruchowego lub kilku tych analizatorów łącznie. Objawy specyficznych trudności w nauce czytania i pisania zależą od rodzaju zaburzonych funkcji, jak również od głębokości deficytu każdej z tych funkcji.
Obserwuje się także u dzieci problemy w orientacji przestrzennej, a także w procesie lateralizacji czyli w procesie kształtowania się czynnościowej asymetrii ciała, która wyraża się większa sprawnością narządów (ręka noga oko).
We wstępnym etapie nauczania ujawniają się głównie trudności wynikające z obniżonej sprawności analizatora wzrokowego i kinestetyczno-ruchowego (trudności w rozpoznawaniu liter i odwzorowywaniu ich kształtu). Dopiero w dalszym toku nauki ujawniają się kłopoty wynikające z obniżonej sprawności analizatora słuchowego.
Jeśli zatem baczniej będziemy obserwować nasze dziecko i odpowiednio wcześnie rozpoznawać najczęściej pojawiające się błędy w pracach dziecka i jednocześnie wcześnie reagować (pomagac), to zapewne zapobiegniemy utrwalaniu się nieprawidłowych nawyków i pogłębianiu się danych niesprawności. Poniżej przedstawiamy listę objawów, które obserwujemy u dzieci z grupy ryzyka dysleksji w młodszym wieku szkolnym. O ile trudności te nie zostaną odpowiednio wcześnie wykryte, zdiagnozowane i wyreedukowane można spodziewać się dalszych kłopotów w nauce różnych przedmiotów szkolnych.
Objawy zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej
· wypowiadanie się - w związku z trudnością identyfikacji przedmiotów na obrazkach - opis obrazka jest ubogi, dziecko zauważa mała liczbę szczegółów.
· rysowanie - rysunki przeważnie "ubogie", kłopoty z odwzorowywaniem prostych figur geometrycznych (Kolo, kwadrat, trójkąt, romb).
· czytanie - mylenie liter o podobnym kształcie (a-o, m, l-t-l, b-d, g-p, n-u, m-w, itp.). opuszczanie liter, sylab, wyrazów, wierszy, przekręcanie końcówek wyrazów, "zgadywanie", gubienie się w tekście. Tempo czytania wolne, szybko następuje zmęczenie i niechęć do czytania. Czytanie nierytmiczne, długo utrzymuje się technika literowania. Koncentracja na technicznej stronie czytania, utrudnia rozumienie treści.
· pisanie - trudności z zapamiętaniem kształtu liter, mylenie liter o podobnym kształcie, pomijanie drobnych elementów graficznych liter (kropek, ogonków, kresek), opuszczanie liter lub cząstek wyrazów. Pomimo znajomości zasad i reguł ortograficznych liczne błędy ortograficzne (dziecko ma trudności z zapamiętaniem obrazu graficznego słów, nie może poprawić błędów, bo ich nie dostrzega - ten sam wyraz w tekście zapisuje w różny sposób).
Objawy zaburzenia orientacji przestrzennej
· wypowiadanie się - kłopoty z rozumieniem sytuacji przedstawionej na obrazku, określaniu miejsca przedmiotu, wzajemnego położenia przedmiotów, przyswajaniu i operowaniu pojęciami w zakresie stosunków przestrzennych (nad, pod, obok, w prawo, w lewo itp.).
· rysowanie - trudności z właściwym rozplanowaniem rysunku, zakłócenia proporcji elementów, stosunków przestrzennych, rysunki sprawiają wrażenie chaotycznych, są uproszczone, zawierają mała liczbę szczegółów.
· czytanie - na skutek mylenia kierunków występuje przestawianie i opuszczanie liter, sylab, linijek druku. Trudności w rozumieniu treści zawierającej pojecie stosunków przestrzenno-czasowych i struktur gramatyczno-logicznych.
· pisanie - mylenie znaków graficznych różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej lub poziomej (d-b-g-p-m-w-n-u). Problemy z zapisem wyrazów w słupkach, uzupełnianiem tabelek itp. Niewłaściwe rozplanowanie graficzne wyrazów w zeszycie, mogą występować elementy pisma lustrzanego, dziecko "nie mieści się" w liniaturze zeszytu.
Objawy zaburzenia analizy i syntezy słuchowej
· wypowiadanie się - słownictwo ubogie, zniekształcanie wyrazów mało znanych.
· czytanie - długo utrzymuje się technika literowania, występują kłopoty z synteza dźwięków. W czytaniu nie uwzględniane znaki przestankowe. Błędy w czytaniu: mylenie wyrazów o podobnym brzmieniu, zniekształcanie słów. Błędy typu fonetycznego - fonetyczna deformacja słów.
· pisanie - szczególne trudności w pisaniu ze słuchu wynikające z kłopotów z dokonaniem prawidłowej analizy dźwiękowej dyktowanych wyrazów, trudności z wyodrębnianiem wyrazów ze zdań, z zapisaniem wyrazów nieznanych, zmiana kolejności wyrazów w zdaniu. Dzieci ze skorygowanymi wadami wymowy mogą popełniać błędy w pisowni takie same jakie wcześniej występowały u nich w mowie.
Objawy zaburzeń funkcjonowania analizatora kinestetyczno-ruchowego
· rysowanie - rysunki sprawiające wrażenie niestarannych, ruchy "kanciaste", gwałtowne lub zwolnione. Za duży lub za mały nacisk ołówka, przeważają linie proste, mało jest linii falistych.
· pisanie - za duży lub za mały nacisk, mała precyzja dłoni i palców, wolne tempo. Obniżony poziom graficzny pisma - litery niekształtne, kanciaste, nieprecyzyjne, różnej wielkości, wychodzące poza linie, połączenia miedzy literami różnej długości, w dowolnym miejscu litery, różne nachylenie liter, odstępy miedzy literami za duże lub za małe, linie niepewne, litery "niedokończone". Pismo mało czytelne. Tempo pisania wolne - trudności z nadążaniem za tempem klasy. Zeszyty sprawiają wrażenie źle utrzymanych.
Objawy zaburzenia procesu lateralizacji
· rysowanie -zmiany kierunku w rysunkach (np. rysowanie szlaczków od strony prawej do lewej, rysowanie linii pionowych z dołu do góry).
· czytanie - zmiana kolejności liter, sylab w wyrazach, przestawianie kolejności słów, opuszczanie wiersza w tekście, tempo czytania wolne.
· pisanie - w początkowej fazie nauki pisania (szczególnie w lateralizacji skrzyżowanej) może występować element pisma lustrzanego, odwracanie liter, cyfr, zmiana ich kolejności, opuszczanie końcówek w wyrazach, a nawet całych wyrazów.
III - Skutki
a). Trudności w innych przedmiotach szkolnych jako skutek zaburzeń funkcjonowania analizatora wzrokowego :
· geografia - kłopoty w odczytywaniu mapy;
· geometria - kłopoty ze skorelowaniem nazwy z figurą geometryczna;
· arytmetyka - mylenie cyfr podobnych graficznie;
· języki obce - trudności z opanowaniem nowych obrazów graficznych wyrazów.
b). Trudności w innych przedmiotach szkolnych jako skutek zaburzeń orientacji przestrzennej:
· geografia - kłopoty z zapamiętaniem kierunków na mapie;
· geometria - mylenie pojęć przyswajanych werbalnie (np. równoległy, prostopadły);
· arytmetyka - niezamierzona zmiana kolejności cyfr w liczbach;
· wychowanie fizyczne - nieumiejętność prawidłowego wykonywania poleceń (np. wykonujemy obrót przez prawe ramie).
c). Trudności w innych przedmiotach szkolnych jako skutek zaburzeń analizatora słuchowego:
· języki obce - trudności tego samego typu co (wymienione wyżej) w języku polskim;
· arytmetyka - kłopot z zapamiętaniem tabliczki mnożenia;
· inne - mogą występować trudności ze zrozumieniem instrukcji nauczyciela na wszystkich przedmiotach.
d). Trudności w innych przedmiotach szkolnych jako skutek zaburzeń analizatora kinestetyczno-ruchowego
· wychowanie fizyczne - ogólnie niska sprawność ruchowa powoduje problemy w wykonywaniu ćwiczeń;
· technika - kłopoty z majsterkowaniem, lepieniem, wycinaniem, szyciem, kreśleniem.
e). Trudności w innych przedmiotach szkolnych jako skutek zaburzeń procesu lateralizacji:
· geografia - kłopoty z orientacja na mapie;
· geometria - zmiany kierunku w rysunkach.
· wychowanie fizyczne - brak orientacji w schemacie własnego ciała.
IV - Poglądy
Określenia specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu zmieniały się na przestrzeni lat i większość terminów ma obecnie tylko znaczenie historyczne Należy do nich "wrodzona ślepota słowna", "aleksja rozwojowa" czy "bradyleksja". W polskiej literaturze Byczkowski posługiwał się nazwa "legastenia" dla określenia wrodzonego defektu zdolności czytania. Powszechnie używany termin "dysleksja" wprowadził J. Hinshelwood w swoich publikacjach w latach 1896 - 1917. Obecnie na oznaczenie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci najczęściej stosowany jest jeden termin - dysleksja rozwojowa. Niektórzy specjaliści posługują się jednakże dwoma terminami - dysleksja i dysgrafia (Pionek 1965) lub nawet trzema - dysleksja, dysortografia i dysgrafia (Bogdanowicz 1969, 1983, Matejcek 1974, 1987). Stosowanie większej liczby terminów pozwala na sprecyzowanie rodzaju trudności występujących u danego dziecka.
Trudna, a nawet wręcz dramatyczna jest sytuacja tych dzieci, które już od najmłodszych lat szkoły podstawowej nie mogą sobie poradzić z nauka, bo nie są w stanie opanować umiejętności czytania i pisania w czasie przewidzianym programem szkolnym. Długie godziny pracy z dzieckiem w domu, wizyty w poradniach, udział dziecka w zespole korekcyjno-wyrównawczym (reedukacyjnym) w szkole lub w poradni nie zawsze dają szybkie, oczekiwane efekty.
Dzieci te znając litery nie potrafią płynnie czytać, często nieudolnie składają głoski przekręcając wyrazy, gubią sens czytanego zdania. Nie zdążają na czas przeczytać lektur szkolnych lub wcale ich nie czytają. W pisaniu "zjadają" litery (np. końcówki), przekręcają ich kolejność, zniekształcają obraz graficzny wielu wyrazów do tego stopnia, ze czasem trudno jest domyśleć się co jest napisane. Zaburzeniom czytania i pisania towarzysza często zaburzenia orientacji przestrzennej polegające na tym, ze dzieci często nie potrafią rozplanować właściwie miejsca w zeszycie. Zaczynają pisać np. w środku strony i często zanim ja zapiszą do końca przechodzą do następnej. Zeszyty sprawiają wrażenie niechlujnych. Otoczenie nie rozumie dlaczego mimo uwag stronnice pozostają do polowy puste.
Wielu rodzicom i nauczycielom trudno jest zrozumieć: jak to się dzieje, ze dziecko takie bystre, rezolutne, poprawnie myślące, radzące sobie w wielu skomplikowanych sytuacjach życiowych - nie lubi czytać i tak brzydko pisze?! Podczas czytania i pisania bardzo szybko przejawia objawy zmęczenia i zniechęcenia. Wielokrotne powtarzania, przepisywania niekiedy całych zeszytów, długotrwale odrabianie lekcji - tez nie przynoszą wyraźnej poprawy.
Bardzo istotne jest wczesne wykrywanie opóźnień rozwojowych i wczesna interwencja, mające na celu przygotowanie takich dzieci do podjęcia nauki szkolnej. Rozpoczęcie działań zaradczych wobec dzieci zagrożonych dysleksja już w wieku przedszkolnym, pozwala na wyrównanie braków jeszcze przed podjęciem nauki.
Najczęściej jednak problemy ujawniają się dopiero w szkole.
Należy mięć świadomość, ze większość dzieci dyslektycznych wymaga specjalistycznych oddziaływań terapeutycznych, zwłaszcza ze z zaburzeniami dyslektycznymi współwystępować mogą zaburzenia mowy, orientacji przestrzennej czy zaburzenia emocjonalne. Zaburzenia mowy stanowią jeden z pierwszych objawów opóźnień funkcji percepcyjno-motorycznych (słuchowych i kinestetyczno-ruchowych). Zaburzenia emocjonalne (np. postawy lękowe czy agresywne) są natomiast konsekwencja nie przezwyciężonych trudności w nauce. Nauczyciel jako pierwszy powinien dostrzec dysharmonie rozwojowe u swoich uczniów i uświadomić ten fakt rodzicom.
W pracy dydaktycznej powinien zadbać o prawdziwe zindywidualizowanie podejścia do ucznia dyslektycznego. Indywidualizacja podejścia to słowo wytrych, ale spróbujemy sprecyzować co się pod nim kryje. W zależności od charakteru trudności dziecko powinno dostawać więcej czasu na wykonywanie żądań pisemnych, w miarę możliwości nie powinno być odpytywane z czytania w obecności całej klasy, a zadawane prace nie powinny przekraczać jego możliwości. Aby nie dopuścić do rozwoju zaburzeń emocjonalnych dziecka, należy doceniać jego wysiłek włożony w wykonanie zadania, nawet, jeśli nie doprowadza on do pełnego sukcesu. Znając mocne strony ucznia trzeba zadbać o to, aby mógł je zaprezentować przed klasa i nie dopuścić do tego, by uczeń nabrał przekonania, ze jest bezwartościowym nieudacznikiem. Uczeń, który nie jest sfrustrowany nie traci ochoty na chodzenie do szkoły i chętniej z nami współpracuje. Należy tez zadbać o to, by rodzice (o ile jeszcze nie maja wiedzy na temat dysleksji) poznali i zrozumieli problemy dziecka, uświadomili sobie konieczność przeprowadzenia badań specjalistycznych, a potem uczestnictwa w terapii pedagogicznej.
zadania dla przedszkola
Jednym z najważniejszych, przełomowych momentów życiu dziecka jest rozpoczęcie nauki czytania w przedszkolu.
Właściwa naukę czytania nauczyciel przedszkola, poprzedza ćwiczeniami wstępnymi. Do czynności wstępnych objętych tymi ćwiczeniami należą:
· kształcenie słuchu fonemowego,
· sprawdzanie i doskonalenie artykulacji,
· wyrabianie umiejętności dokonywania analizy i syntezy wzrokowej, słuchowej i sprawności miesniowo-ruchowej.
· kształcenie orientacji w schemacie ciała
Kształcenie słuchu fonematycznego polega na ćwiczeniach, w których dziecko dokonuje rozróżnienia w brzmienia głosek pod jakimś względem przeciwstawnych, np. dźwięcznych i bezdźwięcznych, twardych i miękkich, ustnych i nosowych, przedniojęzykowych i tylnojęzykowych, a także wyodrębnienie głoski w różnych miejscach wymawianego słowa: na początku, w środku i na końcu. Podstawowym warunkiem skuteczności ćwiczeń artykulacyjnych jest bezbłędne odtworzenie głosek izolowanych i zespołu głosek w wyrazie. Specjalnej troski wymaga dopilnowanie dokładności i precyzji ruchów narządów mowy, szczególnie zaś ruchliwości żuchwy (szczeki dolnej). Następnym zadaniem przedszkola w przygotowywaniu dzieci do nauki czytania jest analiza i synteza wzrokowo-sluchowa, której powinna towarzyszyć analiza miesniowo-ruchowa w obrębie narządów mowy. Analizie poddaje się najpierw zdanie, potem wyraz. Po wyćwiczeniu analizy należy przystąpić do ćwiczeń w syntezie, stanowi ona bowiem istotę czytania. W toku dokonywania wstępnej analizy słuchowej niezbędne są ćwiczenia polegające na ustaleniu następstwa wyrazów w czasie - w analizie zdania (który wyraz pierwszy, który drugi?) oraz głosek - w analizie wyrazu (jaka pierwsza głoska, jaka ostatnia itp.), zaś w analizie wzrokowej - stosuje się ćwiczenia w ustalaniu następstwa elementów (liter i części liter) w przestrzeni (na lewo - na prawo, na początku - na końcu, u góry - u dołu).
Jakie problemy można zauważyć w grupie przedszkolnej u dzieci z grupy ryzyka dysleksji?
Kształtowanie słuchu fonemowego:
· ...
pilot1216