Rozdział 1 Przedmiot nauki o finansach publicznych.
1. Pojęcie nauki o finansach publicznych.
Istnieją trudności z definicją „ finansów publicznych”. Do zdefiniowania finansów publicznych wielce przydatne jest kryterium własności, wg którego działalność gospodarczą i społeczną dzielimy na prywatną i społeczną Þ sektor prywatny i sektor publiczny. Zastosowanie tego kryterium pozwala stwierdzić, że przedmiotem nauki o finansach publicznych są zjawiska i procesy związane z powstawaniem i rozdysponowaniem pieniężnych środków publicznych zapewniających funkcjonowanie sektora publicznego.
Wadą tej definicji jest sprowadzenie fin. publicznych do nauki o gospodarowaniu pieniężnymi środkami publicznymi ( co jest typowe dla ekonomii klasycznej), a jej nowoczesne ujęcie wymaga, oprócz zewnętrznej formy funduszy publicznych, wzięcia pod uwagę również jej treści ekonomicznej, społecznej, politycznej itp.(nauka stara się określić związki przyczynowo – skutkowe między gromadzeniem pieniędzy a procesami gospodarowania, społecznymi i politycznymi )
Nauka o fin. pub. bada przyczyny i skutki tworzenia finansów publicznych, a to wymaga odpowiedzi na pytania:
· Dlaczego władze zgłaszają popyt na pieniądz, co kształtuje jego wielkość?
· W jaki sposób popyt na pieniądz może być zaspokojony?( podatki, pożyczki)
· Jakie skutki przynoszą wydatki władz publicznych, kreowanie popytu na pieniądz?
· Jakie instrumenty tworzenia funduszy publicznych powinny być zastosowane?
· Jakie dziedziny i w jaki sposób powinny być finansowane z funduszy publicznych?
· Jakie powinny być relacje miedzy różnymi szczeblami władzy?
2. Kategoria potrzeb zbiorowych
Działalność gospodarcza człowieka ma na celu zaspokajanie potrzeb, co stanowi centralny element teorii ekonomicznej (to jest motyw gospodarczej aktywności człowieka)
Potrzeba – pożądanie wartości użytkowych (dóbr i usług), wynikające z osiągniętego rozwoju gospodarczego i kulturalnego ludzkości.
- ma charakter nieograniczony (na nowym poziomie rozwoju, nowe potrzeby)
- są wywoływane przez postęp techniczny, organizacyjny, naukowy, kulturalny itp.
- wraz z rozwojem materialnego dobrobytu rośnie rola potrzeb wyższego rzędu.
Natomiast możliwości zaspokajania potrzeb są ograniczone Þ prawo ograniczonych możliwości zaspokajani potrzeb ( które ma względny i ogólny charakter)
Zróżnicowanie stopnia zaspokajania potrzeb wynika z :
- zachowania poszczególnych jednostek ( ich kryteria wyboru)
- wpływu państwa, władz samorządowych.
Niektóre potrzeby muszą być zaspokajane zbiorowo ( odbiorcą jest społeczeństwo) np. obrona narodowa, oświetlenie ulic, korzystanie z dróg publicznych itp. Istnienie potrzeb zbiorowych wynika z istnienia społeczeństwa oraz instytucji państwa. Wymaga to niestety funduszy , co powoduje sięgnięcie do dochodów innych podmiotów, głównie gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, ewentualnie - z zagranicy. A to z kolei ogranicza zaspokajanie potrzeb indywidualnych.
Wybór zakresu i rodzaju potrzeb indywidualnych, które są finansowane z funduszy pub. wynika z:
- istniejącego w danym kraju systemu ekonomicznego,
- realizowanej doktryny społecznej
- poziomu rozwoju ekonomicznego i cywilizacyjnego
Alokacja środków pieniężnych na potrzeby zbiorowe jest niepopularna, gdyż społeczeństwo odczuwa je bardziej ex post niż ex ante tj. np. jeśli chodzi o obronę narodową zauważa sens nakładów na nią, gdy bezpieczeństwo jest naruszone.
Niektórzy kwestionują podział potrzeb na indywidualne i zbiorowe, uważając że potrzebę trzeba traktować jako zjawisko przypisane tylko jednostce.
3. Dobro publiczne (czysta postać – obrona narodowa)
Trudno przeprowadzić podział na dobra publiczne i prywatne. Część dóbr ma charakter wyłącznie publiczny np. powietrze, lasy, morza itp., inne mogą być i takie i takie ( np. energia).
Dobra publiczne (sensu stricto) to te, które z przyczyn swych cech fizycznych służą zbiorowości lokalnej, lub całemu społeczeństwu (są dobrodziejstwem natury lub powstają dzięki działalności człowieka)
Kryteria określenia dóbr publicznych:
a) Kryterium użyteczności (społeczne) – dobra prywatne ograniczają się do jednej osoby (np. samochód), a w dostępie do dóbr publicznych nie ma rywalizacji (np. transport publiczny)
b) Kryterium odpłatności(ekonomiczne) – dobra publiczne to te które finansuje budżet państwa, te konsumowane zbiorowo.
Konsumpcja dóbr publicznych jest konsumpcją narzucona poszczególnym jednostkom, co stanowi sprzeczność interesów ekon. jednostki i społeczeństwa. Np. bezdzietne małżeństwo płaci podatki, z których część idzie na oświatę publiczną, czy zasiłki rodzinne.
4. Dobro społeczne.Dobra społeczne – to takie dobra, które ze względów fizycznych mogą być dobrami prywatnymi, ale na skutek doktryny społecznej i prowadzonej polityki są dostępne dla każdego obywatela np. oświata, ochrona zdrowia. Chodzi o to, że są one finansowane z funduszy publicznych, ale nie wyklucza to częściowej odpłatności Þ dobro społ. - prywatne.
Dostęp obywateli do dóbr publicznych jest więc nieograniczony, inaczej jest z dobrami społecznymi. Dobra społ. są tworzone dla obywateli, których normalnie ( na rynku komercyjnym) nie stać, by było na ich zakup.
Neutralność użyteczności dóbr publicznych jest uproszczeniem, gdyż często poziom dochodów indywidualnych wpływa na ich użyteczność np. nie każdego stać na samochód, aby korzystać z dróg publicznych.
5. Finanse publiczne jako przedmiot zainteresowania różnych dyscyplin.
Finanse publiczne są głównie przedmiotem zainteresowania nauk ekonomicznych ( instrumenty finansowe typu podatki, dotacje, opłaty, pożyczki wpływają na całą gospodarkę narodową i mikropodmioty). Ale funkcjonowanie fin. pub. jest możliwe dzięki istnieniu norm prawnych ( ustawy zasadniczej oraz ustaw o ustroju budżetowym, ustaw podatkowych itd.). finanse pub. są instrumentem władzy, stąd muszą być analizowane w kontekście funkcjonowania mechanizmu politycznego – nauki polityczne ( wpływ doktryn politycznych na wielkość funduszy politycznych, źródła ich powstawania, kierunki wydatkowania).Procesy tworzenia i wykorzystywania funduszy pub. są także przedmiotem zainteresowania socjologii (zasiłki, renty itp.) W praktyce fiskalnej ważną rolę odgrywają także względy psychologiczne ( reakcje zbiorowe np. na wprowadzenia podatków).
6. Zagadnienia z ćwiczeń
ü Efektywność ekonomiczna Ee=E/N >r (N-nakład, E-efekt)
ü Aksjomat – coś czego nie trzeba udowadniać
ü Warunki pozyskania handlowców: rozwój ograniczony przez filie, fuzje i przejęcia
ü Konsekwencje: wypieranie małych i średnich przedsiębiorstw, duże różnice w cenach, różny dostęp do informacji
ü Klasa średnia: samo zatrudnienie, nie ma informacji o finansach wpływających do budżetu
ü Ceny transferowe – ceny towarów, usług, wartości niematerialnych i honorariów stosowane między przedsiębiorstwami powiązanymi i różniące się od cen wynegocjowanych na wolnym rynku zawartych w warunkach porównywalnych przez partnerów niepowiązanych
ü Spółki join venture – duże przedsiębiorstwa, które na rynku konkurują ze sobą w sferze „kupna i negocjacji”, zawiązują spółkę, by mieć większą siłę przebicia
Rozdział 2. Przegląd ważniejszych teorii finansów publicznych
1. Znaczenie teorii finansów publicznych
ü Teorie finansów publicznych były i nadal są podstawą polityki państwa w zakresie nakładania ciężarów podatkowych oraz w zakresie wydatkowania publicznego.
ü Wpływ finansów publicznych na życie poszczególnych obywateli spowodował, że w formułowanych teoriach finansów publicznych występowały pierwiastki społeczne, etyczne i religijne.
ü Podstawy teorii finansów publicznych, prezentowanych przez różnych autorów, leżą w poglądach teoretyczno-ekonomicznych i społeczno-politycznych (Z. Fedorowicz).
ü Ścisły związek finansów publicznych z instytucją państwa.
2. Okres przedkapitalistyczny
a) Starożytność
· państwo wiele dochodów posiadało z własności, a główne wydatki ponosiło na prowadzenie wojen i utrzymanie armii
b) Średniowiecze
· ciężary powinny być nakładane odpowiednio do osiąganych korzyści – punkt widzenia: moralność (św. Tomasz z Akwinu)
c) Kameraliści
· duże znaczenie przypisywano gospodarce państwa
· pobieranie podatków nie tam, gdzie można, lecz tam, gdzie trzeba
· kwestia granic wydatków publicznych
· metoda budżetu państwa – rozpocząć od wydatków, do których należy dostosować dochody (zasada rocznego sporządzania budżetu)
· Polska – Nax i 3 główne podatki:
~ gruntowy – najbardziej sprawiedliwy
~ od osób – niesprawiedliwy (nie uzależniony ani od majątku ani od dochodu)
~ od rzeczy – akcyza, czopowe i od dóbr luksusowych (wysokie opodatkowanie)
d) Merkantyliści
· gospodarka krajowa, chroniona m.in. za pomocą systemu podatków i ceł
· kolbertyzm – standaryzacja prawa regulującego system podatkowy, celny, administracyjny, ochrona rodzimej produkcji przez elastyczny system ceł importowych
e) Fizjokratyzm
· jedynym źródłem bogactwa i dochodu czystego jest rolnictwo (ziemia)
· koncepcja podatku jedynego, który powinni płacić tylko właściciele ziemscy
· wolna konkurencja, wolny handel i wolność gospodarcza
3. Finanse publiczne w okresie powstania kapitalizmu
ü rozwój instytucji finansów publicznych zdeterminowany został rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych
ü nowoczesny wzrost gospodarczy wymaga udoskonalonej infrastruktury, a trudności osiągania przychodów zniechęcają do inwestycji prywatnych; państwo musi albo samo budować transport, łączność, energetykę i oświatę, albo wspomagać prywatną przedsiębiorczość
ü pierwotna akumulacja kapitału – przejście od gospodarki feudalnej do kapitalistycznej
~ brutalny charakter, przemoc, grabieże, wywłaszczenia przy czynnej pomocy państwa
~ czynnie wspierana przez państwo
4. Liberalna myśl finansowa (polityka fiskalna)
ü Adam Smith – twórca klasycznej ekonomii, teorii podatku (podatki – zło konieczne)
ü wolność gospodarcza, wolna konkurencja, silny indywidualizm gospodarczy, własność prywatna
ü państwo i finanse publiczne muszą być ograniczone do minimum
ü działalność państwa tylko w obszarach: obrony zewnętrznej, ochrony własności i wymiaru sprawiedliwości, organizacji robót publicznych
ü 3 założenia doktryny liberalnej:
~ polityka podatkowa neutralna (nie ma zmian w podziale dochodów w społecz.)
~ ciężary podatkowe nie hamujące aktywności gospodarczej oraz nie ograniczające zdolności do gromadzenia oszczędności
~ System podatkowy zawierający podatki pośrednie, by ciężary podatkowe ponosili również pracownicy najemni (możliwość oszczędzania i inwestowania)
5. Ortodoksyjna teoria finansów publicznych (SAY)
ü podporządkowana skarbowemu punktowi widzenia
ü podatek jako ciężar z prywatnego i społecznego punktu widzenia
ü koncepcja małego budżetu – tylko do takiej wysokości, by finansować ewidentne zadania publiczne państwa (ład wewnętrzny i obrona narodowa), jak najmniejszy, stale zrównoważony
ü w odniesieniu do gospodarowania publicznymi środkami trzeba stosować oceny etyczne i religijne
ü w sytuacji występowania deficytu budżetowego można zaciągać pożyczki długoterminowe (tylko na cele rozwoju gospodarki), które powinny być jak najszybciej spłacone
ü wykluczenie możliwości wykorzystania podatków na inne cele niż fiskalne
ü usprawiedliwienie dla nierównego podziału dochodów w społeczeństwie
ü skłonność do oszczędzania u ludzi o niskich dochodach jest mała, więc to oni powinni ponosić ciężary podatkowe
ü brak odpowiedzialności państwa za pełne wykorzystanie zdolności wytwórczych i bezrobocie
ü ogólna teoria ekonomiczna:
~ równowaga ekonomiczna gospodarki
~ równość między oszczędnościami i inwestycjami
~ komplementarność między konsumpcją i oszczędnościami
~ stała suma oszczędności w warunkach równowagi ekonomicznej
...
DeLoreana