Autor:Dr n. farm. Przemysław Rokicki
Bezsenność (łac. insomnia) są to subiektywne zaburzenia związane z trudnościami w zasypianiu, kontynuowaniu snu, wczesnym budzeniem się, snem przerywanym lub snem nieregenerującym. Bezsenność może być objawem szeregu chorób somatycznych i psychicznych, a także może być spowodowana czynnikami środowiskowymi. Najczęstszymi przyczynami psychicznymi są zaburzenia lękowe i depresje różnych typów. Przyczynami zaburzenia zasypiania i kontynuowania snu mogą być też np. alkohol oraz napoje zawierające kofeinę, a także niewłaściwa higiena snu. Do pozostałych głównych przyczyn bezsenności należy zmniejszenie się w czasie starzenia się ilości produkowanej i uwalnianej melatoniny.
Bezsenność dzielimy na: • przygodną (kilka dni), • krótkotrwałą (do 3 tygodni), • przewlekłą (dłużej niż 3 tygodnie). Kryterium diagnostycznym bezsenności jest skrócenie fazy snu połączone z obiektywną sennością lub subiektywnym poczuciem zmęczenia występującymi w ciągu dnia. Brak zmian samopoczucia w ciągu dnia wskazuje na zmniejszone zapotrzebowanie na sen. Bezsenność jest jedną z najczęściej zgłaszanych dolegliwości - ok. 10-20% osób dorosłych zgłasza bezsenność w stopniu umiarkowanym i ciężkim. Przeważają kobiety, zaobserwowano też, że częstość występowania bezsenności wzrasta z wiekiem. Skoncentrowanie się na identyfikacji możliwych przyczyn wywołujących bezsenność jest najwłaściwsze. Jeśli bezsenność nie jest uwarunkowana stanem zdrowia, diagnozuje się bezsenność pierwotną. Stres jest definiowany w psychologii jako dynamiczna relacja adaptacyjna pomiędzy możliwościami jednostki a wymogami sytuacji (stresorem), charakteryzująca się brakiem równowagi. Podejmowanie zachowań zaradczych jest próbą przywrócenia równowagi.W terminologii medycznej, stres jest zaburzeniem homeostazy spowodowanym czynnikiem fizycznym lub psychologicznym. Czynnikami powodującymi stres mogą być czynniki umysłowe, fizjologiczne, anatomiczne lub fizyczne. Pojęcie stresu wprowadzone zostało do użycia przez Hansa Hugona Selye'a, który badaniu tego zjawiska poświęcił 50 lat pracy naukowej. Selye jako pierwszy postawił hipotezę, że szereg chorób somatycznych jest skutkiem niezdolności człowieka do radzenia sobie ze stresem.
Istnieją trzy typy definicji stresu:• stres jako bodziec - sytuacje występujące w naszym otoczeniu mające naturalną zdolność do wywoływania napięcia i silnych emocji; • stres jako reakcja - zarówno fizjologiczna jak i psychologiczna będąca odpowiedzią na działanie stresorów (sytuacji wywołujących stres);• stres jako proces lub transakcja - relacja między jednostką a otoczeniem.
Istnieją również trzy typy reakcji na stres:
• dystres jest reakcją organizmu na zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych celów i zadań człowieka, pojawia się w momencie zadziałania bodźca, czyli stresora; • eustres to stres pozytywnie mobilizujący do działania; • neustres to bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, chociaż dla innych bywa on eustresowy lub dystresowy.Radzenie sobie ze stresem to poznawcze i behawioralne wysiłki skierowane na opanowanie, zredukowanie lub tolerowanie zewnętrznych lub wewnętrznych żądań. Stres wiąże się zwykle z nasileniem wydzielania kortykotropiny przez przysadkę mózgową. Wysoki poziom tego hormonu pobudza korę nadnerczy powodując intensywną produkcję glikokortykoidów - naturalnych sterydów, które podnoszą wydajność organizmu i pozwalają na przystosowanie się do warunków stresowych. Objawy ostrego stresu: pobudzenie emocjonalne, wzrost ciśnienia krwi, przyspieszenie akcji serca, ból głowy, ból brzucha, przyspieszenie oddechu, suchość w ustach, „gęsia skórka”, wzrost stężenia cukru we krwi.Stres w powszechnym odbiorze jest uważany za zjawisko szkodliwe. W rzeczywistości działanie niepożądane przynosi jedynie stres zbyt silny (przekraczający indywidualne możliwości adaptacyjne jednostki) lub zbyt długotrwały. Stres umiarkowany zwiększa możliwości radzenia sobie z wymaganiami adaptacyjnymi otoczenia, dzięki czemu umożliwia rozwój psychiczny. Wielu badaczy zjawiska określa go jako podstawowy czynnik rozwoju.
Ze względu na fakt, że dolegliwości nerwowe czy też zaburzenia snu dotyczą dziś większości z nas. Surowce pochodzenia roślinnego o działaniu uspokajającym – tzw. sedativa, są bardzo cenną grupą leków. Pozwalają w sposób najbardziej łagodny dla organizmu rozładować napięcie nerwowe, „wyciszyć” nadmierne reakcje emocjonalne, wyregulować funkcjonowanie naszego mózgu. Zajmują więc szczególne miejsce w leczeniu u dzieci i młodzieży. Ze względu na to, że mają łagodne działanie, aby uzyskać pełny efekt terapeutyczny, konieczne jest stosowanie tych ziół przez dłuższy okres czasu. Warto podkreślić, że w porównaniu do leków syntetycznych, środki roślinne nie wywołują niepożądanych skutków, nie powodują ani przyzwyczajeń, ani uzależnień.
Do łagodnych a zarazem skutecznych surowców roślinnych charakteryzujących się właściwościami uspokajającymi i nasennymi należą: korzeń kozłka, liście melisy, szyszki chmielu i kwiaty lawendy.Melisa lekarskaMelisa lekarska (Melissa officinalis L.), pszczelnik, matecznik, starzyszek, cytrynowe ziele to gatunek byliny z rodziny jasnotowatych. Melisa lekarska pochodzi z południowej Europy. Obecnie jest znana i uprawiana na całym świecie, również w Polsce. Roślina dorasta do 60 cm wysokości. Liście są okrągłe i sercowate, karbowane na brzegach, w kolorze od ciemnej zieleni po żółto-zielony. Charakteryzują się silnym i miłym zapachem. Na wiosnę i w lecie kiście małych, jasnożółtych kwiatków rozkwitają w miejscach połączeń liści z łodygą.
Melisa jest rośliną leczniczą. Surowcem zielarskim jest liść melisy – Folium Melisse oraz olejek melisowy – Oleum Melisse. Liście melisy zawierają garbniki, fenolokwasy, flawonoidy, śluz, kwasy organiczne, związki trójterpenowe, witaminy, enzymy, sole mineralne. Olejek zawiera cytral i geraniol. Substancje zawarte w melisie wykazują działanie uspokajające, żółciopędne, rozkurczowe, wiatropędne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwzapalne, słabo moczopędne i napotne. Stosowana jest też w bezsenności, depresji oraz nerwicy, pomaga w bólach głowy, bólach menstruacyjnych i zespole przewlekłego zmęczenia, zmniejsza wzdęcia i gazy, pomaga przy rozstrojach żołądka i przewodu pokarmowego, zmniejsza napięcie jelita grubego, rozkurcza mięśnie gładkie jelit, pomaga w wywołaniu menstruacji, podczas gorączki schładza organizm, pobudza trawienie, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, zwalnia napięcie obwodowych naczyń krwionośnych, odpręża i regeneruje system nerwowy, maść z melisy łagodzi zranienia i ukąszenia przez owady, kompresy likwidują bolesne obrzęki, inhalacje pomagają przy atakach alergii i kaszlu. Stosuje się ją również do płukania jasnych włosów przy wypadaniu i łupieżu. W mitologii greckiej imię Melisa nosiła jedna z nimf, która tak się naprzykrzała swoją miłością Zeusowi, że zniecierpliwiony zamienił ją w pszczołę. Gdy zmarła, z pszczelego ciała wyrosła roślina o urzekającym zapachu, wabiąca do siebie wszelkie owady. Chmiel zwyczajnyChmiel zwyczajny (Humulus lupulus) - gatunek byliny z rodziny konopiowatych. Występował w stanie dzikim prawdopodobnie w południowej Europie, na Bliskim Wschodzie i w Ameryce północnej. Jednak uprawiany przez człowieka skolonizował (jako zdziczała roślina uprawna) strefę klimatów umiarkowanych i ciepłych całej Eurazji. Łodyga płożąca się lub pnąca jest czterokanciasta, z haczykowato wygiętymi do tyłu włoskami na krawędziach. Zawsze wije się w prawo. Dorastająca w stanie dzikim do 8 m (na plantacjach nawet do 12 m). Liście są naprzeciwległe, o trzech do pięciu klapach na pędach głównych i bocznych, gdzie ukazują się kwiaty dużo mniejsze, najczęściej bezklapowe. Nasada jest sercowata, a brzegi gruboząbkowane. Powierzchnia górna jest szorstka. Męskie kwiaty zebrane w szczytowe kwiatostany wyrastające wiechowatymi grupami z kątów liści. Kwiaty męskie z pięciodzielnym okwiatem i pięcioma pręcikami. Kwiaty żeńskie nie posiadają okwiatu, tworzą kotkowate kwiatostany przypominające szyszki iglastych i tak są potocznie nazywane. Owocem jest orzeszek.
Szyszki chmielu wykorzystywane są w piwowarstwie i przemyśle perfumeryjnym. Chmiel jest rośliną leczniczą. Surowcem leczniczym są owocostany chmielu (tzw. szyszki) Strobili Lupulin oraz główki włosków gruczołowych otarte z powierzchni szyszek (lupulina) Glandulae Lupuli. Zawiera aromatyczną żywicę (humulon, lupulon), olejek lotny, flawonoidy (kwercetynę) i garbniki. Roślina działa uspokajająco, moczopędnie, bakteriobójczo, pobudza wydzielanie soków trawiennych, obniża ciśnienie krwi, zmniejsza popęd płciowy. Napar z chmielu działa skutecznie przy zasypianiu, łagodzi nadpobudliwość, ma zastosowanie w leczeniu gruczołu krokowego, usprawnia trawienie pomaga przy nadpobudliwości seksualnej oraz w schorzeniach woreczka żółciowego. Zewnętrznie melisa stosowana jest w stanach zapalnych skóry i trudno gojących się ranach.Kozłek lekarskiKozłek lekarski (Valeriana officinalis), waleriana, baldrian, bierdzan, biełdrzan, kocia trawa, odolan, stoniebo to gatunek zbiorowy obejmujący kilka do kilkunastu (lub kilkudziesięciu zależnie od autora) gatunków (podgatunków) o podobnym działaniu leczniczym. W naturze (bylina), jako uprawna dwuletnia. Występuje w całej Eurazji z wyjątkiem stref arktycznych i pustynnych. Uprawiany i dziczejący w Ameryce Północnej. W Polsce pospolity. W pierwszym roku wytwarza przyziemną rozetę ogonkowych, pierzastych liści. W drugim roku wytwarza masywną łodygę. Pod ziemią posiada krótkie kłącze. Zwykle nie wytwarza rozłogów. Łodyga wyrasta od 50 do 200 cm. Wewnątrz dęta, walcowata, na dole owłosiona, górą naga, głęboko bruzdkowana, nierozgałęziona lub słabo rozgałęziona w górnej części. Liście są łodygowe najczęściej naprzeciwległe, zebrane po trzy, cztery, czasem skrętoległe; dolne ogonkowe, górne siedzące. Są pierzastosieczne z 6-15 parami listków. Na spodniej stronie przeważnie owłosione długimi włoskami. Kwiaty są drobne, pachnące, obupłciowe z przedprątnością, co zapewnia obcopylność. Zebrane są w baldachokształtne kwiatostany szczytowe lub kątowe. Kielich niewyraźny, przekształca się na owocach większości gatunków w puch. Korona zrosłopłatkowa, lejkowata, lekko asymetryczna z pięcioma odgiętymi łatkami. Kolor zmienny, od białego przez róż do lila. Pręciki trzy, zrośnięte z rurką korony, słupek jeden, z długą szyjką zakończoną trójdzielnym znamieniem. Zalążnia trójkomorowa, ale zalążki rozwijają się tylko w jednej komorze (dwie zamierają). Owocem jest orzeszek, podłużnie jajowaty, z trzema żeberkami na wypukłej stronie i jednym żeberkiem na stronie płaskiej. Kolor od beżowego do brunatnego. Na szczycie najczęściej 10 białawych lub kremowych włosków lotnych.
Kozłek to roślina lecznicza. Surowcem zielarskim są: korzenie Radix valerianae. Zawierają 0,5-2% olejku eterycznego, irydoidy (walepotriaty), seskwiterpeny (kwas walerenowy), związki trój terpenowe, garbniki, sole mineralne. Kozłek działa uspokajająco, rozkurczowo, wykrztuśnie, moczopędnie, wiatropędnie i przeciwcukrzycowo, obniża ciśnienie krwi oraz zwiększa wydzielanie soków trawiennych. Wyciągi stosuje się w stanach pobudzenia nerwowego, zaburzeniach czynności serca na tle nerwowym, depresji, bezsenności (działanie uspokajające mają wyciągi zimne – nalewka, macerat), bólach migrenowych, stanach skurczowych żołądka i jelit, w okresie przekwitania u kobiet i u mężczyzn, w epilepsji, przemęczeniu umysłowym i cukrzycy. Zewnętrznie napary stosowane są przy łupieżu i łojotokowi oraz zapaleniu spojówek. Kozłka nie powinno się stosować razem ze środkami uspokajającymi i nasennymi dostępnymi tylko na receptę. Nie mogą go stosować także kobiety w ciąży.Surowca nie pozyskuje się z siedlisk naturalnych, lecz wyłącznie z uprawy. Dzięki temu nie zmniejsza się jego liczebności, ponadto surowiec pozyskany z uprawy ma lepsze własności, więcej substancji czynnych. Roślina wydziela słodki, miodowy zapach, będący dla kotów afrodyzjakiem.Lawenda lekarskaLawenda lekarska, wąskolistna (Lavandula officinalis, syn. Lavandula angustifolia), zwana też czasami lawendą wonną, bławatką, czyszczeczem jest to gatunek rośliny z rodziny jasnotowatych. Pochodzi z basenu Morza Śródziemnego. W Polsce jest uprawiana jako roślina zielarska i ozdobna. Krzewinka o wysokości od 50 do 90 cm. Pędy wzniesione, w dolnej części zdrewniałe, górą zielone, pokryte srebrzystymi włoskami. Liście są naprzeciwległe, lancetowate do równowąskich o podwiniętych brzegach. Całe są pokryte srebrzystym kutnerem. Kwiaty są zebrane w poprzerywany kwiatostan. Kolor kwiatów jest purpurowy do fioletowego, u podgatunków i odmian uprawnych także biały i różowy. Kielich o barwie ciemnoszarej do ciemnopurpurowej, 5-działkowy. Korzeń jest wiązkowy, silnie rozgałęziony, osiągający ponad 2 m. Lawenda jest rośliną leczniczą. Surowcem zielarskim są: kwiat lawendy - Flos Lavandulae oraz olejek lawendowy - Oleum Lavandulae.
Kwiaty zawierają przede wszystkim olejek eteryczny – do 3% (w jego skład wchodzą: linalol, geraniol, furfurol, pinen, cyneol, borneol) oraz barwniki (antocyjany), garbniki, związki trój terpenowe, pochodne kumarynowe, kwasy organiczne, fitosterole oraz sole mineralne. Roślina pobudza krążenie, wzmacnia system nerwowy, działa rozkurczowo, uspokajająco, wiatropędnie, bakteriostatycznie, żółciopędnie i przeciwbólowo. Napary zalecane są w zaburzeniach trawiennych, pobudzeniu nerwowym, depresjach, bezsenności oraz bólach głowy. Zewnętrznie używa się do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła. Inhalacje z dodatkiem olejku zaleca się w schorzeniach górnych dróg oddechowych. Olejek stosuje się przy oparzeniach słonecznych i migrenie.Napar z korzenia kozłka lekarskiegoSkładniki:korzeń kozłka lekarskiego 10,0Woda 200,0Zalać szklanką gotującej się wody 10,0 g pokrojonego korzenia. Podgrzać 10-15 min. utrzymując w stanie delikatnego wrzenia. Następnie należy przecedzić całość. Napar ten powinno sie pić trzy razy dziennie po jednej szklance.Napar z liści melisySkładnikiLiść melisy 20,0Woda 100,0Zalać szklanką gotującej się wody 20,0 g przygotowanych liści. Podgrzać 10 min. do temperatury 90°C. Następnie należy przecedzić całość i ostudzić. Napar ten powinno sie pić trzy razy dziennie po 1/2 szklanki.Napar z szyszek chmieluSkładnikiszyszki chmielu 10,0Woda 200,0Zalać szklanką gotującej się wody 10,0 g pokrojonego surowca. Pozostawić pod przykryciem na 10 min. Następnie należy przecedzić całość. Napar ten powinno sie pić dwa razy dziennie po jednej szklance w południe i wieczorem.Odwar z kwiatów lawendy wąskolistnejSkładnikikwiaty lawendy 10,0Woda 150,0Kwiaty lawendy zalewamy gorącą wodą. Podgrzewamy delikatnie ok. 10 min, nie dopuszczając do wrzenia. Pijemy dwie szklanki w ciągu dnia.
evfrozyna