Ryszard Kiersnowski -Tam i wtedy w Podweryszkach, w Wilnie i w puszczy 1939-45.pdf

Ryszard Kiersnowski

Tam i wtedy

W Podweryszkach, w Wilnie i w puszczy 1939-1945

EDITIONS SPOTKANIA

Sam środek nieba

Ponad pół wieku temu, pewnego wieczoru pod koniec sierpnia 1939

roku spacerowałem z Ojcem w lipowej alei, długiej, lecz zaledwie na

kilka metrów szerokiej, utworzonej z gęsto rosnących drzew, których

gałęzie łączyły się nad głową na niezmiernej wysokości niczym łuki

sklepienia wąskiej nawy w gotyckiej katedrze. Aleja, rozpoczynająca się

o kilkadziesiąt kroków od ganku, załamywała się pod kątem prostym,

stanowiąc obrzeże parku z dwóch stron, od wschodu i od południa. W

środku, pomiędzy tymi ramionami, był okrągła altana złożona z takich

samych lip - ich stykające się ze sobą, rozchylone nieco ku górze pnie i

osłaniające je u szczytu gałęzie przypominały z daleka olbrzymi bukiet.

Taki układ alei lipowych z altaną pośrodku zdarzał się i w innych

dworach kresowych, upowszechniony tam - sądząc po przypuszczalnym

wieku drzew - w pierwszej połowie ubiegłego stulecia, ale takich lip, a

zwłaszcza takiej altany jak w Podweryszkach nie widziałem gdzie indziej

ani na własne oczy, ani choćby na fotografii. Toteż i dla fotografa był to

przedmiot szczególnej uwagi. Sam Jan Bułhak, przyjaciel domu i daleki

powinowaty, spędzał w altanie długie godziny pisząc przy ogrodowym

stoliku opowiadania z cyklu Wędrówek fotografa, a urodę drzew, pni i

konarów utrwalił na mnogich zdjęciach, które ułożone w gruby album

ofiarował któregoś roku na imieniny mej Matce. Album ten,

przedziwnych losów koleją, ocalał i leży dziś na moim stole, więc gdy to

piszę, chociaż tych alei już nie ma, mam je nie tylko w oczach, ale i

przed oczami.

Szczególnym upodobaniem artysta zaszczycił lodownię - sześcio-

boczny budynek z grubych bali składanych na zrąb, przykryty stożko-

watą strzechą jak czapą futrzaną. Niskie drzwi prowadziły do ciemnego

wnętrza, skąd bił chłód od wielkich brył lodu leżących w głębi dołu i

przysypanych paździerzami. Lód pochodził ze stawu przy młynie, cięty i

zwożony saniami pod koniec zimy, gdy grubość tafli sięgała kil-

kudziesięciu centymetrów. Przechowywał się przez całe lato tym lepiej,

iż lodownia była otoczona ścisłym wieńcem cienistych lip, takich sa-

mych jak w alei, z którą sąsiadowała, a nawet, rzec można,

tworzyłaorganiczną całość. Pnie przylegały do ścian budowli, wgryzały

się w jej dach i niejako ją podtrzymywały, z czego wypadało

wnioskować, że lodownia i drzewa były równie stare. Niektórzy

powiadali, że przypomina ona jakąś pogańską gontynę, inni dziwili się,

co też w tej budzie widzi zacny fotograf, że tak ją ze wszystkich stron

zdejmuje. A on ocalił od zapomnienia zabytek, którego już nie ma, pod

koniec bowiem wojny z płonącej opodal stodoły ogień przeniósł się na

słomiany dach, pochłonął lodownię i osmalił otaczające lipy.

Dom mieszkalny był nowy, murowany, kryty czerwoną dachówką.

Rodzice wznieśli go w roku 1930 w miejsce dawnego dworu, który

spłonął podczas Pierwszej Wojny przez niedbalstwo stacjonujących w

nim Niemców. Nie udało się go wykończyć, bo przyszły lata kryzysu, a

potem, gdy zaczął się rozkwit, pilniejsza była budowa czworaków, a

także spichrza, stajni i odryny, którą w Polsce centralnej nazywają

sianiarnią lub mniej składnie - stodołą na siano. Postawiono chlewnię,

zwaną u nas potocznie świnuchem, dużą piwnicę na sery, a także

zmeliorowano łąki. Dom pozostał nie otynkowany i bez kanalizacji, ale

jego bryła z dużym, łamanym dachem, przecięta wysokimi kolumnami

ganku dźwigającymi portyk, zdążyła wrosnąć w krajobraz, w tło zieleni

lip, świerków i kasztanów.

Przed domem był duży gazon, który obiegała szeroka droga wznosząca

się u podjazdu niewielkim nasypem. Podjazd, ganek - to jakby oblicze

domu, mające swe własne rysy i wyraz. Bywały dwory o rysach

klasycznych, wyrazie wyniosłym i chłodnym, inne z gankami na niskich

słupach, otulone winem, miały rysy łagodne, wyraz przyjazny i ciepły,

bywały też pozbawione wszelkiego wyrazu, ale tym nie należało się już

w pełni miano dworu. Dom podweryski miał rysy pociągłe, wyznaczone

przez cztery białe kolumny, i wyraz pewnego dystansu wobec otoczenia,

aczkolwiek złagodzony przez wielki, czerwony dach osiadły nad oknami

niczym nasunięta na oczy lisia czapa.

Dom miał cztery wejścia: od frontu - ganek, od ogrodu drzwi na taras,

osłonięte przez podcienie z czterech filarów i łuków podtrzymujących

balkon, a także wyjścia na plac zabaw dzieci oraz kuchenne i służbowe.

Każde drzwi miały swe przeznaczenie i żyły własnym życiem, dzieliły się

zadaniami służąc mieszkańcom domu i ich gościom, służbie i

interesantom. Dopiero co, w końcu lipca, przed ganek ten zajeżdżali

goście na imieniny mej Matki; po kolacji wychodzili na taras i dalej do

ogrodu, bo wieczór był pogodny i ciepły, a i ja z moimi rówieśnikami też

krążyłem do późna po alejach i ścieżkach starannie na tę uroczystość

wygracowanych. Dopiero co sprzed tego ganku ruszaliśmy świeżo

kupionym samochodem, ciemnogranatowym chevroletem, z wizytami

do dalszych i bliższych sąsiadów: do Jaszun Sołtanów, do Siedliszcza

Dębickich, do Jaworowa Wędziagolskich; nie przeczuwaliśmy, jakie

fata wiszą już nad przyszłością tych domów i ich mieszkańców.

Wyprawialiśmy się też w jakichś sprawach Rodziców to do Lidy, to do

Nowogródka, w rodzinne strony Ojca do Horodziłówki, Czemierówki i

nad Świteź, gdzie nabożnie cisnęło się na usta: «Ktokolwiek będziesz...

pomnij zatrzymać twe konie». Marzyła się nawet wycieczka daleko na

zachód, aż nad jeziora augustowskie.

Dopiero co, w tym sierpniu, przed podweryski ganek przyszli wszyscy

fornale, mężczyźni i kobiety, śpiewając powolną, rozlewną pieśń, której

słowa dobiegały już z daleka: «Plon żyta plon, ze wszystkich stron...»

Działo się to, jak zwykle, wieczorem, przed domem stały stoły z

poczęstunkiem, a na ganku Matka przyjmowała orację dożynkową

dziewczyny, która niosąc na głowie wianek z kłosów żyta mówiła: «Ten

wianek nie z ruty, nie z mięty, ale z daru Bożego zwinięty». Po

wypowiedzeniu rytualnych życzeń pochylała głowę, a Matka zdejmo-

wała jej ten wianek i dziękowała. Potem były jeszcze dalsze śpiewy, już

weselsze: «Nie żałuj pani zarżnąć cielęcia, da Pan Bóg pani

pięknegozięcia» - i wszyscy patrzeli na moją Siostrę, mającą wtedy

dziesięć lat - a następnie: «Nie żałuj pani zarżnąć karowę, da Pan Bóg

pani piękną synowę, plon żyta, plon...». Wówczas ja byłem na widoku,

stojąc przy Matce. Czułem się zmieszany, nie wiedziałem, że dokładnie

w dziesięć lat później to właśnie życzenie się spełni. Natomiast mniej

skuteczne było ogólne pragnienie wyrażone w tym śpiewie: «Bodaj my

zdrowe

plon plonowali, drugiego roku znów doczekali, plon żyta, plon...» Bo po

roku... Na razie jednak zaczynały się tańce przy harmonii, jeden z

fornali, zawsze ten sam Kazimierz Piotrowski, prosił Matkę, Ojca

prosiła któraś z fornalskich żon i zabawa po tym solennym rozpoczęciu

nabierała życia, toczyła się aż do popisowego kozaka tańczonego przez

jedną parę, po czym już późnym wieczorem przenosiła się sprzed ganku

do czworaków, skąd długo jeszcze słychać było harmonię.

Po drugiej stronie domu, od ogrodu, był półokrągły taras obramowany

murkiem z kwiatami. Dołem, dookoła, też biegły rabaty, podob-

nie jak wokół trawnika i przy placyku «dziecinnym», gdzie rosły róże

sztamowe. Po drugiej stronie był klomb, też z różami, ale niższymi.

Najdłuższa wielokwietna rabata ciągnęła się w stronę altany i kortu te-

nisowego, pyszniła się na niej ława białych floksów, ulubionych kwia-

tów mej Babki. To były kwiaty późnego lata, wiosną kwitły tu inne, a

przede wszystkim pachniały bzy i czeremcha - nimi głównie ozdabiano

ustawianą w pokoju służbowym figurkę Matki Boskiej, przy której

Babka odprawiała nabożeństwa majowe. Przychodzili na nie także

ludzie z czworaków: w pokoju było tłoczno, Babka czytała modlitwy i

litanie, śpiewano pieśni maryjne. Były w nich różne wezwania i zaklę-

cia: «Broń nas od głodu, Zdrowaś Maryja... Strzeż nas od chorób, chroń

od zarazy... » Nie było wtedy jeszcze ani słowa o wojnie. Teraz jednak,

pod koniec sierpnia, wojna już się zbliżała - wiedzieli o tym wszyscy i we

dworze, i w czworakach, gdzie został właśnie zainstalowany aparat

radiowy, żeby i fornale wiedzieli, co się święci [miał on blokadę,

uniemożliwiającą łapanie audycji z Mińska, bo wiadomo, sowiecka

propaganda mogłaby znaleźć niepotrzebny posłuch]. Na razie jednak

panował optymizm. Myśleliśmy o tej wojnie bez popłochu, a kobiety

młócące len na klepisku gumna śpiewały na nutę podobną do Jeszcze

Polska... piosenkę ze zwrotką: «Póki Bóg nad nami, zawrócim Hitlera

do góry nogami». [«Zawrócim» to tyle co «przewrócimy» - to do wia-

domości tych, którym język ludności Kresów nie jest bliski.] Jedynie

stary fornal Bałuć, który był dawniej stangretem [nim zastąpił go na

koźle zgryźliwy, ale wysoki i ozdobiony wspaniałymi wąsami Horba-

czewski], Bałuć, który był filozofem i autorem powtarzanych przez nas

porzekadeł - widząc, że zbiera się na wojnę jak na burzę, ostrzegał, że z

Hitlerem nie pójdzie tak łatwo, «bo pewnie mu tam dobrą ziemiankę

wykopali». Żartowaliśmy wtedy z tej «ziemianki», ale przypomniałem

ją sobie, już bez śmiechu, kiedy po latach patrzyłem w Berlinie na poro-

sły trawą pagórek kryjący szczątki Kancelarii Rzeszy. Bałuć wiedział, jak

widać, co mówi, a znał się nie tylko na sprawach ziemi, lecz, co

ważniejsze, także na sprawach nieba.

Nad alejami, nad altaną, nad ogromnym modrzewiem, nad domem i

nad całym tym światem piętrzyło się niebo inne niż wszystkie nieba

oglądane w bliższych i dalszych krajach. Wiedział o tym każdy, kto pod

tym niebem się urodził czy choćby mieszkał czas dłuższy. Tłumaczył to

niegdyś Hrabi Tadeusz Soplica, Ferdynand Ruszczyc malował to niebo

groźnie zawieszone nad zoraną ziemią, a Jan Bułhak ukazywał je w

glorii chmur bielejących nad parkiem. Jak orzekł Bałuć, który od

urodzenia nie opuścił dworu na dłużej niż kilka dni, tu właśnie znajdo-

wał się środek nieba, tu wznosiło się ono najwyżej i dlatego gdy niekiedy

w Rymszyszkach lub w Bieniakoniach padał deszcz, to w Podwery-

szkach było sucho, a czasami zdarzało się odwrotnie, bo wiadomo -

«seredina nieba». Bardziej przekonywające było świadectwo meteoru.

Jeszcze przed Pierwszą Wojną pług zahaczył o jakiś zaryty w ziemi głaz.

Gdy go odkopano, ukazał się przedziwny kamień, kształtem zbliżony do

półkuli prawie metrowej średnicy, ciemny, jakby o żelazistej, zwartej

konsystencji, na całej powierzchni pokryty głębokimi, krętymi otwo-

rami, niczym jakiś żużel lub gąbka albo kawał drewna jedzonego przez

gigantyczne korniki. Mój Dziad kazał go przewieźć do parku i ustawić

koło modrzewia, i nikt nie wątpił, że był to meteoryt. Podobnego okazu

nie udało mi się nigdy spotkać ani w muzeach geologicznych, ani w

innych parkach, więc chyba istotnie tutaj był środek nieba, z którego

upadł kiedyś tak wyjątkowy kamień. Może zdarzyło się to również w

końcu sierpnia, bo wtedy najczęściej było widać spadające gwiazdy,

gasnące nad drzewami podweryskiego ogrodu.

Kopuła nieba nie była zbyt rozległa. Przykrywała miasteczko Bie-

niakonie, gdzie wznosiły się ku niej dwie wieże kościoła, a także wieża

ciśnień na stacji kolejowej, zwana z rosyjska «wodokaczką».

Obejmowała też osłonięty wysokimi drzewami dwór w Starych

Bieniakoniach - najbliższe sąsiedztwo i cel letnich spacerów do kąpieli

w sadzawce. Podziw budziła rozwieszona na ścianie skóra niedźwiedzia,

trofeum któregoś z panów Golimontów z czasów już niepamiętnych, bo

przecież niedźwiedzi od dawna w okolicy nie było. Wisiała tam również

oprawiona w ramki fotografia tego dworu opatrzona podpisem Józefa

Piłsudskiego, złożonym na pamiątkę noclegu w Starych Bieniakoniach,

dokąd wstąpił wiosną 1919 roku, gdy traktem lidzkim ciągnął z woj-

skiem na Wilno. Również w Podweryszkach zjawiło się wtedy kilku

młodych żołnierzy, groźnie żądając jakiegoś furażu, z którym widocznie

miewali trudności. A Dziad mój szeroko, szeroko otworzył ręce i prosił:

«Bierzcie wszystko, czego tylko wam trzeba» - i cieszył się, że doczekał

takiej chwili. Jego radość była jednak krótkotrwała, bo po kilku

miesiącach dopadł go tyfus. Gdy mój dziad, Roman Rymsza, umarł,

jego brat Edward z Gojcieniszek i siostra Maria - dla której wspólnie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: