The Licencjat.pdf

1.Euroregion jako forma współpracy

1.1. Geneza i istota regionu

Omawianie organizacji, jaką jest euroregion należy rozpocząć od zdefiniowania pojęcia

regionu, który jest główną częścią składową tej instytucji. Termin „region” wywodzi się z języka

łacińskiego od słowa „regio” które oznacza okręg, okolicę, czy też nawet krainę. Jednak już

w czasach imperium rzymskiego odnosiło się do pewnej wyznaczonej jednostki terytorialnej 1 .

W okresie oświecenia, gdy prężnie rozwijała się nauka pojęciu regionu przypisywano ideę

podziału „naturalnego”, tkwiącego w samych cechach powierzchni ziemi. Tego rodzaju podział

przeciwstawiono podziałom „sztucznym”, tj. ustanowionym przez człowieka - granicom

politycznym 2 . Z upływem czasu podział ten pogłębiał się i w zależności od rodzaju zastosowania

mógł być dwojako rozumiany i definiowany:

– jako generalizacja cech przestrzeni czyli obszar wyznaczony na podstawie konkretnych

kryteriów odnoszących się do jednorodności jego cech;

– jako jednostkę podziału terytorialnego dostosowaną w jakiś sposób do rzeczywistego

kształtowania się cech przestrzeni 3 ;

Wśród naukowców amerykańskich pojawiła się teoria, wg której „region” to pojęcie

intelektualne, byt stworzony dla celów myślenia drogą wyboru pewnych cech istotnych dla jakiegoś

badanego zjawiska lub problemu przestrzennego. Tak zdefiniowany region nie jest przedmiotem ani

samookreślonym, ani danym przez naturę 4 .

W stosunku do szerokiego rozumienia pojęcia „region”, sprowadzającego się w zasadzie

do pojęcia obszaru jednorodnego, Whittlesey wprowadził trzy istotne elementy ograniczające

to pojęcie. W jego ujęciu bowiem pod pojęciem regionu należy rozumieć pewien zwarty obszar:

– jednorodny w zakresie ściśle określonych kryteriów;

– kryteria te muszą mieć istotne znaczenie dla danego badanego problemu.

Współcześnie do definicji regionu odnosi się wiele dziedzin nauki. Dlatego też ważnym

1 B. Sitek, Koncepcja regionu w prawie międzynarodowym , [w:] Region europejski a polskie województwo (Materiały

seminaryjne) , Wit-Graf, Toruń 1998, s. 5-7.

2 A. Wróbel, Pojęcie Regionu Ekonomicznego a teoria geografii , PWN, Warszawa 1965, s. 7.

3 Ibidem, s. 66.

4 D. Whittlesey, The Regional Concept and the Regional Method , [w:] American Geography: Inventory and Prospect ,

Syracuse 1954, s. 30.

czynnikiem jest dobór kryteriów stosowanych przy determinacji regionu, przez co można wyróżnić

trzy główne z nich 5 :

Z punktu widzenia nauk przyrodniczych jest to cechująca się naturalna, geograficzna

odrębność, rozumiana jako wydzielony obszar powierzchni ziemi, podobny pod względem

ukształtowania terenu czy klimatu. Biorąc te kryterium pod uwagę, regionem określamy wielkie

obszary obejmujące całe kontynenty lub duże ich fragmenty ale też terytoria znacznie mniej

rozległe, stanowiące naturalnie ukształtowaną część państwa, jak na przykład Mazowsze, Śląsk

w Polsce czy Brandenburgia, Normandia, Toskania w innych krajach.

Według kryterium ekonomiczno-przestrzennego analizujemy cechy danego obszaru

z uwzględnieniem kryteriów fizyczno-geograficznych, a głównie przyrodniczych, takich jak zasoby

surowcowe, gospodarka wodna, warunki rolnicze czy leśne; obszaru charakteryzującego

się zbliżonymi zasobami – zarówno rzeczowymi, jak i ludzkimi – zaangażowanymi na przykład

w produkcji przemysłowej, handlu, transporcie, infrastrukturze ekonomicznej czy społecznej.

Uwzględniane tu są nie tylko zasoby surowcowe, ale też działania ludzkie dotyczące kształtowania

przestrzeni. Według tego kryterium wyróżniamy więc na przykład Zagłębie Śląskie czy Zagłębie

Ruhry.

Z perspektywy nauk społecznych istotna jest administracyjna odrębność regionu rozumiana

jako ściśle wyznaczony obszar kraju wynikający z prawnych ustaleń w dziedzinie podziału

terytorialnego kraju na określony jednostki administracyjne, przy czym całość powołanych

ustawowo jednostek tworzy spójny system administracyjno-terytorialny powiązany na podstawie

określonych uprawień i zasad podporządkowania. Podobnie brzmi też definicja słowa „region”

w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej, gdzie pojęcie to oznacza nazwę jednostki podziału

administracyjnego najwyższego stopnia wyodrębniona przez ustawodawcę. 6

W hierarchii wewnątrzpaństwowej jest najwyższą jednostką terytorialną państwa,

stanowiąca najczęściej wyodrębniony geograficznie obszar o silnych więzach historycznych,

kulturalnych, gospodarczych, społecznych i często etnicznych, w ramach której prowadzona jest

samodzielna polityka gospodarcza, społeczna, kulturalna, zabezpieczająca wspólnotę interesów

społeczności określonego terytorium. 7

Niektóre z nich tworzą układy przestrzenne, pozwalające na uogólnienie występowania

danych „cech obszarów” w pojęciu obszaru jednorodnego, wyodrębniającego się w stosunku

do innych obszarów, czy to ze względu na podobieństwo cech przyległych do siebie podstawowych

jednostek przestrzennych, czy to ze względu na stopień ścisłości ich wzajemnych powiązań. Układy

przestrzenne tego typu zwiemy układami regionalnymi. Stwierdzenie, że jakiś układ ma charakter

5 K. Secomski, Teoria regionalnego rozwoju i planowania , PWE, Warszawa 1987, s. 39-40.

6 Wielka Encyklopedia Powszechna, t. 6, Warszawa 1996, s. 431.

7 Integracja europejska pod red. M. Perkowskiego, Wyd. Prawnicze Lexis-Nexis, Warszawa 2003, s. 379-380.

regionalny, odnosi się więc do tego, że może on być ujęty w postaci regionu, czy też systemu

regionów. Pojęcie regionu ma zatem charakter generalizacji wyższego rzędu w stosunku

do „podstawowej jednostki przestrzennej” i do „układu regionalnego” (zakładając, że ten ostatni

termin odnosimy do przedstawionego na mapie obrazu układu istniejącego w rzeczywistości) 8 .

Region stanowi więc podstawowy element układu regionalnego, administracyjnego,

czy gospodarczego kraju. Oprócz niego wyróżniamy jednostki wyższego rzędu, zwane

makroregionami, składające się z kilku regionów. Mają one charakter planistyczno-pomocniczy

i nie stanowią szczebla administracyjnego. Przykładem układu makroregionalnego jest pięć

najuboższych województw polskich określanych mianem regionów Polski Wschodniej, czy też

„Polski B”. Układem niższego rzędu jest układ subregionalny, natomiast najniższy wymiar

stanowią – w układzie lokalnym – mikroregiony.

Region często ujmowany jest w kategoriach politycznych. Wzmianki na temat regionów

można też odnaleźć w dokumentach z okresu między wojennego W art. XXI Paktu Ligi Narodów

wspomniano znaczenie porozumienia regionalnego, które traktowano jako instrument mający

zapewnić pokój na świece. Jednak w tych samych dokumentach nie można odnaleźć definicji

regionu 9 . W powojennej Karcie Narodów Zjednoczonych z 1994 roku możemy przeczytać podobną

formułę, jednak analogicznie nie odnajdziemy określenia pojęcia „region” 10 . Więc mimo,

że problem regionu był poruszany na forum międzynarodowym, nie został w żaden sposób

określony.

Coraz częściej zagadnienia regionalizacyjne pojawiały się podczas rozwoju prądu

integracyjnego oraz polityki wspólnotowej. Początkowo były one tylko uznawane w sferze

ekonomicznej, mianowicie na rzecz problemów ekonomicznych regionów w 1975 powołano

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, który rozdzielał fundusze wspólnotowe wśród

najsłabiej rozwiniętych regionów 11 .

Parlament Europejski w art. 1, ust. 1 Wspólnotowej Karty Regionalizacji próbuje

jednoznacznie zdefiniować i poniekąd zinstytucjonalizować region. Według tego dokumentu słowo

„region” powinno być rozumiane jako terytorium, które stanowi jasno sprecyzowaną jednostkę

geograficzną lub grupę takich jednostek gdzie istnieje ciągłość i których populacja posiada wyraźne

cechy wspólne oraz pragnie chronić dotychczasowy dorobek, z którym się identyfikują i który

ma być ciągle rozwijany kulturowo, społecznie i ekonomicznie. Wśród cech wspólnych

8 A. Wróbel, Pojęcie Regionu Ekonomicznego a teoria geografii , PWN, Warszawa 1965, s. 24.

9 Art. XXI Paktu Ligi Narodów: Zobowiązania międzynarodowe, takie jak traktaty arbitrażowe i porozumienia

regionalne, jak doktryna Monroe zapewniające utrzymanie pokoju, nie są uważane za sprzeczne z postanowieniami

niniejszego Paktu , cyt. za E. Osmańczyk, Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, Warszawa 1974, s. 2593.

10 Postanowienia niniejszej Karty nie wykluczają istnienia układów lub organizacji regionalnych, mających na celu

regulowanie spraw, które dotyczą międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i nadają się do akcji regionalnej, pod

warunkiem, że takie układy lub organizacje i ich działalność zgodne są z celami i zasadami ONZ , ibidem, s. 1645.

11 B. Sitek, Koncepcja regionu w prawie międzynarodowym, w: Region europejski a polskie województwo (Materiały

seminaryjne), Wit-Graf, Toruń 1998, s. 10.

Wspólnotowa Karta Regionalizacji wymienia język, kulturę, tradycję, interesy gospodarcze

i transport, jednocześnie podkreślając, że na fakt posiadania statusu regionu nie ma wpływu obecna

sytuacja prawna czy polityczna danego terytorium 12 .

W dalszej części dokumentu zasugerowano, iż region powinien mieć osobowość prawną,

posiadać instytucję w postaci co najmniej zgromadzenia regionalnego wybieranego w wolnym,

powszechnym, bezpośrednim, równym i tajnym głosowaniu oraz rząd regionalny kierowany przez

przewodniczącego. Zgromadzenie regionalne powinno posiadać określone: władzę ustawodawczą

i kompetencje wykonawcze w zakresie polityki regionalnej. Region powinien mieć też zapewnioną

niezależność finansową i własne źródła dochodów.

Wspólnotowa Karta Regionalizacji była jednak tylko deklaracją polityczną i w żadnej

mierze nie przyczyniła się do wprowadzenia jednolitej instytucji regionu w państwach

członkowskich 13 . Nie oznacza to jednak, że problem regionów został porzucony. W latach 80-tych

i 90-tych XX wieku na skutek regionalizacji w państwo federalne przekształciła się Belgia,

natomiast Francja utworzyła zinstytucjonalizowane regiony. Taki kierunek rozwoju państw

członkowskich Unii Europejskiej musiał mieć wpływ na rozwój polityki tej instytucji. W efekcie

powstał trzeci poziom decyzyjny Unii Europejskiej – region. W zakresie obowiązków regionu

znalazło się między innymi prowadzenie polityki społecznej, polityki ochrony środowiska

naturalnego i polityka w zakresie badań naukowych. Taki zakres kompetencji spowodował dążenie

do sformalizowania działalności regionów. Osiągnięto to już podczas obrad szefów państw

członkowskich w Maastricht, gdzie wyrażono zgodę na trzy z czterech postulatów postawionych

przez przedstawicieli powstałych do tego momentu regionów europejskich. Gwarantowały one

zasadę subsydiarności w Traktacie o Utworzeniu Wspólnoty Europejskiej, ustanowienie komitetu

Regionów oraz współdziałanie regionów w radzie. Odrzucono tylko postulat o prawo skargi

regionów w przypadku niezgodnego z ustaleniami Traktatu naruszenia ich praw 14 .

Istotnym czynnikiem kształtującym się samodzielnie jest poczucie odrębności kulturowej.

Z tego punktu widzenia regionem jest homogeniczna jednostka terytorialna, zamieszkała przez

społeczność wykazującą skłonność do integracji wokół wspólnych wartości etnicznych

i kulturowych. Integracja ta prowadzi do wykształcenia się świadomości regionalnej, która z kolei

może stanowić podstawę do dążeń autonomicznych. Przykładem mogą być dążenia

niepodległościowe mieszkańców Kosowa czy separatystyczne basków, walonów i flamandów 15 .

W krajach europejskich istnieją rozmaite systemy podziału terytorialnego, co oznacza

12 Community Charter for Regionalization - Annex, Official Journal No C 326/296, 19 December 1988, Resolution on

Community regional policy and the role of the regions, European Parliament.

13 Harmonizacja prawa polskiego w zakresie prawa samorządu terytorialnego , Raport końcowy nr PL9212/02.01/15,

UKIE, Warszawa 1998.

14 W. Weidenfeld, W. Wessels, Europa od A do Z. Podręcznik integracji europejskiej , Gliwice 1996, s. 71.

15 W. Malendowski, M. Ratajczak, Euroregiony. Polski krok do integracji. , ATLA 2, Wrocław 2000, s. 26.

również różnorodność struktur regionalnych. Według kryterium przyznanych uprawnień

legislacyjnych terytoriów składowych, państwa dzielimy na unitarne i złożone. W przypadku

państw unitarnych władza ustawodawcza skoncentrowana jest w rękach parlamentu na szczeblu

centralnym zaś w państwach złożonych jest ona podzielona pomiędzy władzą centralną

a zgromadzenia regionalne. Ewentualne spory rozstrzyga organ sądowniczy. Dodatkowo

rozróżniamy dwa typy państw złożonych: państwa regionalne i federalne. W tym podziale

odmienny jest stopień autonomii jednostek terytorialnych. O ile federacje uczestniczą

w funkcjonowaniu części centralnej, to w państwach regionalnych adaptuje się jedynie ustawy

centralne do specyfiki regionalnej 16 .

Z powodu wykazanych powyżej rozbieżności, ciężko zastosować jedną definicję regionu dla

wszystkich krajów Unii Europejskiej. Jednak Komisja Eurpejska wraz z Urzędem Statystycznym

Unii Europejskiej EUROSTAT w oparciu o podział regionalny państw członkowskich ustanowiły

własne nazewnictwo statystyczne NUTS oraz wprowadziły własny podział jednostek

terytorialnych. Od dnia 1 stycznia 2007 roku, kiedy to do Unii Europejskiej wstąpiły Bułgaria

i Rumunia liczba regionów wynosi łącznie 95 jednostek NUTS 1, 268 jednostek NUTS 2 i 1291

jednostek NUTS 3. Podstawą, na podstawie której dokonano tego podziału jest istniejący podział

administracyjny oraz liczba ludności. Klasyfikację przedstawia tablica 1.

Tablica 1. Klasyfikacja jednostek terytorialnych NUTS.

Poziom klasyfikacji Minimalna liczba ludności Maksymalna liczba ludności

NUTS 1 3 000 000 7 000 000

NUTS 2 800 000 3 000 000

NUTS 3 150 000 800 000

Źródło: rozporządzenie parlamentu europejskiego i Rady nr 1059/2003 w sprawie ustanowienia wspólnej klasyfikacji

jednostek terytorialnych dla celów statystycznych (NUTS); Jankowska A., Kierkowski T., Knopik R., Fundusze

strukturalne Unii Europejskiej , C. H. Beck, Warszawa 2005, s. 45.

NUTS uwzględnia istniejące podziału administracyjne w krajach członkowskich, a więc

obszary określane mianem regionów normatywnych. Granice regionów tego typu są wyznaczone

zgodnie z kompetencjami przypisanymi prawem władzom regionalnym i lokalnym. Granice

regionów normatywnych uwzględniają uwarunkowania demograficzne (m. in. język, pochodzenie

etniczne), geograficzne (klimat, krajobraz - rzeki, góry) i historyczne. Regiony normatywne

stanowią odpowiedni poziom dla zbierania, przetwarzania i upowszechniania danych

statystycznych w systemie statystyki narodowej, dlatego też, przy wyznaczaniu NUTS dokładnie

16 Pietrzyk, I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich , Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2000, s. 215-216.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: