Opis obyczajow za ponowania Augusta III- Kitowicz.pdf

Aby rozpocząć lekturę,

kliknij na taki przycisk ,

który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.

Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym

LITERATURA.NET.PL

kliknij na logo poniżej.

Jędrzej Kitowicz [1728-1804]

OPIS OBYCZAJÓW ZA PANOWANIA

AUGUSTA III

Do Czytelnika

Lubo nic masz nic nowego pod słońcem, jako powiedział Salomon,

jednakowoż rzeczy na świecie, odmieniając się ustawicznie według

przepisanego im od Stwórcy prawa i za koleją jedne po drugich

następując, nowymi być się zdają, chociaż już dawniej były. A że

ludzie pospolicie lubią nowe rzeczy bardziej niż stare, nowymi zaś

są wszystkie dawne dla tych, którzy ich nie widzieli, przeto, chcąc

dogodzić powszechnemu gustowi, umyśliłem dawniejsze obyczaje

polskie, jakie zaznałem za panowania Augusta III i następnie

panującego po nim Stanisława Augusta, wystawić potomności w

dwóch osobnych opisaniach. Ci, co przed nami żyli stem lat

prędzej, jak czytamy z dziejów dawnych, w cale byli odmiennych

od naszych obyczajów. Sama nawet postać dawnych Polaków

odmienna dużo była od dzisiejszych, co się dosyć doskonale

ukazuje w portretach i posągach staroświeckich. Ci, co po nas

nastąpią za lat sto Polacy, pewnie się od nas dzisiaj żyjących tak

będą różnili, jak się my różniemy od dawniejszych. Niechże

potomność, dla której to piszę, przegląda się w dawniejszych i

nowszych obyczajach, z dobrych niechaj wzór bierze, złych niechaj

się wystrzega. Za omyłki w pisaniu przepraszam mojego

Czytelnika. Jeżeli będę miał czas, poprawić ich zechcę. Jeżeli nie

będę, wybaczyć mi raczy.

O wiarach, jakie były w Polszcze

Najpierwsza wiara w Polszcze panująca była za Augusta III i jest dotychczas,

acz ozięblejsza, katolicka rzymska . Druga, od niepamiętnych czasów

zadawniona, pełno wszędzie swoich wyznawców mająca, żydowska . Trzecia,

później z tureckiego państwa wprowadzona w małej liczbie, bo tylko w Lucku

na Wołyniu i w Haliczu na Podolu, Karaimów ; jest to sekta Starego

Testamentu; trzymają się Karaimi samej Biblii, odrzucają Talmud i inne ustawy

rabinów żydowskich. Są to podobno potomkowie Samarytanów, w Ewangelii

często wspomnionych. Żyją przemysłem tak jak Żydzi, chodzą po polsku, a

raczej po tatarsku z brodami, krymki noszą pod czapkami, z Żydami nie cierpią

się wzajemnie. Nie dostało mi się nigdzie więcej ich widzieć, tylko w jednym

Łucku, gdzie może ich być na 80 gospodarza.

Czwarta wiara - luterska , piąta - kalwińska . Tych dwóch wiar jest dosyć

znaczna liczba po miastach i miasteczkach wielkopolskich, mianowicie nad

granicą szląską, bradeburską i w Prusach. Jest dosyć familij szlacheckich lutrów

i kalwinów, osobliwie w Wielkiej Polszcze i w Litwie, a oprócz tego znajdują

się w Krakowskiem, Sendomirskiem i Lubelskiem. Po niektórych miastach

mieli pod panowaniem Augusta III swoje kościoły i oratoria, jako też szkoły dla

swojej młodzieży. Nie mieli jednak liberum exercitium obrządków swoich,

prócz w jednym Lesznie w Wielkiej Polszcze i w drugiej Wschowie, w których

dwóch miastach większa połowa mieszczan składa się r dysydentów. W Lesznie

lutrzy i kalwini mają swoje kościoły. Miasto Wschowa z dawnych praw swoich

nie przyjmuje dotąd żadnego kalwina. Sami tylko są lutrzy i katolicy. Mieli

także lutrzy i kalwini po wielu wsiach i miastach kościoły, tak z dawna prawami

polskimi pozwolone, jako też podczas rewolucji szwedzkich przy protekcji tych

monarchów jako dysydentów powystawiane, które niektórzy panowie polscy

katolickiego wyznania odbierali im za dekretami trybunalskimi albo też

gwałtowną mocą wywracali.

Tak robił niejaki Bońkowski, miecznik poznański. Ten jeździł z dragonią

nadworną Krzysztofa Szembeka, prymasa, od przysłowia, które miał w mowie,

nazwanego Bale bale. Gdzie tylko dysydenci nie mogli pokazać na swój kościół,

czyli jak przedtem zwano - krypci, prawa od Rzeczypospolitej albo choć mieli

prawo, ale od biskupa do reparacji jego, gdy się podstarzał, nie mieli

pozwolenia, a reparowali, wszędzie takowe krypie burzył lub podcinał. Jeżeli

zaś gdzie dysydenci oparli mu się mocą i nie dozwolili burzenia krypta swego,

porywał takowych do trybunału, albo też dysydenci o gwałtowność poniesioną

na kryplu lub osobach swoich jego pozywali, tak że Regestr arianismi, który

wtenczas był w trybunale i do którego sprawy religii należały, pełen był zawsze

spraw Bońkowskiego przeciw rozmaitym dysydentom. Dla czego pospolicie

nazywano go plenipotentem Pana Jezusa, na której plenipotencji, całe życie

pilnowanej, stracił dziedziczną fortunę ziemską w nadzieję otrzymania za to

niebieskiej.

Prymas Szembek wyżej wzmiankowany, będąc wielce świątobliwym i

pragnącym wytępienia heretyków, dodawał mu znacznie pieniędzy na ten

interes, który jednak żadnego skutku nie miał, bo panowie inni, chcąc mieć

miasta i wsie jak najludniejsze, zewsząd dysydentów do swoich dóbr

przyjmowali. W miastach także królewskich i ekonomiach pod panowaniem

saskim za protekcją ministra dysydenta wielu Sasów lutrów osiadało, którzy

smakując sobie w polskim chlebie i mając się z niego dobrze, niewiele o to

dbali, że im kryplów stawiać nie pozwalano, obywając się dawnymi, które

utrzymanymi być mogły; a tak żarliwość kilku nie przemogła protekcji większej

liczby. Po śmierci Bońkowskiego i Szembeka nicht już więcej nie kłócił się z

dysydentami, tylko jeden Kręski, szlachcic z ziemi wieluńskiej, który na proces

z kalwinami o krypel w Kręsku, wsi jego dziedzicznej, całe życie toczony,

strącił także substancją, jak i Bońkowski, dzieci swoje w ubóstwie zostawiwszy.

Coraz bardziej pod panowaniem Augusta III wzmagała się w Polszcze luteria i

kalwinizm. Przy dworze królewskim najwięcej było lutrów, jako Sasów u króla

Sasa. Panowie wielcy najwięcej podobali sobie w służących dysydentach, iż ci

ludzie, chcąc się utrzymać i dorobić chleba w obcym kraju, sprawowali się

skromniej, trzeźwiej i z większą aplikacją niż Polacy. Biskupi nawet i prałaci,

porzuciwszy dawniejsze szkrupuły, mieścili w usługach swoich dysydentów. A

tak te wiarki nie mając z niskąd wstrętu, owszem miłe u pierwszych osób

przytulenie, cisnęli się, jak mogli, do Polski i rozmnażali.

Szósta wiara mahometańska , ta zaś gniazdo swoje ma w Litwie, wprowadzone

od Witolda, książęcia litewskiego, który kilkadziesiąt familij tatarskich

sprowadził z Półwyspu Krymskiego i tam ich osadził, nadawszy niektóre grunta

dziedzicznym prawem, które do dziś dnia posiadają.

Siódma - schizmatycka grecka ; ta się znajdowała pod panowaniem Augusta III

na Podlasiu w Drohiczynie, w dobrach słuckich książąt Radziwiłłów, w Litwie i

na Rusi po wielu miejscach. Ósma - filipowców ; ta się znajduje na Rusi tylko i

w małej liczbie; ma to być jeden gatunek z kwakrami, o których zaraz.

Dziewiąta - manistów albo kwakrów , którzy się lokowali około Gdańska i w

samy m Gdańsku.

Dziesiąta - farmasonów , czyli freymasonów , jeżeli się ta kompania wiarą

nazwać może, bo pospolicie ci, co są farmazonami, powiadają, że ta ich

kompania nic do wiary nie należy, tylko jest jak konfraternia; przyjmują do niej

wszelkiej wiary ludzi, rozmaitych stanów, nawet i duchownych, którzy mają

przymioty od tej wiary, czyli konfraterni, przepisane; ale tak przymioty osób,

jako też powinności konfraterni chowają pod wielkim sekretem, którego

dotychczas nie docieczono, choć na to w różnych państwach surowe urzędowe

bywały inkwizycje. Fraumasonowie mają między sobą jakieś niedościgłe znaki,

po których jeden drugiego pozna, choć do siebie słowa o tym, że są

farmazonami, nie przemówią, i kto trzeci niefarmazon będzie między nimi, tego

znaku wcale nie postrzeże. Do Polski tę sektę, czyli konfraternią, przywiózł z

Paryża Andrzej Mokronowski, który umarł wojewodą mazowieckim.

Gdy się ta sekta rozeszła między pany po Warszawie, a żaden z tych sektarzów

nie chciał się do niej zrazu przyznać, konsystorz warszawski nie mając, komu by

mógł proces formować, i nie wiedząc o co, wydał tylko rozkaz do

duchowieństwa, ażeby prawowiernych przestrzegało z ambon o pojawiającej się

nowej sekcie, aby się jej strzegli; która musi być zła, gdy się na jaw nie chce

wydać, bo co dobrego, światła nie unika. To wołanie po ambonach uczyniwszy

zwierszchność duchowna, podług swojej troskliwości pasterskiej o owieczki

prawowierne, nareszcie umilkła, nie wiedząc dalej, przeciw komu wołać i o co.

Farmazonowie zaś swoje zgromadzenie w sekrecie powiększali, raz rosnąc,

drugi raz malejąc, według liczby przybywających do nich albo odstępujących.

Rzecz podziwienia godna, że między tylu osobami rozmaitego stanu, w różnych

państwach, przy rozmaitych usiłowaniach zwierszchności krajowych, nie

znalazł się ani jeden taki farmazon, który by wydał ustawy tego bractwa. Nawet

ci, którzy odstąpili od niego, z ściśle zachowanym sekretem poumierali. Nawet

ten sam Mokronowski, wódz polskich farmazonów, umierając w Warszawie z

katolicką wyprawą duszy w drogę wieczności, po uczynionej spowiedzi, po

przyjęciu wiatyku i ostatniego pomazania, gdy do przytomnych wyrzekł te

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: