Dzieje Polski i Litwy-(1506-1648) - Stanisław Grzybowski.txt

(1130 KB) Pobierz
Dzieje Polski i Litwy (1506 - 1648)
Stanis�aw Grzybowski

 

�WIAT KSI��KI
Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media

KOLEGIUM	Jan Pieszczachowicz - redaktor naczelny,
REDAKCYJNE                    Piotr Turkot - koordynator projektu,
Piotr Rabiej - redaktor odpowiedzialny,
A��a Sarachanowa - redaktor,
Andrzej Najder, Joanna Szczepanek - redakcja techniczna
KOREKTA
PROJEKT GRAFICZNY KSI��KI
PROJEKT OK�ADKI
GRAFIKA
WYB�R ILUSTRACJI
Krystyna DeJjska-Soja, Aurelia Nowak Piotr Turkot
Cecylia Staniszewska, Ewa �ukasik
Tomasz Salwierz, Grzegorz Telega
Stanis�aw Grzybowski, Piotr Rabiej, Piotr Turkot
ZDJ�CIA	Archiwum FOGRY, Archiwum G��wne Akt Dawnych w Warszawie,
Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Jagiello�ska w Krakowie, Biblioteka PAN w K�r
niku, Fundacja XX Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie, Instytut Geografii Uni
wersytetu Jagiello�skiego, Lwowska Galeria Obraz�w - Oddzia� w Olesku, Muzeum Historii Mia
sta Gda�ska, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Muzeum Narodowe w Gda�sku, Muzeum
Narodowe w Kielcach, Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Mu
zeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Pa�ac w Wilanowie, Muzeum Uniwersytetu Jagiello�skiego,
Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Muzeum Zamku Kr�lewskiego na Wawelu, Muzeum
�up Krakowskich w Wieliczce, Skarbiec Katedralny na Wawelu, Zamek Kr�lewski
w Warszawie, Maciej Bronarski, Adam Cie�lawski, El�bieta Gawryszewska, Artur Grzybowski,
Wojciech Holnicki, Agnieszka Indyk, Micha� Jurecki, Krzysztof Konopka, Rafa� Korzeniowski,
Janusz Kozina, Maria Lankosz-Mr�z, Piotr Maciuk, Robert M�czy�ski, Stanis�aw Michta, Grze
gorz Morek, Andrzej Najder, Jerzy Najder, Marian N�dza, Jerzy Nowakowski, Henryk Pieczul,
Piotr Rabiej, �ukasz Schuster, Wojciech S�owakiewicz, Roman Stasiuk, Marek Studnicki, Marcin
Sylwanczyk, Tadeusz Szklarczyk, Piotr Turkot, Maciej Zyba�a, Adam Wierzba, Grzegorz Zygier,
Teresa ��towska-Huszcza

PRZYGOTOWANIE
KAPSU�
MAPY
Stanis�aw Grzybowski, Monika Jaglarz (s. 40, s. 121, s. 200, s. 332)
Jacek Kozak (mapy satelitarne na podstawie Global Digital Eleva-tion Model, U.S. Geological Survey, EROS Data Centre, 1993), Piotr Rabiej, Tomasz Salwierz, Grzegorz Telega

(c) by FOGRA OFICYNA WYDAWNICZA, KRAK�W 2000
ISBN 83-85719-35-0 komplet ISBN 83-85719-48-2 T. 4.
ISBN 83-7311-076-3

�WIAT KSI��KI
OFICYNA WYDAWNICZA
KRAK�W, ul. Marsza�ka J�zefa Pi�sudskiego 19
Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media Warszawa, ul. Roso�a 10

Spis tre�ci
 

7
9
9
13
21
25
32
45
49
54
57
65
77
81
91
91
99
105
108
116
124
128
135
141
149
155
155
160
166
171
175
182
189
189
192
195
205
210
S�owo wst�pne
I.      Zygmunt Stary
Elekcja kr�la Zygmunta
Zygmuntowskie pa�stwa
Europa w czasach zygmuntowskich
Pierwsze sukcesy, pierwsze kl�ski
Rozkwit polskiego renesansu
�wiat kr�lowej Bony
Nowe drogi gospodarki
Sprawy pruskie
Cie� Marcina Lutra
Dynastyczne problemy
Wojna kokosz�
Zygmunt August, wielki ksi��� Litwy
II.    Zygmunt August
Sp�r o Barbar�
Mi�dzy Wiedniem a Stambu�em
Bunt �ak�w
Spory o wiar�
Sp�r o napraw� Rzeczypospolitej
Dominium Maris Baltici
Sejmy egzekucyjne
Siedmioletnia wojna p�nocna
Unia lubelska
" Te soko�y mnie zgubi� "
III.  Wielkie Bezkr�lewie
Ku wolnej elekcji Kandydaci do korony Na podwarszawskim polu Poselstwo polskie w Pary�u Sejm koronacyjny Po ucieczce Henryka
IV.   Stefan Batory
Sejm koronacyjny
Wojna z Gda�skiem
Polityka ko�cielna kr�la Stefana
Trybuna� szlachecki
Wojskowe reformy kr�la Stefana

214
219
226
233
239
247
253
253
259
264
268
272
277
282
285
292
297
305
308
313
320
334
342
349
355
355
362
365
371
378
383
388
393
397
402
Kampania polocka Kampania wielkotucka Kampania pskowska Kr�l i kanclerz Tragedia Samuela Przerwana epopeja
V.     Zygmunt III
Trzecia elekcja
Wojna z Maksymilianem
Zygmunta droga do Polski
By czy na
Ku pacyfikacji
Sejm inkwizycyjny
Droga do Szwecji
Dzikie Pola
Wojna o Inflanty
Regali�ci
Dymitr Samozwaniec
Rokosz Zebrzydowskiego
��kiewski na Kremlu
Sarmaci i libertyni
Od kozackich najazd�w do chocimskich wat�w
Gustaw Adolf
Ostatnie lata Zygmunta III
VI.   W�adys�aw IV
Elekt i jego plany
Wojna smole�ska
Niebezpiecze�stwa za�egnane
Niezgodny pok�j
Problemy rodzinne
Dw�r i kraj
Plany wojny tureckiej
Zako�czenie
Zestawienie wybranej literatury
Indeks

S�owo wst�pne
-T rawic p�tora stulecia, kt�re dzieli wst�pienie na tron Zygmunta, Starym p�niej nazwanego, od �mierci W�adys�awa IV i katastrofy bunt�w kozackich, to w dziejach dawnej Rzeczypospolitej Korony Kr�lestwa Polskiego i Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego okres jej najwi�kszej pot�gi, najwi�kszego znaczenia mi�dzynarodowego i najwspanialszego znaczenia jej kultury. Ale zarazem to okres dramatycznych zmaga�, by t� pozycj� utrzyma�. W zmaganiach tych mia� podstawowe znaczenie proces tworzenia si� pierwszego w naszych dziejach spo�ecze�stwa obywatelskiego, spo�ecze�stwa, dla kt�rego problemy pa�stwa i w�adzy staj� si� niezwykle istotne dla �ycia jednostki, rodziny, grupy spo�ecznej, narodowej, wyznaniowej, kulturowej. Przenikanie �wiadomo�ci politycznej do psychiki indywidualnej, warunkowane rozwojem kultury i gospodarki, w nowy spos�b kszta�tuje zarazem psychik� elity spo�ecznej, to za� z kolei nadaje pot�ny impuls dalszemu socjalnemu, politycznemu, gospodarczemu rozwojowi kraju. �wiadomo�� spo�eczna i gro��ce jej pu�apki graj� wi�c w tym rozwoju rol� niebagateln�. Wzrost bogactwa na przyk�ad, przek�adaj�c si� na wzrost rozwarstwienia spo�ecznego i rozej�cie si� wzorc�w kulturowych, rodzi istotne konflikty polityczne. Za� ich rozwi�zanie, przy m�drym rozumieniu, i� zgoda rujnuje a niezgoda buduje, �e umiej�tno�� radzenia sobie ze sprzeczno�ciami jest nieodzownym �wiczeniem i egzaminem dla ka�dej zbiorowo�ci ludzkiej, tworzy pa�stwo sprawne i cywilizacj� bogat�. Nie na pr�no w�r�d najwa�niejszych �r�de� upadku tego pa�stwa i dekadencji tej cywilizacji wymieni� mo�na z jednej strony tragiczn� w skutkach zasad� jednomy�lno�ci, z drugiej - niefortunn� pr�b� ujednolicenia wyznaniowego, kt�ra tak si� p�niej przyczyni do rujnuj�cego sukcesu rebelii Chmielnickiego.
Obok problem�w psychologii spo�ecznej, kt�re w�wczas w�a�nie, dzi�ki narodzeniu si� �wiadomo�ci pa�stwowej, wybija� si� zacz�y na plan pierwszy, przypomnie� r�wnie� pragniemy problemy psychologii wielkich jednostek, w�adc�w i m��w stanu, wodz�w i intelektualist�w, kt�rzy psychik� elity tego spo�ecze�stwa kszta�towali i istotne dla niego decyzje podejmowali.
Przekonanie, �e historia to psychologia, a "tak�e polityka, co do pewnego stopnia na jedno wychodzi", nie jest nowe. Sformu�owa� je w tych s�owach w 1924 roku Jac�ues Bainville, historyk przez lata pot�piany lub przemilczany, cho� jego konserwatyzm pod wieloma wzgl�dami okazuje si� nadspodziewanie nowoczesny w swoim nawi�zaniu do pa�stwa, a nie do narodu jako do czynnika pozytywnie konstytuuj�cego materi� dziejow�. Odwo�ujemy si� do tych pogl�d�w przekonani, �e to w�a�nie �wiadomo�� pa�stwowa jest czynnikiem kreuj�cym i kszta�tuj�cym obraz dawnej Rzeczypospolitej, �e to niedostatki tej �wiadomo�ci s� przyczyn� niedoko�czenia tej konstrukcji pa�stwowej, a w najdalszej kolejno�ci i jej upadku. R�wnocze�nie, akceptuj�c w pe�ni przekonanie, �e do dziej�w politycznych ograniczy� si� nie wolno, podkre�li� pragniemy, �e przy wszelkiego rodzaju syntezie stanowi� one naturaln� i najkorzystniejsz� o� konstrukcyjn� narracji historycznej, pozwalaj� najlepiej ukaza� zagadnienia dziejowe w ich wzajemnym powi�zaniu.

Dzieje Polski i Litwy - ---------------------------------- --
Zdajemy sobie oczywi�cie spraw�, �e koncepcja Bainville'a mog�a w�wczas grozi� nadmiernym uproszczeniem materii historycznej; usprawiedliwia to jego �wczesnych krytyk�w, nie pozwala jednak rozgrzesza� dzisiejszych, kt�rych wiedza psychologiczna i politologiczna, wobec post�pu tych nauk, winna ju� sta� na du�o wy�szym poziomie. Pora odej�� od teorii, �e w ka�dej epoce historycznej te same czynniki s� decyduj�ce "w ostatniej instancji"; historia to zmiana, w tym i ci�g�a zmiana prawid�owo�ci, b�d�cych zreszt� nie tylko przedmiotem bada� historyka, ale r�wnie� cz�sto wytworem jego wyobra�ni. A wszelka pr�ba wyja�nienia historii to nie odwo�anie si� do mitycznych praw ni� rz�dz�cych, ale zrozumienie praw rz�dz�cych dzia�aniami i motywami ludzi j� tworz�cych - bo innej historii poza histori� cz�owieka nie ma. Te za� prawa uwidoczniaj� si� najpe�niej w jego dzia�alno�ci politycznej.
Wyra�aj� si� jednak one r�wnie� w �wiadomo�ci cz�owieka, w �wiadomo�ci spo�ecznej. Ta ostatnia to bynajmniej nie jaka� wyimaginowana �wiadomo�� zbiorowa, ale suma �wiadomo�ci indywidualnych. Poj�cia takie jak nar�d, klasa czy grupa spo�eczna s� tylko konstrukcjami teoretycznymi, typami idealnymi nie odpowiadaj�cymi �adnemu realnemu bytowi, a maj�cymi jedynie umo�liwi� nam zrozumienie i uporz�dkowanie z�o�onej rzeczywisto�ci. Bowiem zadaniem historyka jest uporz�dkowanie kosmicznego ba�aganu historii, nie mo�e on jednak tego czyni� zbyt dobrze, lekcewa��c fakty. Jedynie odwo�anie si� do praw rz�dz�cych �wiadomo�ci� jednostki pomo�e nam zrozumie� fenomen �wiadomo�ci spo�ecznej i tym samym zrozumie� nas samych, tym samym uzasadni� potrzeb� i po�ytek studi�w historycznych.
Jest to szczeg�lnie potrzebne, gdy przychodzi nam pisa� o ludziach renesansu, pr�d ten wsp�tworz�cych i konfrontuj�cych go z realiami epoki w spos�b nieraz dramatyczny. Renesans bowiem by� najbardziej indywidualnym z wielkich pr�d�w umys�owych ludzko�ci. Odwo�uj�c si� do cz�owieka, odwo�ywa� si� do jednostki, a nie do spo�ecze�stwa. Ale r�wnocze�nie polski renesans stawa� w obliczu szczeg�lnych zagro�e� politycznych. Jedynie dzia�anie kolektywne mog�o im zapobiec. Utrzymanie wolno�ci indywidualnej w ramach solidarno�ci grupowej da�o w efekcie powstanie kultury sarmatyzmu i owego szczeg�lnego tworu politycznego nazwanego Rzecz� Pospolit�. Ten wielki ekspery...
Zgłoś jeśli naruszono regulamin