Edward Dreszczyk
Ochrona człowieka w miejscu pracy i przebywania
Ergonomia
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W praktyce dydaktycznej bardzo trudne jest rozróżnienie ochrony człowieka w środowisku pracy i przebywania, przeniesienie obszaru badawczego do ergonomii oraz praktyczne zastosowanie aktualnych norm w zakresie bezpie-czeństwa i higieny pracy – szczególnie pracy najemnej (zatrudnienie u kogoś). Inny zakres tej problematyki występuje w nowych warunkach ekonomicznych i gospodarczych, gdy zaczyna dominować samozatrudnienie. Do tych obszarów musi być dołączony najobszerniejszy zakres usług masowych jak np. komunikacja i transport (indywidualne przewozy osób i grup oraz usługi „masowego” przewoźnika - samoloty, statki pasażerskie, promy, kolej szynowa, autobusy, metro, itp.); hotelarstwo, domy wycieczkowe i noclegownie, domy studenckie, internaty, domy czasowego pobytu – żłobki, przedszkola, internaty, a nawet hospicja, szpitale i sanatoria; zakłady systemu edukacji publicznej i resocjalizacji – szkoły, ośrodki kursowo-konferencyjne, szkoły wyższe, studia niestacjonarne, ośrodki szkolenia wojskowego, koszary i poligony, ośrodki wychowawcze, domy poprawcze i więzienia; rozwijający się system higieniczno-rekreacyjny – dostępny w formie usług nabywanych przez społeczeństwo jak np. ośrodki kolonijne, wczasowe, obozy harcerskie, pielgrzymki, „domy złotej jesieni”, „domy inaczej sprawnych”, ośrodki SPA, akwaparki, kluby fitnesu i kulturystyki, kluby sportów ekstremalnych (nurkowania, lotniarzy, spadochroniarzy, sportów szybowcowych, alpinizmu, grotołazów, snowbordu. Człowiek współczesny musi te obszary rozróżniać i znać zagrożenia, które wynikają z jego kontaktów – szczególnie okresowych i intensywnych oraz ich wpływu na zdrowie i życie. Dlatego z tych względów minimum programowe przedmiotu ma służyć uzyskiwaniu podstaw do oceny komfortu jakości życia oraz szkodliwości zagrożeń. Okresowe przebywanie w szkole wyższej jest swoistym poligonem w którym studenci powinni uzyskać przygotowanie do radzenia sobie w każdej sytuacji, gdzie pojawia się zagrożenie ich zdrowia lub życia. Poznanie czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych stanowi o przygotowaniu do wykonywania samooceny miejsca działania absolwenta, jego pracy dorywczej i zawodowej, uczenia się, bądź tylko okresowego przebywania.
Podstawowym określeniem obejmującym zarówno ochronę człowieka, ergonomię i bhp jest termin ochrona pracy. Określenie ochrona pracy stanowi skrót wyrażenia „ochrona człowieka w pracy” i jest powszechnie używane. Oznacza zespół środków i metod ujętych w aktach prawnych nakładających na zakład pracy obowiązek kształtowania warunków pracy i przebywania, zabezpieczających pracowników przed zagrożeniem dla ich życia lub zdrowia oraz umożliwiających regenerację utraconych sił biologicznych również poza pracą. Ochrona pracy obejmuje: prawo pracy, ochronę pracy kobiet, ochronę pracy młodocianych, bhp, maksymalny czas pracy, minimalne wynagrodzenie za godzinę, pracę w godzinach nocnych, płatne urlopy wypoczynkowe, ubezpieczenia społeczne i odszkodowania za wypadki, podnoszenie kwalifikacji, prawo do zrzeszenia się, leczenie chorób zawodowych, zapobieganie szkodliwościom i uciążliwościom w pracy, warunki mieszkaniowe i socjalne, tworzenie możliwości godziwego i bezpiecznego odżywiania (bezpieczna woda pitna i bezpieczna żywność) oraz humanizowanie warunków pracy przymusowej przez uregulowania prawne problematyki ochrony pracy określające sankcje za niedopełnienie obowiązku przez pracodawcę. Zagadnienia ochrony pracy określone zostały przez Międzynarodową Organizację Pracy (MOP) oraz kodeks pracy. Zawierają one:
§ środki prawne: zawarte w obowiązujących aktach prawnych dotyczących pra-codawców w zakresie ochrony pracy pracowników (praca wynikająca ze stosunku pracy);
§ procedury kształtowania środków i metod pracy obejmujące doświadczenia wynikające z badań naukowych oraz z norm i literatury specjalistycznej, w celu optymalnego zabezpieczenia pracowników przed zagrożeniami ich zdrowia a nawet życia (mimo, z zady warunki pracy i nadzoru powinny temu zapobiegać).
Pierwsza grupa obejmująca środki prawne dotyczy ochrony pracy i bhp (bezpieczeństwa i higieny pracy) łącznie z nadzorem z zakresu powołanych instytucji, a szczególnie organów Inspekcji Ochrony Pracy. W ten sposób oddziela się ochronę pracy bhp od zasad ergonomicznych, których stosowanie nie zostało dotąd objęte przepisami prawa i stanowi obszar swobodnych badań naukowych.
Do drugiej grupy (procedury kształtowania środków i metod pracy) zalicza się metody i środki które służą do spełniania obowiązków określonych w aktach prawnych, przy czym określenie „kształtowanie” obejmuje zarówno warunki istniejące (objęte zakresem bhp), jak i warunki tworzone w nowych konstrukcjach, budowlach, procesach technologicznych, urządzeniach, narzędziach, sprzęcie laboratoryjnym, aparaturze pomiarowej, itp. Odnosi się do zasad, środków i metod opracowanych w wyniku badań naukowych i doświadczeniu opisanym w literaturze i w normach lub wynikającego z bieżącej analizy zagrożeń oraz przyczyn wypadków i chorób zawodowych. Jest to najważniejszy obszar bhp, częściowo związany już z ergonomią, w której sumowanie wiedzy i doświadczenia jest podstawową zasadą przy uaktualnianiu nowych norm bhp i programowaniu projektowania ergonomicz- nego
Do obszaru bhp należą: identyfikacja zagrożeń; zabezpieczenie maszyn i urządzeń (techniczne i organizacyjne); stosowanie ochrony osobistej; stosowanie odzieży ochronnej; zabezpieczenie przy pracy na wysokościach; zapewnienie dobrego oświetlenia; zmechanizowanie ciężkiej pracy; zapewnienie prawidłowej wentylacji; zapobieganie nadmiernym hałasom i wstrząsom; prawidłowa organizacja stanowiska roboczego i procesu pracy – w tym również stanowisk laboratoryjnych i warsztatowych; badania lekarskie; zapobieganie lokalnemu zanieczyszczeniu środowiska, które jest coraz dokładniej identyfikowane (Siemiński, 2001, 2004,2006) pod względem zagrożeń i kumulacji uszkodzeń organizmu (Wożniewicz, 2004).
W odróżnieniu od ochrony pracy i bhp przedmiotem ergonomii jest kształtowanie warunków pracy, zapewniających ochronę pracownika przed przed-wczesną utratą sił biologicznych w następstwie pracy oraz tworzenie warunków do ich regeneracji w toku pracy i okresie wypoczynku. Zakres ergonomii obejmuje stosowanie tych środków i metod, które stanowią o optymalizacji warunków pracy, a więc wpływają nie tylko na zabezpieczenie przed wypadkami i chorobami zawodowymi, lecz głównie przed tymi czynnikami, które mogą spowodować uciążliwości oraz przemijające zaburzenia funkcji niektórych narządów człowieka. Ujęcie ergonomiczne wymaga interweniowania i to możliwe najwcześniejszego, gdy ogólnie ustalone normy nie zostały jeszcze przekroczone. Polega ono na kształtowaniu takich warunków, żeby praca nie powodowała uciążliwości, które wprawdzie same w sobie nie stanowią jeszcze zagrożenia dla życia lub zdrowia człowieka, ale przez ciągłe lub okresowe oddziaływanie mogą prowadzić do szybszego zmęczenia, a w konsekwencji do dekoncentracji i do sytuacji zagrażających życiu lub zdrowiu (zmęczenie, stres, kumulacja minerałów, dioksyn, itp.) Osiągnięcie optymalnych warunków eliminujących lub zmniejszających uciążliwości daje pracującemu zadowolenie, poprawia samopoczucie oraz umożliwia kierowanie uwagi na te zagrożenia, które zwykle wskutek zmęczenia lub lęku przed wypadkiem, utratą zdrowia lub życia nie były dostrzegane. Z tego względu organizację pracy traktuje się jako element składowy ergonomii – szczególnie przy samozatrudnieniu.
Efekt ergonomicznego kształtowania warunków materialnego środowiska pracy jest bardziej dalekosiężny, ale zbieżny z celami ochrony pracy i bhp, które wynikają z przepisów i norm. Przykładowo przepisy ochrony pracy bhp nakazują używanie okularów przy promieniowaniu ultrafioletowym, obróbce mechanicznej szlifowaniem, pracach spawalniczych i obróbce drewna, ale wielkość i sposób mocowania okularów określone są wymaganiami ergonomicznymi. Podobnie jak ochronniki słuchu, filtry, itp. Pracownik posługujący się okularami nie powinien rezygnować z ich użycia, ze względu na uciążliwości, niewygodę i utrudnienie w pracy. Podobnie pojawia się potrzeba interwencji specjalisty ergonomii przy określeniu wymagań dotyczących masek filtracyjnych, rękawic, obuwia ochronnego, ubioru, siedzisk, a także organizacji stanowiska roboczego, jego oświetlenia, wentylacji i zabezpieczenia przed hałasem. Muszą być rozpatrywane wszystkie warunki eliminowania uciążliwości przy ścisłej konsultacji ze specjalistami ergonomii. Oznacza to, że w praktyce zapobieganie zagrożeniom należy do problematyki ochrony pracy i bhp, a wymagania ergonomiczne stanowią istotne uzupełnienie ustawowych obowiązków reagowania na zagrożenia. Zabezpieczenie przed uciążli-wościami należy już do ergonomii i dlatego ta dziedzina badań staje się ważna.
Na podstawie przedstawionego uzasadnienia przepisy bhp określają minimum warunków i zasad, które pracodawcy przy współpracy z zatrudnionymi pracownikami, albo osoby wykonujące pracę we własnym zakresie (samo-zatrudnienie) zobowiązani są zapewnić i przestrzegać, ze względu na ochronę przed zagrożeniami wynikającymi ze stosowania obiektów technicznych, narzędzi, materiałów i substancji, procesów technologicznych oraz wpływu otoczenia zewnętrznego (hałas uliczny, pola elektromagnetyczne, promieniowanie widzialne i radiacyjne, itp.). Kształtowanie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy stanowi ustawowy i nadzorowany obowiązek w stosunku do zatrudnionych i wówczas pracodawcy grożą sankcje za niespełnienie ich.
W przypadku samozatrudnienia ryzyko nieprzestrzegania zasad bhp dotyczy konkretnej osoby i zależy od jej dobrej woli i wiedzy. Dlatego przy staraniach o specjalne warunki za wystąpienie chorób zawodowych nie ma podstaw prawnych do ich wymagania (oprócz szczególnych przypadków hałasu zewnętrznego – samoloty, ruch uliczny, instalacje przemysłowe, zagrożenia chemiczne pyłami i wyziewami, występowania uciążliwego odoru, zagrożenia pyłem azbestowym, dioksynami i sadzą. Współcześnie dostrzega się potrzebę minimalizowania zagrożeń zewnętrznych wynikających ze szczególnych warunków lokalnych uznanych jako szkodliwe i wymagające rekompensaty przy przekraczaniu wartości dopuszczalnych. Przy przestrzeganiu zasad bhp eliminowana jest albo przynajmniej zminimalizowana możliwość wystąpienia chorób zawodowych, zatruć przemysłowych i wypadków w miejscu pracy i przebywania.
Ustalmy, że ochrona pracy polega na kompleksowym kształtowaniu warunków pracy obejmujących nie tylko zagrożenia dla życia i zdrowia, a przepisy bhp odnoszą się szczegółowo do tego obszaru warunków pracy, które zagrażają zdrowiu i życiu (wypadki, choroby zawodowe) i które możemy stosując przepisy bhp eliminować lub ograniczyć. Bhp zajmuje się egzekwowaniem przepisów i zasad ustalonych w ramach ochrony pracy. W praktyce polega to na stosowaniu niezbędnego minimum ochrony pracy, koniecznego do zabezpieczenia pracownika lub osoby samozatrudniającej się przed zagrożeniami dla życia i zdrowia, powodującymi największe następstwa. Bhp korzysta z norm w zakresie dopuszczalnych wartości stężeń substancji toksycznych, natężenia hałasu, wibracji, promieniowania, warunków termicznych, mikroklimatu i itp. Natomiast obszarem zainteresowań ergonomii są również działania o podobnym zakresie, ale tworzące warunki zapewniające komfort pracującego człowieka w zakresie nie pogarszania jego samopoczucia, uniknięcia zmniejszania się poziomu zadowolenia oraz uniknięcia przyspieszania utraty sił w wyniku wykonywanej pracy. Ergonomia określa czynniki, które mogą powodować przemijającą dysfunkcję niektórych narządów, ale bez trwałych zmian w organizmie.
Ergonomia i bhp w przeciwieństwie do ochrony pracy dotyczą zarówno procesu produkcyjnego jak i produktu, gdyż bezpieczeństwo jest warunkiem koniecznym ergonomicznego przygotowania i użytkowania produktu. Ergonomia jest nauką stosowaną zajmującą się ludźmi w procesie pracy. Celem jej jest optymalizacja pracy przez coraz lepsze dopracowanie projektowe czynności ro-boczych, stosowanych maszyn i urządzeń technicznych, używanych narzędzi oraz ocenianie stanowisk pracy ze szczególnym uwzględnieniem materialnych i organizacyjnych czynników pracy w tym również pomieszczeń, mebli, wyposażenia sanitarnego, miejsc przygotowania posiłków, urządzenia szatni, jadłodajni i zasady racjonalnego odżywiania.. Wyodrębnia się kilka wyspecjalizowanych obszarów zainteresowań badawczych w ergonomii:
§ Badania nad dostosowaniem materialnych składników układu człowiek – praca lub człowiek - miejsce przebywania (z uwzględnieniem środków transportu, miejsc rekreacji i wypoczynku, zajęć sportowych, itp.). Ważnym obszarem są mieszkania indywidualne i przebywania zbiorowego (hotele, internaty, domy studenckie, noclegownie, obiekty turystyczne).
§ Dążenie do zapewnienia możliwie najwyższej sprawności człowieka pracującego lub przebywającego w określonych warunkach.
§ Dążenie do eliminowania lub zapobiegania wszelkich zagrożeń zdrowia ludzi w miejscu pracy i przebywania.
§ Zmierzanie do optymalnego kształtowania biologicznego kosztu wykonania pracy i życia w określonych warunkach.
§ Unikanie kumulujących się zmian w organizmie człowieka powodujących degradację jego funkcjonowania.
Przyjmujemy, że ergonomia jest nauką stosowaną zajmującą się dopracowywaniem materialnych elementów środowiska pracy i życia człowieka do anatomicznych i psychofizycznych właściwości każdego człowieka w celu zapewnienia optymalnych warunków pracy i przebywania z Specjaliści ergonomii muszą wyprzedzać postępujące zmiany w hierchii potrzeb człowieka i ostrzegać przed zagrożeniami których człowiek nie zauważa, a które kumulują się w jego organizmie.
Dotychczasowe osiągnięcia badawcze oraz bogate doświadczenie są ciągle doskonalone ze względu na zmieniające się możliwości psychofizyczne człowieka w aktualnych tzn. współczesnych nam warunkach życia i pracy. Możemy w tym zakresie studiować problematykę ergonomii korzystać z publikacji naukowych (książki, czasopisma, Internet) oraz z norm i przepisów prawa, które stanowią uogólnione reguły postępowania wymagane prawem lub dobrowolnie stosowane. Szczególnie ważne jest korzystanie z aktualnych osiągnięć Centralnego Instytutu Ochrony Pracy (www.ciop.pl). Opracowano tam min. pełną dokumentację czynników szkodliwych w środowisku pracy (wykaz obejmuje około 500 pozycji), przygotowano około 130 metod oznaczania czynników szkodliwych w środowisku pracy i system kontroli wiarygodności laboratoriów, sprzęt do pomiaru zagrożeń zawodowych i odpowiedni system certyfikacji sprzętu, zasady przestrzegania bezpieczeństwa i ergonomii oraz komputerowo wspomagane metody określania zgodności z tymi zasadami, metody oceny ryzyka zawodowego i system zarządzania bezpie-czeństwem oraz metody oceniania psychofizycznych możliwości człowieka do wykonania określonych zadań.
We współczesnej cywilizacji dominują maszyny, wyręczające człowieka w pracy fizycznej i umysłowej. Zasady poprawnego (ze względu na ergonomiczność i bezpieczeństwo) projektowania maszyn są obszernie prezentowane w normach i w przepisach prawa. Zaprojektowany produkt powinien przede wszystkim dobrze spełniać funkcje, do jakich jest przeznaczony. Musi być przy tym bezpieczny w użytkowaniu (określają to przepisy prawa i uzupełniająco normy), a także ergonomiczny, tzn. jego użytkowanie powinno wiązać się z odczuciem komfortu (tym zajmuje się współcześnie ergonomia, której dorobek zawarty jest w literaturze przedmiotu i również uzupełniająco w nowo opracowywanych normach). Ergonomia znajduję zastosowanie w procedurach projektowania przez minimalizację uciążliwości bezpiecznego użytkowania oraz stosowania rozwiązań organizacyjnych gdy jest niemożliwe, lub zbyt kosztowne osiągnięcie wyrobu o wszystkich wymaganych cechach ergonomicznych. Stosując rozwiązania organizacyjne łagodzimy niedoskonałości techniczne obiektów i wyrobów, które używamy w życiu codziennym i w pracy. Doskonałym przykładem jest ocenianie stanowiska komputerowego pod względem bezpieczeństwa pracy i ergonomicznych wymagań osiągania komfortu psychofizycznego. W ciągu kilku lat zmieniły się w tym zakresie wymagania, gdyż uzyskano dużo informacji o wpływie skomputeryzowanego stanowiska na korzystającego z niego człowieka.
Szczególnie ważnym zadaniem z zakresu studiowania ergonomii jest opracowanie zadania projektowo-analitycznego, ukierunkowanego na ocenienie ryzyka zawodowego lub ryzyka osobistego wynikającego z przebywania i pracy w określonych warunkach stanowiących lokalne środowisko pracy i przebywania. Z tego względu przedmiotowi towarzyszy opracowywanie takich zadań, w którym przyjmuje się indywidualnie wybrane stanowisko pracy - najlepiej aby było lokowane w typowym środowisku pracy dla którego przygotowywany jest absolwent określonego kierunku studiów, dokonanie dla tego stanowiska pracy analizy zagrożeń wynikających z wykonywania określonych czynności, stosowania określonych obiektów technicznych, używania odpowiednich materiałów i substancji oraz uwzględnienia tworzenia się określonych odpadów, wyziewów i efektów fizycznych (drgania, promieniowanie,mikroklimat, itp.). Na podstawie takiej analizy sporządzany jest wykaz zagrożeń, które następnie są analizowane pod względem skutków działania S, czasu oddziaływania (ekspozycja E) i prawdopodobieństwa wystąpienia szkodliwego skutku działania tego zagrożenia P.
Na podstawie wybranej metody wyznaczania liczbowych wskaźników ryzyka zawodowego oblicza się składowe wynikające z działania poszczególnych zagrożeń i zestawia w celu dokonania oceny. Korzystając z prawa V. Pareto wyznacza się zagrożenia krytyczne. Szczególnie przydatna jest metoda RISK SCORE na przykładzie której można analizować przykłady dydaktyczne dla różnych zawodów i różnych warunków pracy i przebywania w tym również dla okresu studiowania. W załączeniu zamieszczono charakterystykę wymagań do zaliczenia przedmiotu Ergonomia i bhp oraz uwagi dotyczące opracowywania zadań nt. wybranych zagrożeń, które zostały wykazane jako szczególnie ważne (o największych wartościach wskaźnika liczbowo ocenianego ryzyka). Założenia metodyczne i wybór literatury do studiowania przedmiotu załączono w formie ulotki – „autoryzowana ściąga” .
Miejsce na notatki
Edward Dreszczyk - Autoryzowana ściąga dotycząca zaliczeń
Studenci w zależności od kierunku studiów i semestru zajęć (pierwsze semestry oraz piąty już szósty semestr) zaliczają odpowiednie zadania :
1. Procedurę wyznaczenia ryzyka zawodowego z obszaru kierunku studiów, ze szczególnym uwzględnieniem uniwersalnych gospodarstw rodzinnych (produkcja roślinna i zwierzęca, przetwórstwo oraz alternatywne źródła dochodu – usługi leśne, uprawa roślin energetycznych, itp). Wykorzystuje się rozwinięcie metody RISK SCORE (pełny tekst oryginału dostępny w zakładzie Eksploatacji Systemów Tech.).
Uwaga: Jest możliwe podjęcie zadania wyznaczenia ryzyka zawodowego z obszaru preferowanego przez studenta (zawód wykonywany, zawód rodziców, działania w czasie studiów , itp.).
2. Referat na temat wybranych zagadnień prawa pracy lub zagrożeń stwierdzonych przy realizacji punktu 1. Zaliczenie w połowie semestru.
3. Projekt stanowiska pracy wybranego z zakresu kierunku studiów. Do projektu student załącza wybrane normy, wstępnie określone zagrożenia zidentyfikowane w pracy, w trakcie studiów, lub w miejscu przebywania. Opracowywać wg polskich norm, lub na podstawie adaptacji RISK SCORE.
Uwaga: Po zrealizowaniu 2/3 programu ćwiczeń i wykładów, student przedstawia komplet materiałów zaliczeniowych, które podlegają wstępnej ocenie, są korygowane aż uzyskają zwartą formę powiązanych ze sobą zadań (zadania z pkt. 1,2,3).
Zagadnienia metodyczne:
I - Stanowiska pracy w rolnictwie i leśnictwie w celu opanowania techniki oceny ryzyka ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń chemicznych, fizycznych, biologicznych i zapewnienia optymalnego mikroklimatu oraz dobieranych form organizacji pracy. Szczególną uwagę zwrócić na zagrożenia wynikające z trudno mierzalnych oddziaływań jak: promieniowanie różnego rodzaju, zanieczyszczenie powietrza substancjami toksycznymi, zagrożenia odzwierzęce, urazy w okresie dzieciństwa i młodości, kumulacji związków toksycznych w organizmie człowieka (wykorzystanie analizy pierwiastków śladowych).
II - Referat: umiejętność pisania referatów sprawozdawczych oraz sprawozdawczo-przeglądowych na podstawie zaleceń wykładowcy.
III - Projektowanie stanowiska pracy (antropometria, biomechanika, psychologia). W uzasadnionych przypadkach podjąć się zaprojektowania stanowiska pracy stu-denckiej dostosowanego do współczesnych metod nauczania (komputer, monitor, dyktafon, dobranego siedziska, nowoczesnych źródeł światła, itp).
1. Aktualny stan ergonomii w rolnictwie: potrzeby na przyszłość. Pod redakcją L.Soleckiego. IMW, Lublin, 2002.
2. Ergonomia produktu . Ergonomiczne zasady projektowania produktów. Pod redakcją J.Jabłońskiego. Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań, 2006.
3. Polska Norma PN – N – 18002000. „Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy – ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego”.
4. Górska E.: Ergonomia. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej. Warszawa, 2007.
5. Kowal E.: Ekonomiczno-społeczne aspekty ergonomii. Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa, 2002.
6. Ocena ryzyka zawodowego – podstawy metodyczne. Pod redakcją W.M.Zawieski, CIOP, Warszawa,2004.
7. Przeciwdziałanie zagrożeniom zdrowotnym, środowiskowym i społecznym. Pod redakcją. A..Obrębowskiego i E.Ozimka. Wojewódzki Fundusz Środowiska i Gospodarki Wodnej, Poznań, 2004.
8. Siemiński M.: Środowiskowe zagrożenia zdrowia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2001 (nowe wydania 2007 dostępne w Zakładzie Eksploatacji Systemów Technicznych).
9. Zastosowanie metody RISK SCORE. Practical Risk Analysis for Safety Management. Materiał do wglądu w Zakładzie Eksploatacji Systemów Technicznych ( skrót procedury dostępny na stronie Zakładu)
10. Wożniewicz B.: Oznaki zaburzenia równowagi biologicznej człowieka w środowisku naturalnym. Ogólnopolskie Forum Odnawialnych źródeł Energii, Warszawa, 2004, s.21-24.
UWAGA: dostępne są inne opracowania dotyczące wyznaczania ryzyka zawodowego (starsze wydania):
11. Leszek Skuza: „Co warto wiedzieć o ryzyku zawodowym”. Ośrodek Doradztwa i doskonalenia Kadr, Gdańsk, 1998.
12. Dariusz Smoliński: „Ocena ryzyka zawodowego na stanowisku pracy (poradnik CIOP 2001.
13. Leszek Pietrzak: „Ocena ryzyka zawodowego – poradnik”. Biblioteczka Pomocnicza, W-wa,2002.
14. Polska norma PN-68, N-11010. Wytyczne sporządzania maszynopisów Warszawa, 1975
Opracowania własne teksty autorskie oraz filmy dydaktyczne dostosowane do profilu przedmiotu
UWAGI DOTYCZĄCE SPOSOBU I ZAKRESU PRZYGOTOWYWANIA REFERATÓW DO OPRACOWAŃ Z PRZEDMIOTÓW REALIZOWANYCH
W ZAKŁADZIE EKSPLOATACJI SYSTEMÓW TECHNICZNYCH
Wstęp, będący bardzo ważną częścią referatu, ma na celu przybliżenie rozpatrywanego zagadnienia słuchaczowi lub czytelnikowi i stanowi wizytówkę opracowania. We wstępie, który nie powinien być zbyt obszerny, określa się zakres referatu, cel opracowania, a w obszerniejszych referatach także stan badań w zakresie zagadnień opracowywanego tematu, zastosowaną metodę badawczą i przyjętą strukturę pracy. W mniejszych opracowaniach można ograniczyć się jedynie do przedstawienia celu rozważań. Wówczas należy to zasygnalizować przez nazwanie tej części pracy np. uwagami wstępnymi, wskazującymi, że nie uwzglę-dniono w niej wszystkich zasad określających sposób pisania, zakres i charakter treści referatu. Sposobów opracowywania wstępów jest wiele, zleży to od tematu referatu i inwencji autora, Podczas opracowywania wstępu należy uwzględnić, że jest to referat, który będzie wygłaszany prze autora oraz czytany przez prowadzącego przedmiot i dlatego musi być elementem wzbudzającym zainteresowanie i ciekawy merytorycznie.
Wstęp pisze się zazwyczaj dopiero po napisaniu głównych części referatu. Zdaniem doświadczonych nauczycieli dobrze napisany wstęp do pracy naukowej jest najbardziej naukową jej częścią.
orfeusz15