Postawy_wobec_norm_spo.doc

Postawy wobec norm społecznych

1. Postawy wobec prawa

1.1.Elementy składowe postaw wobec prawa

W ujęciu strukturalnym, postawy wobec prawa stanowią połączenie trzech elementów: wie­dzy (element poznawczy), ocen (element emocjonalno-oceniający, afektywny) i gotowości, czyli dyspozycji do określonego zachowa­nia się wobec przedmiotu postawy (element behawioralny). W skład elementu wiedzy, czyli komponentu poznawczego, wchodzą prze­konania i wiedza o przedmiocie sprawy. Biorąc pod uwagę prawo jako przedmiot sprawy, w uproszczeniu można powiedzieć, że jest to pewien zbiór informacji o tym, jakie wzory postępowania są po­żądane z punktu widzenia obowiązującego prawa, postępowania zabezpieczonego przymusem państwowym. Postawy wobec prawa — biorąc pod uwagę ten czynnik — znajdują się w sieci wzajemnych powiązań z postawami wobec prawodawcy, systemu politycznego oraz wymiaru sprawiedliwości.

W samym pojęciu „znajomość prawa" mogą występować roz­maite treści. Nasza wiedza o obowiązującym prawie może być róż­na. Stąd można mówić o różnym stopniu rozbudowania tego komponentu postawy wobec prawa.

Wiedza ta może być większa lub mniejsza, prawdziwa lub fałszywa, może to być wiedza o prawie jako pewnej całości lub wiedza fragmentaryczna, czyli o poszczególnych normach lub instytucjach prawnych (zbiorach norm). Ta ostatnia sytuacja jest wynikiem tzw. „rolowej" zmienności prawa, czyli uza­leżniona jest od roli społecznej, jaką pełnimy w życiu codziennym. Ponadto informacje o normach prawnych mogą pochodzić z aktów normatywnych (testy prawne), ale mogą też być rezultatem znajo­mości praktyki stosowania prawa (stosowania prawa typu sądowe­go lub kierowniczego), decyzji administracyjnych, mogą także dotyczyć pewnych celów prawa, a więc wartości, na straży których stoi porządek prawny państwa.

Jeśli wiedza o przedmiocie postawy jest dostatecznie rozległa, to składa się ona z pewnej liczby sądów o nim. Między tymi sądami zachodzą różne rodzaje relacji, szczególnie relacji logicznych, które możemy określić mianem „spójności logicznej". Sprzeczna wewnętrz­nie będzie postawa, w której jednostka będąca jej podmiotem wyra­żałaby dwa przeciwstawne sądy: przekonanie, że prawo jest rygo­rystyczne i jednocześnie przekonanie o tolerancyjności prawa bądź przekonanie, że prawo jest sprawiedliwe i zarazem niesprawiedli­we (prawo jest rygorystyczne, jeżeli prawodawca z wielu sankcji surowych wybiera najsurowsze i — odwrotnie — tolerancyjne, jeże­li prawodawca z wielu możliwych sankcji łagodnych wybiera najła­godniejsze lub rezygnuje z użycia sankcji prawnej odsyłając do po­zaprawnych systemów normatywnych).

Element oceny przedmiotu postawy (w tym przypadku pra­wa), czyli komponent emocjonalno-oceniający, zwany także afektywnym, ma znaczenie doniosłe dla istnienia postawy. Jest wręcz czyn­nikiem konstytuującym postawę. Stanowisko to nawiązuje do dość ugruntowanej w psychologii społecznej koncepcji, która mówi, że mamy do czynienia z jakąś postawą wobec pewnego przedmiotu czy sytuacji wówczas, kiedy mają one dla nas jakieś subiektywne, uświa­domione, dodatnie lub ujemne znaczenie, czyli „walencje".

Element afektywny w postawie, w tym także w postawie wobec prawa, może mieć charakter bardziej chłodnych zintelektualizowanych ocen, które są werbalizowane za pomocą takich określeń, jak „dobry", „zły", „słuszny", „niesłuszny", „sprawiedliwy", „nie­sprawiedliwy".

W sytuacji, gdy tym ocenom towarzyszą dyspozy­cje do określonych zachowań, czyli element behawioralny, to znaj­duje to swój wyraz w użyciu takich określeń, jak „należy", „chcę", „powinienem". W pierwszym przypadku mają one charakter apro­baty lub dezaprobaty przedmiotu wobec postawy, a więc pewnej re­akcji o charakter/o wewnętrznym. Natomiast w przypadku nałoże­nia siy werbalizowanego komponentu afektywnego na behawioralny, mamy do czynienia z pewnym programem zachowania się ze­wnętrznego, w wyniku którego zmianie ulega zewnętrzna relacja między podmiotem a przedmiotem postawy bądź też zmianie może ulec sam przedmiot postawy.

Ogólnie oceny norm prawnych podzielić możemy ze wzglę­du na ich bazę i ze względu na ich podłoże. Ten pierwszy dokony­wany jest przez pryzmat stosunku ocen do treści norm. Można więc mówić o ocenach merytorycznych, które są związane z treścią nor­my, i o ocenach formalnych opartych na czynnikach innych niż tre­ściowe (na przykład na uznaniu normy ze względu na jej przynależ­ność do systemu prawa).

Podział ocen ze względu na ich podłoże dokonywany jest z uwagi na stosunek ocen do celów normy. Z tych względów możemy wyróżnić oceny instrumentalne, oparte na apro­bacie normy z punktu widzenia realizowanych przez nią celów, i na oceny nieistrumentalne, oparte na uznaniu normy, za dobrą lub nie, sprawiedliwą lub nie, z punktu widzenia jakiś kryteriów absolutnych.

Są inne podziały ocen — przede wszystkim na dodatnie i ujemne, refleksyjne i nierefleksyjne. W tym ostatnim przypadku istotne zna­czenie dla tego rodzaju ocen ma rozległość posiadanej wiedzy o pra­wie pozytywnym. Im jest ona większa, tym bardziej refleksyjny cha­rakter będzie miała owa ocena.

Ostatni czynnik behawioralny można określić jako względ­nie trwałą dyspozycję jednostki do określonego zachowania się względem przedmiotu postawy (prawa). Element ten kształtuje po­stawę w rzeczywistą postać działań zgodnych lub niezgodnych z pra­wem. Mówiąc o dyspozycjach do określonego zachowania się wo­bec przedmiotu postawy, należy mieć na uwadze to, że w psychice ludzkiej istnieje mniej lub bardziej skrystalizowany program działa­nia wobec przedmiotu postawy. Program ten może być postrzegany przez podmiot jako pragnienie, zamiar, dążenie czy poczucie powin­ności zachowania się w określony sposób. Niekiedy przybiera on postać subiektywnie uświadomionego czy odczuwalnego przymu­su wewnętrznego.

Ze względu na treść reakcje behawiorystyczne możemy po­dzielić na reakcje werbalne i niewerbalne. Typową formą reakcji werbalnych są opinie. Opinię można określić jako względnie stałą i świadomą odpowiedź słowną na postawione pytanie dotyczące określonego przedmiotu czy sytuacji. Opinii nie należy utożsamiać z przekonaniem, ponieważ nie zawsze wyraża ona przekonanie. Może wyrażać również przypuszczenie, wątpienie, przewidywanie zdarzeń. Opinia odzwierciedla nie tylko poznawczą stronę postawy, ale też jej stronę afektywną (uczucia, życzenia, pragnienia, dążenia).

Poza opinią, zasadniczym elementem komponentu behawio­ralnego jest działanie. Działanie jest to aktywność zorganizowana i ukierunkowana na cel. Takie czynności, jak nawiązywanie kontak­tu, pomoc przy ujęciu sprawcy, kradzież, mogą być przejawem okre­ślonych postaw. Wiele postaw wobec osób, grup społecznych, norm czy instytucji prawnych będzie w swoim komponencie behawioral-nym zawierać określone działania czy praktyki.

Wszystkie trzy składniki postawy — to jest poznawczy, afek-tywny i behawioralny — są ze sobą powiązane i uzupełniają się wza­jemnie.

Element poznawczy zakreśla pole działania postawy, a więc odpowiada na pytanie, c/y dotyczy ona prawa jako pewnej całości, jego poszczególnych instytucji, czy też konkretnej normy prawnej.

Element afektywny prezentuje ocenę tak zakreślonego przedmiotu postawy oraz określa kierunek emocjonalnego nań reagowania po­przez emocje pozytywne i negatywne, a także stopień natężenia uczuć, od skrajnie pozytywnych, poprzez obojętne, do skrajnie ne­gatywnych. Element poznawczy determinuje w pewnym stopniu ele­ment afektywny, ponieważ nasze oceny i emocje są w swej treści uzależnione od tego, jak rozległą wiedzę posiadamy w przedmiocie postawy (prawo) oraz w jakim stopniu wiedza ta jest prawdziwa.

Element behawioralny spina klamrą dwa pozostałe elementy. Dzie­je się tak dlatego, że na podstawie naszej wiedzy, ocen i uczuć kry­stalizuje się pewien program działania wobec naszej postawy, a więc mamy do czynienia z procesem decyzyjnym, który w ostateczności doprowadzi do realnego zachowania, czyli do realizacji decyzji.

2.2. Charakterystyka poszczególnych postaw wobec prawa

2.2.1. Postawa zasadnicza a postawa celowościowa

Biorąc pod uwagę istnienie ocen formalnych i materialnych można dokonać wyróżnienia następujących postaw wobec prawa:

-  postawa o motywacji zasadniczej, zawierająca oceny formalne norm prawnych. Wzór postępowania zawarty w normie jest ak­ceptowany ze względu na to, że norma ta należy do systemu obowiązującego prawa. Można mówić w tym przypadku o in­strumentalnej wartości prawa (oceny wewnętrzne) lub na przy­kład o poparciu jej przez określony autorytet (oceny zewnętrzne);

-  postawa o motywacji zasadniczej, gdzie norma prawna jest apro­bowana z uwagi na to, że jest oceniana jako słuszna czy spra­wiedliwa. W tym przypadku występuje ocena materialna;

-  postawa o motywacji celowościowej, w której norma jest ocenia­na z uwagi na jej skuteczność w realizacji założonych celów. Mogą ją uzasadniać oceny wewnętrzne lub zewnętrzne. Mają one charakter materialny;

-  postawa o motywacji celowościowej, gdzie aprobata normy na­stępuje z uwagi na to, że postępowanie zgodne z prawem pro­wadzi do realizacji założonych celów, i odwrotnie — dezapro­bata dla normy następuje z uwagi na to, że tylko łamiąc normę można realizować założone cele. Oceny mają charakter formalny.

Na przykładzie tej klasyfikacji łatwo zauważyć, że oceny for­malne (oparte na czynnikach pozatreściowych) oraz oceny material­ne (oparte na czynnikach treściowych) są charakterystyczne dla po­staw o motywacji zasadniczej. Natomiast w postawach o motywacji celowościowej w zasadzie występują tylko oceny materialne, chociaż mogą wystąpić również oceny formalne, w przypadku gdy przestrze­ganie prawa sprzyja osiągnięciu zamierzonych celów.

Inaczej mówiąc — postawa zasadnicza sprowadza się do tego, że adresat chce przestrzegać prawa, gdyż uważa je za godne akcep­tacji i zasługujące na realizację. Postawa ta charakteryzuje się posłuchem dla norm wynikającym nie tyle z pozytywnej oceny ich treści, ale głównie z samej idei porządku społecznego, będącego rezul­tatem obowiązywania norm prawnych. Może ona także być wyni­kiem poszanowania autorytetu organu państwowego, ustanawiają­cego lub chroniącego normę prawną. Postawę tę możemy streścić na­stępująco: skoro norma prawna została ustanowiona, zatem posiada należyte uzasadnienie aksjologiczne, tetyczne i teleołogiczne i nale­ży się jej posłuch niezależnie od tego, czy jest ona dla nas wygodna czy też nie.

Ten rodzaj postawy możemy wyznaczać także wówczas, gdy jej przedmiotem — a więc układem odniesienia — są normy moral­ne, obyczajowe, wewnątrzorganizacyjne czy religijne.

Postawa celowościowa sprowadza się do tego, że adresat nor­my prawnej chce jej przestrzegać nie dlatego, że uważa ją za słuszną czy sprawiedliwą, ale dlatego, że chce uniknąć zagrożenia, jakie prze­widziane jest za jej naruszenie (sankcji) lub też w przestrzeganiu normy prawnej upatruje pewnego rodzaju korzyści.

Norma prawna jest tutaj traktowana nie jako cel sam w sobie, lecz jako ewentualny środek prowadzący do celu. Przeciwnie, jeżeli dana osoba uzna, że dążenie swe może realizować łamiąc normę prawną, gotowa jest to uczynić. Ustanowienie i obowiązywanie normy prawnej nie budzi u takiego podmiotu prawa respektu samo przez się i posłuch dla norm prawnych nie jest automatycznym przedmiotem moralnej apro­baty.

Postawa celowościowa jest więc objawem swoistej racjonalności. Decyzje o sposobie zachowania się nie są tu determinowane tylko przez jeden czynnik — normę prawną, jak to ma miejsce w przypad­ku postawy zasadniczej, lecz stanowią wynik kalkulacji, polegającej na wyważeniu różnych argumentów i wybraniu takiego sposobu zachowania, który wydaje się zapewnia osiągnięcie celu najmniej­szym kosztem i przy najmniejszym ryzyku.

Dyrektywa pożądanego zachowania się, zawarta w normie prawnej, jest jednym z owych ar­gumentów. O ile postawa zasadnicza prowadzi zawsze — w razie konfliktu pomiędzy normą prawną a celem, do którego dążymy — do odrzucenia celu i poszanowania normy, to postawa celowościo­wa może się wiązać z odrzuceniem normy na rzecz realizacji celu.

W literaturze przedmiotu, dość zgodnie, wyróżnia się trzy rodzaje motywacji sterujących wyborem postępowania w przypad­ku postawy celowościowej:

-  motywację opartą na strachu przed sankcją lub na chęci uzyska­nia nagrody;

-  motywację opartą na przeprowadzonym bilansie przewidywa­nych następstw w przypadku spełnienia lub niespełnienia nor­my prawnej;

- motywację opartą na dążeniu — na podstawie wiedzy, którą po­siada adresat normy prawnej — do wyboru postępowania naj­bardziej korzystnego z punktu widzenia obranego celu.Można więc powiedzieć, że adresat normy prawnej czyni kal­kulację zysków i strat i na jej podstawie dokonuje wyboru zachowa­nia ze względu na to, co mu się najbardziej opłaca.

Podział postaw na zasadnicze i celowościowe uwidacznia pewne podstawowe cechy stosunku jednostki do świata, w którym żyje. Postawę zasadniczą charakteryzuje odwoływanie się do jakiejś zasady ogólnej w nowej sytuacji, w której należy zająć jakieś stano­wisko wobec nowych okoliczności, konfliktów, zmiany ról itp. Istot­ne jest to, że jednostka mająca skłonności do zajmowania postawy tego rod/iiju, w sytuacji niespodziewanej będzie szukać wśród do­stępnych jej zasad zasady ogólnej, która mogłaby mieć zastosowanie do tej szczególnej sytuacji. Jednostka o orientacji celowościowej w trudnej, nowej sytuacji, często niespodziewanej, będzie raczej roz­ważać, w oparciu o dostępną jej wiedzę, jakie skutki wynikną z tego lub innego wariantu działania. Im zasób wiedzy będzie szerszy, tym trafniejsze będą przewidywania.

2.2.2. Legalizm

Jeśli przedmiotem postawy uczynimy obowiązujący porządek prawny, to odpowiednikiem postawy zasadniczej będzie legalizm, a postawy celowościowej — konformizm i oportunizm. Pod pojęciem legalizmu rozumie się zazwyczaj taką postawę społeczną, która wyraża się w akceptacji wzorów postępowania zawartych w normach prawnych z uwagi na charakter tych norm, czyli z powodu pozytyw­nej oceny aksjologii norm prawnych; z uwagi na to, że zostały one ustanowione przez kompetentny, uprawniony do ich ustanowienia organ państwowy, z zachowaniem wymaganej procedury oraz z uwa­gi na to, że normy te realizują należycie dobrane cele, dla których zostały ustanowione.

Podstawowym założeniem postawy legalistycznej jest generalna akceptacja wszelkich wzorów postępowania za­wartych w normach prawnych. Legalizm jest więc odpowiednikiem postawy zasadniczej (bezinteresownej). Wiąże się ona z uznaniem obowiązywania prawa bez względu na istniejący w nim element przymusu państwowego.

Legalizm jest postawą o dużej doniosłości dla skuteczności prawa. Aby uzyskać od jednostki zachowania zgodne z prawem, nie trzeba przy tej postawie uruchamiać żadnych dodatkowych proce­sów motywacyjnych. Wystarcza sam respekt dla prawa jako warto­ści samej w sobie. Z postawy tej wynika, czy też rodzi ona impera­tyw, iż „prawa należy słuchać, a racją tego jest sam fakt, że jest ono prawem obowiązującym" (K. Opałek). Postawa ta ma w zasadzie cha­rakter formalny — opierając się na ocenach formalnych, które nie do­tyczą treści normy prawnej. Jest ona postawą gotowości posłuchu wobec norm prawnych należących do systemu prawa obowiązują­cego, niezależnie od tego, czy dana norma ze względu na swoją treść budzi aprobatę adresata czy też nie.

Niekiedy jednak postawa legalistyczna będzie miała charak­ter materialny, co oznacza, że oparta będzie na ocenach materialnych odnoszących się do treści normy. Z taką sytuacją mamy do czynie­nia wówczas, gdy adresat zdecydowany jest udzielić posłuchu nor­mie prawnej z uwagi na to, że uważa ją za słuszną czy sprawiedli­wą. Jest to równoznaczne z aprobatą normy ze względu na jej treść. Taka sytuacja, w której obok ocen formalnych występują także ma­terialne oceny norm prawnych, jest sytuacją optymalną, do której dąży każdy prawodawca. W takim przypadku moralna aprobata dla normy prawnej niejako wzmacnia siłę legalizmu jednostki.

Z drugiej jednak strony można powiedzieć, że postawa lega­lizmu jest moralnie obojętna, a to dlatego, że moralna aprobata lub dezaprobata jest tu zależna od tego, jaka jest moralna ocena norm prawnych, do przestrzegania których postawa ta skłania. Nawet przy dezaprobacie dla normy prawnej, z uwagi na pewne zasady ogólne, którymi w swoim postępowaniu kieruje się jednostka, norma ta bę­dzie przestrzegana. Postawę legalizmu wyraża zasada dum lex, sed lex, mówiąca o konieczności bezwzględnego podporządkowania się przepisom prawnym.

Postawa legalistyczna nie wyklucza jednak możliwości kry­tycznej oceny tej normy przez adresata, z uwagi na jej nieskutecz­ność, sprzeczność z innymi normami; nie wyklucza też możliwości podjęcia pewnych dozwolonych kroków zmierzających do zmiany takiej normy. Przejawem dążenia do rozstrzygnięcia konfliktu między postawą nakazującą posłuch wszelkiemu prawu pozytywnemu a po­stawą nakazującą sprzeciwianie się normom prawnym, które naru­szają istotne wartości społeczne, są koncepcje prawa oporu oraz kon­cepcje cywilnego nieposłuszeństwa. Nie są to koncepcje anarchizują-ce, przeciwnie — uznające prawo za czynnik tworzący ład społeczny.

W koncepcjach prawa oporu uznaje się zazwyczaj za prawnie legitymowane takie działania obywateli, które zmierzają do zapo­biegania nadużywaniu prawa przez organy państwa, do zachowa­nia bądź przywrócenia ładu wyznaczonego przez akceptowany sys­tem prawny czy zwyczaje polityczne lub demokratycznie uchwalo­ną konstytucję. W koncepcjach cywilnego nieposłuszeństwa uważa się za co najmniej moralnie legitymowne świadome naruszanie pra­wa przez obywateli w celu zaprotestowania przeciwko jego poszcze­gólnym niesłusznym normom i zwrócenia uwagi organów państwa oraz opinii publicznej na potrzebę ich zmian.

Na wytworzenie się postawy legalistycznej wpływa wiele róż­nych czynników. Jednym z nich może być ciągłość systemów praw­nych, która przyczynia się do długotrwałego kształtowania nawyku posłuchu wobec norm prawnych. Może też być ona wynikiem apro­baty udzielonej autorytetowi tworzącemu prawo. Aprobata ta zostaje przeniesiona na normy prawne. Czynnikiem wpływającym na two­rzenie się postawy legalistycznej może być poczucie narodowej jed­ności z twórcą prawa oraz stałość systemów ocen w obrębie grup na­rodowych.

G. Skąpska wyróżnia trzy rodzaje legalizmu: legalizm mate­rialny, polegający no akceptacji wzorów zachowań zawartych w nor­mach prawnych, ze względu na przekonanie, że są one słuszne i spra-

wiedliwe; legalizm instrumentalny, polegający na ocenianiu norm prawnych pod względem ich skuteczności w osiąganiu ważnych społecznie celów; legalizm formalny, oparty na dodatniej ocenie wzorów postępowania zawartych w normach prawnych ze wzglę­du na to, że należą one do systemu prawa obowiązującego, przy braku ocen dotyczących treści tych norm.

Postawa legalistyczna jest społecznie pożądana wtedy, gdy ma ona postać legalizmu formalnego. Z drugiej jednak strony, brak kry­tycyzmu wobec obowiązującego prawa może okazać się niebezpiecz­ny, bowiem może doprowadzić do ślepego posłuszeństwa wobec każdej normy prawnej, niezależnie od jej treści, byleby była ona usta­nowiona przez organy mające legitymację do sprawowania władzy. Najbardziej niebezpieczna jest postawa legalistyczna w sytuacji, gdy zostanie wykorzystana przez aparat państwa totalitarnego, bowiem można nadać moc prawną każdej regule, nawet takiej, która na­rusza podstawowe wartości moralne uznawane w danym społe­czeństwie.

Z tych właśnie powodów, z postawą tą, formułującą postulat bezwzględnego przestrzegania norm prawa obowiązującego, wiąże się problem legitymowania oporu przeciwko takim zakazom i na­kazom władzy państwowej, które są sprzeczne z uznawanymi w da­nej społeczności normami moralnymi. Opór ten pozwala zwalczać przypadki skrajnego legalizmu. Legalizm bywa więc lub może być ograniczony pewnymi postulatami wskazującymi, jakie co do treści powinno być prawo, by było godne posłuchu i miało prestiż w spo­łeczeństwie. ...