Sposób tworzenia świata przez chorych z epizodem depresyjnym a stres.pdf

Psychiatria

PRACA ORYGINALNA

tom 3, nr 1, 22–26

ISSN 1732–9841

Joanna Szeliga-Lewińska, Jerzy Landowski

Klinika Chorób Psychicznych i Zaburzeń Nerwicowych Akademii Medycznej w Gdańsku

Sposób tworzenia świata przez chorych

z epizodem depresyjnym a strategie

radzenia sobie ze stresem

The way of creating the world by patients with

an episode of depression and strategies

of coping with stress

Background. The method of describing an individual structure of the world and cognitive constructs (cognitive

schemes) which determine it, is Repertory Grid Test. This individual structure defines our actions and determines

what strategy we choose to cope with stressor. The way a person deals with stress seems to be involved in

pathogenesis of depression. Depressed patients more often have higher level of neuroticism, which is responsible

for lower level of tolerance in difficult situations.

The aim of this preliminary study was to look for characteristic type of cognitive constructs in patients with depres-

sive episode, evaluation of the way they construct the world and its relation to neuroticism and the manner of

coping with stress.

Material and methods.

Material and methods. 15 patients with diagnosis of recurrent depressive episode and 15 healthy controls were

subjects of the study. Repertory Grid Test, Polish versions of: CISS, and Eysenck Personality Questionnaire were used.

Results.

Results. The scheme “enemy-friendly” was spontaneously evoked by almost all depressive patients. Nobody from

control group evoked this construct. In comparison to healthy controls patients described themselves as worthless

and pessimistic. They perceived themselves as distinctly different from other people and characterized by a higher

level of neuroticism. The factor analysis shows an oversimplified view of the world by depressed patients.

Conclusions.

Conclusions. High level of neuroticism, rigid and scanty structure of the world, negative perception of themselves and

pessimistic attitude of patients with recurrent depressive episode are related to emotional style of coping with stress.

key words: depression, construct, stress coping, neuroticism, RepGrid

Wstęp

Dotychczas nie poznano ostatecznie etiologii i pato-

genezy zespołu depresyjnego. Choroba ta jest uwa-

runkowana wieloczynnikowo; jest przykładem zabu-

rzeń dotyczących sfery emocjonalnej. Koncepcje od-

wołujące się do procesów poznawczych i ich wpływu

na sposób przeżywania, reagowania i dostosowywa-

nia się do otoczenia mają istotne znaczenie w poszu-

kiwaniu patomechanizmu tego zespołu. Poznawcze

podejście do depresji łagodzi spór między zwolenni-

kami biologicznego i psychologicznego sposobu le-

czenia, gdyż nie neguje ono mnogości uwarunkowań

[1]. Według koncepcji kognitywnych, istotną rolę

w patogenezie i mechanizmie podtrzymującym de-

presję odgrywają negatywne przekonania na temat

siebie, otoczenia, w tym innych osób, oraz relacje mię-

dzy jednostką a innymi. Te trzy aspekty tworzą obraz

świata. Świat nie jest ani dobry, ani zły — zależy od

oceny jednostki. Emocje są konsekwencją stworzone-

go przez jednostkę obrazu świata, czyli zależą od spo-

Adres do korespondencji: mgr Joanna Szeliga-Lewińska

Klinika Chorób Psychicznych i Zaburzeń Nerwicowych

Akademii Medycznej

ul. Dębinki 7, 80–211 Gdańsk

tel.: (0 58) 341 76 50

faks: (058) 341 27 48

e-mail: joansz@amg.gda.pl

www.psychiatria.viamedica.pl

Background.

Abstract

Background.

Material and methods.

Results.

Conclusions.

Joanna Szeliga-Lewińska, Jerzy Landowski, Sposób tworzenia świata przez chorych z epizodem depresyjnym

sobu, w jaki dana osoba postrzega i interpretuje zda-

rzenia [1].

Istotną rolę w tworzeniu obrazu świata odgrywają tak

zwane konstrukty poznawcze [2]. Są to schematy, któ-

re powstają na bazie indywidualnych doświadczeń

w trakcie naszego życia. Dostarczają podstaw do oce-

ny siebie, zdarzeń, innych ludzi, sterują przebiegiem

działania i służą do przewidywania przyszłości [3].

Konstrukty poznawcze są ułożone hierarchicznie. Są one

pogrupowane w taki sposób, aby zminimalizować róż-

nice i niespójności między elementami. Różnią się mię-

dzy sobą zakresem stosowalności i pozycją w systemie:

jedne są centralne i to one są głównym determinan-

tem zachowania i emocji, a inne peryferyczne. W syste-

mie istnieją konstrukty zanurzone, które kiedyś miały

postać werbalną, a teraz jednostka nie potrafi ich wy-

razić słowami. Wyróżnia się konstrukty przepuszczalne

i nieprzepuszczalne. Te pierwsze są podatne na zmia-

nę pod wpływem gromadzenia nowych danych, nato-

miast drugie odpowiadają za sztywność myślenia. Jeśli

system składa się głównie z konstruktów nieprzepusz-

czalnych, powoduje to, że czynione przez osobę prze-

widywania są nieadekwatne do rzeczywistości. Wydaje

się, że tego rodzaju konstrukty występują u osób cho-

rych na depresję i odpowiadają za negatywne widze-

nie siebie, świata i przyszłości. Te trzy aspekty Beck okre-

śla mianem triady depresyjnej [4].

U osób, u których występują zaburzenia w funkcjo-

nowaniu psychospołecznym, system poznawczy za-

wiera małą liczbę konstruktów i składa się głównie

z konstruktów nieprzepuszczalnych i o pejoratywnym

znaczeniu. Uniemożliwia to efektywną orientację

w rzeczywistości i wpływa na doświadczany dyskom-

fort psychiczny. Opisywana w literaturze sztywność,

obecność trwałych wzorów myślenia oraz postępo-

wania utrudniających adaptację społeczną u chorych

na depresję, jest wynikiem takiego obrazu świata [1,

4, 5]. Istotne znaczenie w patomechanizmie depresji

mają również konstrukty dotyczące Ja, głównie o za-

barwieniu negatywnym, co dodatkowo utrudnia me-

chanizm zmiany w sposobie funkcjonowania poznaw-

czego. Jednostka ma skłonność do preferowania in-

formacji potwierdzających konstrukt Ja [6].

Uważa się, że u chorych na depresję częściej wystę-

pują sytuacje stresowe. Od oceny poznawczej zależy,

czy dana sytuacja zostanie uznana za stresową. Wy-

daje się, że może to mieć związek z cechami osobo-

wości. Neurotyzm można uznać za cechę, która sprzyja

interpretacji zdarzeń jako przekraczających zdolności

zaradcze jednostki. Zdaniem Eysencka, neurotyczność

jest pewną wrodzoną właściwością autonomicznego

układu nerwowego, która powoduje, że jest on bar-

dziej wrażliwy [7]. Osoby charakteryzujące się wyso-

kim poziomem neurotyzmu na nowe sytuacje i zmia-

ny reagują podwyższonym poziomem niepokoju, głę-

boko przeżywają porażki, długo rozpamiętują przy-

kre zdarzenia. Trudne wydarzenia na długo pozostają

w ich pamięci, mają skłonność do kryzysów i załamań

emocjonalnych, łatwo ulegają dezorganizacji pod

wpływem stresu [3]. Strelau w swoich badaniach pod-

kreśla, że istnieje pozytywna korelacja między pozio-

mem neurotyzmu a depresją [8].

Według najbardziej popularnej współcześnie teorii stre-

su, stworzonej przez Lazarusa (relacyjna teoria stresu),

stres jest ujmowany jako rodzaj relacji między osobą

a otoczeniem. Relacja ta jest oceniana przez jednostkę

jako wymagająca wysiłku, niekiedy jako przekraczająca

jej możliwości poradzenia sobie i często jako zagrażają-

ca dobremu samopoczuciu [9]. Bardzo wiele zależy od

procesu konstruowania poznawczego, czyli tego, jak jed-

nostka interpretuje zdarzenie i jak ocenia własne możli-

wości sprostania mu. Między stresem a jego bezpośred-

nimi i odległymi skutkami zachodzą dwa rodzaje proce-

sów pośredniczących: ocena poznawcza oraz sposób

radzenia sobie w danej sytuacji. Przed wyborem strate-

gii radzenia sobie osoba dokonuje oceny poznawczej

sytuacji i własnych możliwości. W ten sposób obraz

świata determinuje wybór strategii radzenia sobie

w danej sytuacji. Strategia to określone sposoby działa-

nia, jakie jednostka podejmuje w konkretnej sytuacji stre-

sowej [9]. Od strategii należy odróżnić styl radzenia so-

bie ze stresem. Styl to trwała dyspozycja podmiotu do

określonego zmagania się z sytuacjami stresowymi.

Wydaje się, iż styl radzenia sobie ze stresem w dużym

stopniu wiąże się z trwałymi, w małym stopniu podle-

gającymi zmianie konstruktami opisującymi świat, głów-

nie własne ja, szczególnie dotyczące samooceny. Wy-

różnia się trzy rodzaje stylów radzenia sobie.

Styl skoncentrowany na zadaniu (SSZ: styl zadanio-

wy) — osoba charakteryzująca się tym stylem aktyw-

nie poszukuje rozwiązań, podejmuje wysiłek zmierza-

jący do rozwiązania problemu przez poznawcze prze-

kształcenie lub próbę zmiany sytuacji, ma zachowany

dystans emocjonalny. Ten styl uważa się za najbar-

dziej przystosowawczy. Dwa pozostałe mają charak-

ter bardziej dezadaptacyjny.

Drugi styl to styl skoncentrowany na emocjach (SSE:

styl emocjonalny) — polega na tym, że osoba kon-

centruje się na doświadczanym, negatywnym sta-

nie emocjonalnym, czyli na poczuciu winy, złości,

ma tendencję do obwiniania siebie, niepodejmowa-

nia działań.

Ostatnim wyróżnionym stylem jest styl skoncentrowa-

ny na unikaniu (SSU: styl unikający) — osoba wystrze-

www.psychiatria.viamedica.pl

Psychiatria 2006, tom 3, nr 1

ga się myślenia, przeżywania i doświadczania sytuacji

przez angażowanie się w czynności zastępcze [9].

W patogenezie zespołów depresyjnych istotne zna-

czenie mają: wysoki poziom neurotyzmu, nieprzepusz-

czalne i mało zróżnicowane konstrukty opisujące świat

oraz określony styl radzenia sobie ze stresem. Wszyst-

kie te czynniki wzmacniają się wzajemnie.

Celem niniejszej pracy było określenie konstruktów

poznawczych u pacjentów z epizodem depresji w prze-

biegu zaburzenia depresyjnego nawracającego oraz

ich wzajemnych związków z neurotyzmem i stylem

radzenia sobie ze stresem.

Rycina 1. Porównanie grupy chorych na depresję z grupą

kontrolną pod względem poziomu neurotyzmu i ekstra-

wersji (do analizy statystycznej zastosowano test Man-

na-Whitneya, średnia i 25–75%)

Figure 1. The comparison of degree of neuroticism and

extraversion the group of patients with depression and

control group (for the statistical analysis Mann-Whitney

Test, mean and 25–75%)

Materiał i metody

Analizą statystyczną objęto 15 osób z grupy klinicznej

z rozpoznaniem łagodnego lub umiarkowanego epi-

zodu depresji w przebiegu zaburzeń depresyjnych

nawracających (klasyfikacja ICD-10: F33), z przebyty-

mi 2–5 epizodami. Badani byli w wieku 25–60 lat,

posiadali wykształcenie średnie lub wyższe, nie wy-

stępowały u nich inne schorzenia. Grupę kontrolną

stanowiło 15 osób z populacji ogólnej, odpowiednio

dobranych pod względem wieku i wykształcenia, bez

chorób psychicznych i somatycznych.

W celu przeprowadzenia badania wykorzystano na-

stępujące narzędzia badawcze:

— test RepGrid ( Repertory Grid ) służący wywołaniu

indywidualnych schematów poznawczych, opisu-

jących siebie i osoby znaczące [10];

— kwestionariusz radzenia sobie w sytuacjach stre-

sowych (CISS, Coping Inventory for Stressfull Si-

tuations ) (wersja polska) [9];

— kwestionariusz Inwentarz Osobowości Eysencka

( Eysenck Personality Inventory ) (wersja polska) oce-

niający poziom neurotyzmu i ekstrawersji [7].

Przy określaniu na podstawie wywołanych schematów

poznawczych (test RepGrid) struktury indywidualnego

obrazu świata dla każdej z badanych osób posługiwano

się statystycznymi analizami: czynnikową i skupień. Po-

równując grupy badawcze, zastosowano test niepara-

metryczny U Manna-Whitneya. We wszystkich oblicze-

niach statystycznych stosowano pakiet STATISTICA 7.

Rycina 2. Style radzenia sobie ze stresem na podstawie

polskiej wersji Kwestionariusza CISS Endlera i Parkera

w obu grupach (do analizy statystycznej zastosowano

test Manna–Whitneya, średnia i 25–75%)

Figure 2. The way of coping with stress according to the

Polish version of Endler’s, Parker’s CISS in boths group

(for the statistical analysis Mann-Whitney Test, mean and

25–75%)

Wyniki

Wstępne wyniki wskazują, że poziom neurotyzmu jest

istotnie statystycznie wyższy u chorych na depresję

(p < 0,008), natomiast poziom ekstrawersji jest istot-

nie statystycznie wyższy w grupie kontrolnej (p < 0,009)

(ryc. 1). Osoby z obydwu grup stosują strategie z za-

kresu wszystkich trzech stylów. Najrzadziej stosują stra-

tegie unikowe, które nieznacznie częściej są stosowane

przez chorych na depresję. W zakresie stylu zadanio-

wego i emocjonalnego obserwuje się istotne statystycz-

nie różnice między grupami (p < 0,001; p < 0,000).

Osoby z grupy klinicznej charakteryzują się stylem skon-

centrowanym na emocjach, a osób z grupy kontrolnej

— stylem skoncentrowanym na zadaniu (ryc. 2).

W teście RepGrid stwierdzono, że pacjenci cechowali

się mniejszą liczbą konstruktów niż osoby zdrowe.

Różnica ta była istotna statystycznie (p < 0,023), co

wskazuje, że u chorych na depresję obraz świata wy-

daje się nadmiernie uproszczony (ryc. 3).

www.psychiatria.viamedica.pl

Joanna Szeliga-Lewińska i wsp., Sposób tworzenia świata przez chorych z epizodem depresyjnym

Rycina 3. Liczba konstruktów wywołanych przez grupę

chorych na depresję i grupę kontrolną (do analizy staty-

stycznej zastosowano test Manna-Whitneya, średnia i 25–

–75%)

Figure 3. Number of constructs elicited by patients with

depression and by the control group (for the statistical

analysis Mann-Whitney Test, mean and 25–75%)

Dyskusja

Przedstawione wyniki mają charakter wstępny i ich

interpretacja musi być ostrożna. Potwierdzają one

ogólne założenia modelu poznawczego depresji

i wskazują na ciekawe możliwości jego poszerzenia.

Interesujące jest to, iż przeważająca większość pacjen-

tów z depresją, porównując osoby znaczące, sponta-

nicznie wywoływała konstrukt „wrogi–przyjazny”. Jego

znaczenie w tworzeniu struktury przeżyć i zachowań

tej grupy pacjentów wymaga głębszej analizy, obej-

mującej jego związki z innymi, uważanymi za charak-

terystyczne dla zespołów depresyjnych, schematami

poznawczymi.

Zastosowana przez autorów artykułu metoda RepGrid

daje takie możliwości, zwłaszcza po dodaniu do testu

dodatkowych zdefiniowanych przez badacza konstruk-

tów. Istotne pod tym względem wydają się dalsze po-

szukiwania znaczenia w strukturze Ja konstruktu „prze-

konanie o własnej skuteczności”. W badaniach prze-

prowadzonych w latach 1990–1998, dotyczących

związku między przekonaniem o własnej skuteczno-

ści a jej wpływem na zachowanie i zdrowie, podkre-

ślono, że są one istotnie statystycznie ze sobą powią-

zane [11, 12].

Zdecydowanie większe nasilenie neurotyzmu u osób

z epizodem depresji potwierdza poglądy wskazujące na

istotną rolę tej cechy temperamentu w kształtowaniu się

nawracającego zaburzenia depresyjnego. Jej wzajemna

relacja z dominującymi i niezmiennymi konstruktami oraz

nieadaptacyjnymi sposobami reagowania prawdopodob-

nie zwiększa ryzyko pojawienia się epizodu depresji.

Wstępne wyniki badań przeprowadzonych przez au-

torów wskazują, iż metoda RepGrid może być cen-

nym narzędziem, które umożliwia empiryczną weryfi-

kację modeli poznawczych depresji. Wyniki te zachę-

cają do kontynuowania podjętych poszukiwań.

W analizie skupień wykazano wyraźne różnice mię-

dzy grupami w zakresie obrazu siebie. Pacjenci z de-

presją widzą siebie jako skrajnie odmiennych od po-

zostałych osób, czego nie stwierdza się w grupie kon-

trolnej. Pod tym względem grupy różnią się istotnie

statystycznie (p < 0,001). Samoocena (porównanie

obrazu Ja realnego z idealnym) jest wyraźnie niższa

u osób z depresją. Odbiega istotnie od stwierdzanej

w grupie kontrolnej, zarówno pod względem różnic

w strukturze cech (p < 0,001), jak i ich oceny (p < 0,008).

W obydwu grupach w przeprowadzonych korela-

cjach między samooceną i postrzeganą odmienno-

ścią a stylem zadaniowym nie stwierdzono różnic

istotnych statystycznie. Jedynie w grupie chorych

na depresję w zakresie samooceny dotyczącej struk-

tury Ja można zaobserwować nieznaczną tenden-

cję — im ich Ja realne jest bliższe ideałowi, tym czę-

ściej wybierają strategie ze stylu zadaniowego.

W przypadku przeprowadzonej korelacji między tymi

trzema czynnikami a stylem emocjonalnym nie wystę-

pują również istotne statystycznie różnice, ale w przy-

padku chorych na depresję można zauważyć, że im

większa rozbieżność między Ja realnym a Ja idealnym

oraz im bardziej negatywnie oceniają samych siebie

i postrzegają jako odmiennych od innych, tym czę-

ściej wybierają styl emocjonalny.

W analizie jakościowej wykazano, że w grupie cho-

rych na depresję najczęściej wywoływano przy opisie

osób konstrukt „wrogi–przyjazny”. Osoby z grupy

kontrolnej różniły się między sobą wywoływanymi

konstruktami.

Wnioski

Wysoki poziom neurotyzmu, sztywna i uboga struk-

tura świata, negatywny wizerunek samych siebie oraz

pesymistyczne nastawienie osób z epizodem depre-

syjnym są związane ze stylem radzenia sobie skon-

centrowanym na emocjach. W sytuacjach stresowych

osoby te mają tendencję do obwiniania się i rezygna-

cji z działania. Postawie takiej sprzyja postrzeganie sie-

bie jako osoby wyraźnie różniącej się od innych.

Konstrukt „wrogi–przyjazny”, który występował u do-

minującej części chorych na depresję, wykazuje, że

mieli oni tendencję do postrzegania siebie jako przy-

jaznych, a innych jako wrogich. Być może postrzega-

nie innych osób jako nieprzychylnych może demoty-

wować osoby chore do inicjowania działań.

www.psychiatria.viamedica.pl

Psychiatria 2006, tom 3, nr 1

W przypadku osób chorych na depresję wydaje się,

że negatywne i nieprzepuszczalne konstrukty powo-

dują umacnianie negatywnego wizerunku samego

siebie i tendencyjne odbieranie rzeczywistości, unie-

możliwiają wykorzystywanie nowych strategii radze-

zmieniających się warunków. Chorzy na depresję

charakteryzują się specyficznym, nieskutecznym pro-

cesem konstruowania poznawczego, któremu towa-

rzyszy wzrost zależności od negatywnego procesu,

wynikającego zarówno z ich zachowania, jak i po-

strzegania siebie.

nia sobie, a tym samym utrudniają adaptację do

Wstęp. Repertory Grid jest metodą, która umożliwia poznanie indywidualnej struktury świata i tworzących ją

konstruktów poznawczych. Stworzony przez jednostkę obraz świata determinuje działania, a także wybór strategii

radzenia sobie w trudnych sytuacjach. W patogenezie zespołów depresyjnych istotne znaczenie mają sposoby

radzenia sobie ze stresem. U tych chorych częściej występuje wysoki poziom neurotyzmu, który odpowiada praw-

dopodobnie za obniżony poziom tolerancji w sytuacjach trudnych.

Celem badania było przedstawienie specyficznych konstruktów kognitywnych składających się na obraz świata

chorych na depresję oraz ocena struktury świata, poziomu neurotyzmu i ich związku ze stylem radzenia sobie ze

stresem.

Materiał i metody.

Materiał i metody. Badaniem wstępnym objęto 15 pacjentów z diagnozą epizodu depresji w przebiegu zabu-

rzeń depresyjnych nawracających (wg ICD-10) i 15 osób z populacji ogólnej. Wykorzystano następujące narzędzia

badawcze: test Repertory Grid, kwestionariusz CISS, kwestionariusz Eysencka.

Wyniki.

Wyniki. W analizie wstępnej wykazano, że w teście RepGrid grupa pacjentów z depresją wywołała mniejszą liczbę

konstruktów niż osoby zdrowe. Osoby z depresją mają wyraźnie negatywny stosunek do siebie. Oceniły siebie jako

bezwartościowe i pesymistyczne. Charakterystycznym konstruktem jest „wrogi–przyjazny”. Własne Ja jest postrze-

gane jako wyraźnie odmienne od innych.

Chorzy z depresją charakteryzują się wyższym poziomem neurotyzmu niż osoby z grupy kontrolnej. W ich funkcjo-

nowaniu dominuje emocjonalny styl radzenia sobie.

Wnioski.

Wnioski. Wysoki poziom neurotyzmu, sztywna i uboga struktura świata, negatywny wizerunek samych siebie

oraz pesymistyczne nastawienie osób z epizodem depresyjnym są związane ze stylem radzenia sobie skoncentro-

wanym na emocjach.

słowa kluczowe: depresja, konstrukt, styl radzenia sobie ze stresem, neurotyzm, RepGrid

PIŚMIENNICTWO

1. Habrat E. Psychoterapia poznawcza w leczeniu chorób afek-

tywnych. Postępy Psychiatrii i Neurologii 1997; 6: 181–186.

2. Kelly G.A. The Psychology of Personal Constructs. Norton, New

York 1955.

3. Oleś P.K. Wprowadzenie do psychologii osobowości. Państwo-

we Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

4. Beck A. Depression: Clinical, Experimental and Theoretical

Aspects. Harper & Row, New York 1979.

5. Zięba A. Psychoterapia poznawcza chorób afektywnych na od-

dziale stacjonarnym. Psychoterapia 1993; 2 (85): 59–65.

6. Pervin L.A. Psychologia osobowości. Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne, Gdańsk 2002.

7. Sanocki W. Kwestionariusze osobowości w psychologii. Państwo-

we Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1978.

8. Strelau J. Temperament i inteligencja. Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 1992.

9. Szczepaniak P., Strelau J., Wrześniewski K. Diagnoza stylów ra-

dzenia sobie ze stresem za pomocą polskiej wersji kwestiona-

riusza CISS Endlera i Parkera. Przegląd Psychologiczny. 1996; 1:

187–210.

10. Fransella F., Bannister D. A Manual for Repertory Grid Techni-

que. Academic Press, London 1977.

11. Keller C., Fleury J., Gregor-Holt N., Thompson T. Predictive abi-

lity of social cognitive theory in exercise research: an integrated

literature review. J. Appl. Psychol. 2003; 88 (1): 87–99.

12. Benight C.C., Bandura A. Social cognitive theory of posttrauma-

tic recovery: the role of perceived self-efficacy. Behav. Res. Ther.

2004; 42 (10): 1129-1148.

www.psychiatria.viamedica.pl

Wstęp.

Streszczenie

Wstęp.

Materiał i metody.

Wyniki.

Wnioski.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: