Literatura dziecięca.doc

LITERATURA DLA DZIECI I MŁODZIEŻY W LATACH 1918-1939

       Odbiorcami literatury dla dzieci i młodzieży byli uczniowie szkół podstawowych, którzy należeli do klasy robotniczej, chłopstwa i inteligencji. Młodzi czytelnicy najchętniej sięgali do pisarzy XIX wieku; najnowsza literatura docierała do nich powoli i nie zawsze w postaci wartościowych utworów. Uczniowie szkół podstawowych najchętniej czytali prozę obyczajową, powieści przygodowo – podróżnicze i historyczne, zwłaszcza powieści pisarzy angielskich i amerykańskich. Nie zauważono wówczas walorów książek J. Korczaka, B. Hertza lub M. Dąbrowskiej.

      W literaturze dla dzieci i młodzieży okresu międzywojennego wyodrębniają się dwie fazy rozwojowe z wewnętrzną cenzurą przypadającą na rok 1932. Pierwsza faza zagarnia lata 1918–32. Pod wpływem nowych kierunków pedagogicznych i psychologicznych, demokratyzacji życia społecznego i politycznego (po roku 1905), zmienił się charakter twórczości dla młodego czytelnika. Do zmian doszło w strukturze prozy, koncepcji bohatera, tematyce. Prawo do czarodziejskiej i ludowej baśni przywrócił B. Leśmian, W. Sieroszewski, Or–Ot, penetracje w głąb psychiki dziecka dokonała Z. Rogoszówna, J. Korczak, psychikę bohaterów dziecięcych ujawnili J. Korczak, A. Gruszecka.

Pierwsza faza zagarnia lata 1918–32. W twórczości dla najmłodszych w tym okresie, obejmującej głównie poezję i teksty baśniowe, można zauważyć charakterystyczną tendencję: z jednej strony nawiązywano do linii poezji Konopnickiej, z drugiej pojawiła się w twórczości dla najmniejszych fascynacja fantastyką i utworami baśniowymi. Popularną stała się również twórczość z tematyką historyczną, w której obecna była idea wychowania patriotycznego. W utworach tych (powieściowych, baśniowych, poetyckich) eksponowano tematy, jak walka, wolność ojczyzny, pochwała żołnierzy, obraz niedoli, tułaczki, cierpienia dzieci, działania młodych bohaterów, wędrówka, przygoda wojenna itp. Tematy te podejmowali m. in. M. Dąbrowska, B. Ostrowska, K. Konarski, E. Jezierski, Z. Żurakowski, B. Hertz. Pojawiła się również tematyka społeczno – obyczajowa, krajoznawcza, regionalna, przyrodnicza itp. Głównymi wątkami były życie dzieci różnych środowisk społecznych, kształtowanie się charakterów, postaw moralnych i emocjonalnych, droga do samodzielności, aktywności, kult pracy, miłość do ojczyzny, przyjaźń, „ideologia dobroci“, wewnętrzny świat dziecka. Tematyka ta pojawiła się w utworach takich pisarzy, jak J. Korczak, M. Dąbrowska, B. Ostrowska, H. Bobińska i innych.

Drugi okres rozwoju to lata trzydzieste (1933–39). Wyodrębnił się w nim nurt literatury demaskujący zakłamaną rzeczywistość, o której pisali H. Górska, W. Wasilewska, J. Broniewski i inni. Czasy te charakteryzuje zwrot ku kierunkom faktograficznym, realizmu, „małego realizmu“, co niesie z sobą przekształcenia formalne różnych gatunków. W połowie lat trzydziestych znów pojawiła się powieść tendencyjna. Wykorzystywała ona wszystkie środki ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej tezy. Zrezygnowano w niej z analiz psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowania postaci. Bohaterowie powieści tendencyjnych byli nieskomplikowani, tzw. „papierowi“. Tendencyjny charakter sprowadzający funkcję literatury do realizacji celów propagandowych, obniżał jednak wartość artystyczną utworów. Pomimo tego, że powieść tendencyjna była wówczas popularna, nie zajmowała czołowej pozycji, aczkolwiek znalazła swych czytelników.

      Proza dla dzieci i młodzieży rozwijała się w dwudziestoleciu międzywojennym bardzo intensywnie, owszem jej pryzmat wśród innych dziedzin literatury, głównie poezji, nie był już tak oczywisty jak w drugiej połowie XIX wieku. Autorzy często korzystali z tradycji powieści realistycznej i ze sztuki awangardowej. Pisarze literatury dla dzieci i młodzieży rozdzielili się na dwa obozy, przy czym jeden tworzyli autorzy konserwatywni, którzy nie dostrzegali kształtującej się w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku powieści awangardowej, natomiast drudzy pisarze – tzw. „awangardowi“ czerpali nowe środki wyrazu artystycznego przeważnie z literatury angielskiej i amerykańskiej (np. Mark Twain – Przygody Tomka Sawyera, 1875, Przygody Hucka, 1884). Gruntowna przebudowa dotyczyła głównie powieści obyczajowej, która zawsze żywo reagowała na zmiany doby – doszło do przeniknięcia do literatury dla dzieci i młodzieży elementów moralistyki; znaczny był wpływ Edmonda De Amicisa,[265]autora powieści Serce (1886), oraz fantastyki baśniowej i literackiej, zawartej w powieści Lewisa Carrolla Przygody Alicji w Krainie Czarów (1965). Już od drugiej połowy XIX wieku, podobnie jak w prozie dla dorosłych, doszło w prozie dla dzieci i młodzieży do powstwania różnych odmian gatunkowych. Popularnymi były powieść obyczajowa, historyczna, podróżnicza, fantastyczno – naukowa, fantastyczno – przyrodnicza, powieść dla dziewcząt, powieść krajoznawcza. W prozie obecne były elementy paraliterackie, doszło do mieszania się różnych elementów literackich, wskutek czego powstały problemy z typologią literatury. Procesy nakładania się starych konwencji na nowe, zacieranie granic pomiędzy tym, co nowe, a tym, co stare charakteryzują pierwsze dwudziestolecie XX wieku. W zmianach tych początkowo wzięli udział Janusz Korczak, Maria Dąbrowska, Zofia Żurakowska, później m. in. Helena Boguszewska, Halina Górska, Wanda Wasilewska, Kornel Makuszyński i Gustaw Morcinek i inni.

      O kształcie wierszy dla dzieci w dwudziestoleciu międzywojennym decydowały różne czynniki: inspiracje ludowe, rozwijała i te tendencje artystyczne, „nowy“ stosunek do młodego czytelnika. Kładziono nacisk na obecność podmiotu lirycznego. Poeta znał już potrzeby dziecka, które stało się jego równorzędnym partnerem i wtajemniczał go w swoje sprawy. Liryka świata dziecięcego pełna była bogatej obrazowości i odkrywczej metaforyki dziecięcego postrzegania świata, jego wyobraźni, uczuć. Poezja dla dzieci, podobnie jak liryka dla dorosłych, żywo reagowała na potrzeby czasu, na tzw. zamówienie społeczne nie obcy był jej żywioł mitologii i fantastyki.

W poezji dla dzieci i młodzieży dwudziestolecia międzywojennego pojawiały się hojnie elementy folklorystyczne, które ulegały określonej stylizacji. Związek z ludowością osiągano przez odwołanie się do świata wierzeń i wyobraźni ludu, użyciem ludowych cytatów, wykorzystaniem motywów i formy piosenki ludowej, nawiązaniem do konkretnych elementów sztuki ludowej (składnia, wersyfikacja, obrazowość, śpiewność, leksyka). Tymi, które podjęły próbę „wtapiania“ folkloru do poezji dla najmłodszych były Zofia Rogoszówna (1882–1921) i Janina Porazińska (1888–1971). Motywy czarodziejskie, ujęte ludową techniką poetycką, znajdujemy w wierszach Ewy Szelburg - Zarembiny (1889–1977), Kazimierzy Iłłakowiczówny (1892–1983) i Józefa Czechowicza (1903–1939).

Drugi, z podstawowych nurtów w międzywojennej poezji dla dzieci wyrósł z tendencji satyryczno – żartobliwych i groteskowych w literaturze. Julian Tuwim i Jan Brzechwa (właściwie Jan Wiktor Lesman) stworzyli tzw. „szkołę poetycką”, w której obaj autorzy nawiązali bezpośrednio do rosyjskiego poety Czukowskiego. Tomiki wierszy dla dzieci Brzechwy, a później Tuwima, które powstawały w latach trzydziestych, były uważane za protest przeciw dominującej wówczas w poezji dla dzieci nucie kołysankowośpiewnej. Poeci wyrażali swoją potrzebę odnowienia środków poetyckich, pragnęli wzbogacić twórczość dla „maluchów“ nowymi elementami, zapożyczonymi z folkloru, który od czasów Lenartowicza był źródłem nadchnień dla poezji dziecięcej. Tuwim z Brzechwą, inicjując nowy styl w poezji dla dzieci, starali się uwzględnić specyficzny stopień wrażliwości, „dorosłości“ dziecka. Wzięli pod uwagę jego potrzeby intelektualne, emocjonalne oraz wrodzone poczucie humoru. Nowy język, który wnieśli obaj poeci polskiej poezji dla dzieci przyniósł z sobą lawinę protestów, które prezentowane były szczególnie w prasie. Cenzurowane stały się przede wszystkim teksty Tuwima i Brzechwy, w których słowo stało się nie tylko elementem konstrukcyjnym utworu, ale również przedmiotem igraszki, źródłem humoru i nonsensu, punktem wyjścia do zabawy.

      W okresie międzywojennym czasopisma dla dzieci i młodzieży odegrały bardzo ważną rolę, a to tak pod względem kształtowania postaw moralnych i estetycznych młodych czytelników, jak ze względu na formowanie nowego modelu literatury dla dzieci. Szczególnie prasa Związku Nauczycielstwa Polskiego, wydawana przez wydawnictwo Nasza Księgarnia. Gwałtowne zwiększenie liczby pisemek dla młodych czytelników można zauważyć po roku 1921, kiedy tworzyły one koło 75 – 80 % z wszelkich wydawanych czasopism. Bardzo dużo druków nie miało jednak trwalszego istnienia, często pojawiały się lokalnie, w małych nakładach, np. Brzask, Czuwaj, Drużyna, Echo szkolne, Filomata, Filareta, Głos Młodzieżowy, Ku szczytom, Młoda Polka i inne. Czasopisma wydawały organizacje młodzieżowe, głównie harcerstwo, partie polityczne, stowarzyszenia społeczne i kościelne. Rolę dydaktyczną i poznawczą pełniły takie czasopisma jak Młody Zawodowiec, Młody Technik, Mały Przyjaciel Zwierząt, Przyjaciel Przyrody, Młody Lotnik, Skrzydła, Wynalazki i odkrycia oraz inne. Ulubionymi stały się wówczas tygodniki, których pozycja na rynku była znacznie silniejsza. Do najbardziej czytanych należały Płomyk (1917–91), Płomyczek (1927), Moje Pisemko (1902–36), W słońcu (1916–26), Słonko (1934–39) i Poranek (1937–39).