Książka w Średniowieczu.pdf

Książka w średniowieczu

G RAŻYNA S ZYMCZAK

M ARZENA W LAZŁOWICZ -P IETRAS

K SIĄŻKA W Ś REDNIOWIECZU

średniowiecznej kulturze książka zajmowała zawsze miejsce

uprzywilejowane. We wczesnym okresie pełniła przede wszystkim funkcje

kultowe, żeby z czasem stać się przedmiotem użytkowym, reprezentującym

określone wartości intelektualne. Jednak pozostała nadal obiektem podwójnie cennym - ze

względu na walory duchowe, jak i wysoką wartość materialną. Otaczano ją równie pieczołowitą

opieką, jak relikwie świętych, a strzeżono jak skarbu. Bogato iluminowane księgi wręczano jako

dary wysoko postawionym osobom z zachowaniem uroczystego, ściśle przestrzeganego

ceremoniału. Bywało, że bogobojni i hojni panowie ofiarowywali kościołom rękopiśmienne

kodeksy liturgiczne lub o treści naukowej, często po mistrzowsku zdobione, nieraz w bardzo

cennych oprawach. Dary te poświęcano uroczyście przy głównym ołtarzu w czasie nabożeństwa,

a potem przechowywano w skarbcu. Fundator otrzymywał zwykle różne przywileje i odpusty

kościelne. Często też książki należały do posagów księżniczek, córek możnowładców, czy już u

schyłku średniowiecza - bogatych mieszczek. Życie książki średniowiecznej było ściśle związane z

określonymi środowiskami - kościołami, klasztorami, uniwersytetami oraz dworami książęcymi i

szlacheckimi, a w późniejszym okresie także z bogatymi domami mieszczańskimi. Co prawda

jeszcze w końcu średniowiecza, około 1450 r. pojawił się w Europie wynalazek Niemca Jana

Gutenberga – czcionka drukarska i powstawały pierwsze drukarnie. Pierwszy polski druk to

kalendarz na rok 1474 r. Rozwój tej sztuki należy już jednak do epok następnych. Rezygnuję więc

w niniejszym referacie z szerszej prezentacji techniki wykonania oraz wyglądu pierwszych

starodruków i nowych sposobów ich zdobienia (np. drzeworyt). Dość wspomnieć, że jeszcze

przez prawie 200 lat za eleganckie uważano te drukowane dzieła, które pod względem kształtu

czcionki, zdobień i oprawy przypominały dawne średniowieczne manuskrypty.

N A CZYM PISANO W ŚREDNIOWIECZU

Średniowiecze przejęło z późnej starożytności materiał pisarski, którym był pergamin.

Nazwa pochodzi od miejscowości Pergamon w Azji Mniejszej, hellenistycznego ośrodka sztuki

w IV-II w. pne., znanego z produkcji tego artykułu. Pergamin wyrabiano ze skór zwierząt

hodowlanych: koźlich, owczych, cielęcych, baranich, ale nigdy oślich. Na północy Europy

popularny był gruby pergamin cielęcy, bielony i zapisywany z obu stron. Stąd powiedzenie o

Książka w średniowieczu

spisywaniu na wołowej skórze. W krajach śródziemnomorskich wykorzystywano raczej

pergamin owczy i koźli, cieńszy i zapisywany na wzór papirusu tylko po jednej stronie.

Najdroższy i najdelikatniejszy pergamin zwany wellinem wykonywano ze skóry jagniąt… jeszcze

nienarodzonych. Skórę moczono przez pewien czas w wodzie wapiennej, oczyszczano z włosia,

a następnie suszono rozpiętą na drewnianych ramach, nacierano mieloną kredą i wygładzano

pumeksem. Pergamin odznaczał się wielką trwałością i elastycznością, dawał się krajać, zginać i

zszywać. Oprócz tego miał on jeszcze jedną zaletę, nadawał się do pisania po obu stronach

karty. Aż do XV w. pergamin uchodził za najlepszy materiał piśmienniczy, służąc do wyrobu

ksiąg luksusowych. Należał on jednak do artykułów bardzo kosztownych. Obliczono, że do

przepisania jednego egzemplarza Biblii w XIII w. zużywano od stu do dwustu skór jagnięcych.

Czasem stary tekst z pergaminu, uznany za bezwartościowy zdrapywano, pergamin ponownie

czyszczono i bielono oraz zapisywano. Były to tzw. palimpsesty. Dzisiejsi uczeni ze zdumieniem

odkrywają nieraz fragmenty dzieł starożytnych mistrzów dawno uznanych za zaginione pod

różnymi wczesnośredniowiecznymi tekstami liturgicznymi.

Obok pergaminu materiałem pisarskim, późniejszego raczej średniowiecza był papier.

Jego wynalazca w 105 r. ne. - chiński minister rolnictwa Tsai Lun, nie spodziewał się

dwutysiącletniej kariery swego wynalazku. Arabowie, którzy w VIII w. wydusili tajemnicę

produkcji papieru od chińskich jeńców pojmanych w Samarkandzie w Azji Środkowej, znacznie

uprościli i udoskonalili technikę produkcji papieru. W miejsce używanej przez Chińczyków, a nie

znanej poza Chinami kory drzewa morwowego zastosowali szmaty. Europa jeszcze przez długie

wieki nie znała tajemnicy wyrobu papieru. Sądzono błędnie, że wyrabia się go z jakiejś delikatnej

tkaniny, np. jedwabnej czy bawełnianej (średniowieczna łac. Nazwa papieru bombycina pochodzi

od gr. bombyx – jedwab). Dopiero w XIII w. produkcję papieru zaczęto nieśmiało wprowadzać

w Europie, najpierw we Włoszech. Pierwsze dokumenty papierowe dotarły do Polski wraz z

papieskimi kolektorami świętopietrza w początkach XIV w., ale rodzime papiernie zaczęły

powstawać u nas dopiero w końcu następnego stulecia. Do wyrobu papieru Arabowie i pierwsi

europejscy papiernicy używali szmat lnianych lub konopnych. Szmaty, przesortowane i

wypłukane, rozdrabniano ręcznie lub w młynach papierniczych. Wymytą masę, poddaną

działaniu wapna, czerpano ręcznie (papier czerpany) z kadzi na specjalne sita druciane, z których

ściekała woda. Na powierzchni tworzyła się cienka warstwa włókienek - arkusz papieru.

Zsuwano go na kawałek filcu i przykrywano drugim kawałkiem. Stos papieru przekładanego

filcem prasowano w przystosowanych do tego urządzeniach. Następnie arkusze papieru suszono

na słońcu i w zależności od potrzeb poddawano czynnościom wykańczającym - klejeniu i

gładzeniu kamieniem do polerowania. Z języka arabskiego pochodzi sporo określeń

Książka w średniowieczu

stosowanych do dziś w produkcji papierniczej, np. ryza (arab. risma ) – 500 arkuszy. Od XII w.

ustalił się zwyczaj zaopatrywania papieru czerpanego w tzw. znaki wodne (filigrany). Na

powierzchni sita umieszczano druciany rysunek (herb, roślinę, zwierzę itp.) lub napis, (np.

inicjał). Odciskał się on w pilśni i powodował, że papier w tym miejscu stawał się nieco cieńszy.

Znaki te były widoczne przy oglądaniu papieru pod światło. Każda papiernia posługiwała się

innym znakiem, dlatego filigrany odgrywają dużą rolę w badaniach ksiąg rękopiśmiennych i

starodruków. Przez długi czas papieru i pergaminu używano równolegle. Luksusowe kodeksy i

ważniejsze dokumenty długo jeszcze sporządzano na trwalszym pergaminie. Natomiast dla

potrzeb szkół i studiującej młodzieży oraz do prywatnej korespondencji używano tylko tańszego

papieru.

We wczesnym średniowieczu (do XI w.) z pergaminem rywalizował jeszcze przez jakiś

czas najpopularniejszy materiał pisarski starożytności - pochodzący z Egiptu, z delty Nilu

papirus. Dopiero zaniedbanie upraw tej rośliny po podboju Egiptu przez Arabów zniszczyło tę

konkurencję. Próby uprawy papirusu na Sycylii się nie powiodły i materiał ten zaniknął.

Jedynym spadkiem po nim jest dzisiejsza nazwa papieru, z którym nie miał wszak nic

wspólnego. Dziś papirus bywa produkowany w znikomych ilościach na potrzeby turystów

odwiedzających Egipt. Zwojów papirusu nie używano jednak w już od VI w. do spisywania

dzieł literackich, tak jak w starożytnym Rzymie, a tylko do dokumentów w kancelariach

władców państw śródziemnomorskich i papieży.

Konkurencją dla pergaminu i papieru nie były za to nigdy, bardzo popularne w całej

Europie od głębokiej starożytności niemal po czasy nowożytne tabliczki drewniane wypełniane

woskiem. Materiał ten był bowiem nietrwały. Ryto rylcem w wosku napisy drugorzędnej

wartości, np. różne rachunki, teksty słuchanych na uniwersytetach wykładów itp. Po

wykorzystaniu wosk wyrównywano i zapisywano ponownie. Dlatego nie spisywano na tym

materiale cennych i ważnych ksiąg, czyli kodeksów.

Do pisania na pergaminie używano we wczesnym średniowieczu zaostrzonej trzcinki, a

potem piór ptasich. Powodzeniem cieszyły się pióra gęsie i łabędzie, zacięte ukośnie i

rozszczepione na końcu. Takimi piórami pisano zarówno na pergaminie, jak i na papierze.

Maczano je w inkauście (gr. enkauston - przepalone), czyli atramencie (łac. ater – czarny)

wyrabianym z sadzy, wody deszczowej, kwasu siarkowego, oraz octu, wina lub piwa i galasówki

czyli wywaru z kory dębowej.

K OPIOWANIE K SIĄG

Podobnie jak materiał pisarski, z późnej starożytności przejęto również formę książki -

kodeks pergaminowy. Za wzór służyły zachowane egzemplarze ksiąg antycznych. Wyraz kodeks

Książka w średniowieczu

(łac. codex - pień, kloc drzewa) był związany z tabliczkami drewnianymi pokrytymi woskiem,

które stosowano jako materiał pisarski w starożytnym Rzymie i później. Do pisania dłuższych

tekstów tabliczki łączono ze sobą, przeciągając rzemień lub metalowe pierścienie przez dziurki

zrobione na ich brzegach. Tabliczka - notatnik, złożona z kilku płytek, swoim wyglądem

przypominała dzisiejszą książkę. Po wynalezieniu pergaminu okazało się bardzo niewygodne

sklejanie poszczególnych arkuszy i rolowanie ich w zwój, jak to czyniono z papirusem. Wobec

tego zaczęto przełamywać karty pergaminu na połowę wkładając jedną w drugą, następnie

poszczególne składki, złożone z 4, 6 czy 8 arkuszy, łączono jak zeszyt nicią w miejscu złamania,

a potem zszywano je tworząc książkę. Zwano ją nadal kodeksem, chociaż ta postać książki nie

miała już nic wspólnego z deską drewnianą, oprócz pomysłu łączenia tabliczek w jedną całość.

Formę kodeksu rozpowszechnił Kościół, bowiem ciężki, monumentalny kodeks przydawał

wielkości księgom liturgicznym.

Jak sporządzano taką księgę? Najpierw przycinano pergamin przy pomocy noszonego przy

pasie nożyka i lineału, nazywało się to kwadrowaniem. Następnie wygładzano powierzchnię i

liniowano kartki, zaznaczając po brzegach interlinie przez nakłucie cyrklem małych dziurek.

Liniowano początkowo metalowym rylcem, a od XIII w. ołowianym rysikiem (stąd dzisiejsza

nazwa ołówek) lub, najczęściej czerwonym, atramentem. Pisarz (skryba) zasiadał przy skośnym

pulpicie, przykrytym suknem dla ochrony pergaminu, gdzie umieszczone były dwa kałamarze z

czarnym oraz czerwonym atramentemi uzbrojony w gęsie pióro zabierał się do kopiowania

tekstu. Obok trzymał wzór tekstu do kopiowania, śledząc jego wiersze przy pomocy zakładki. Ze

względu na oszczędność materiału (pergamin był drogi) kaligraf posługiwał się brachygrafią czyli

uproszczeniami i skrótami w pisowni. Były to: ligatury (zrosty liter), abrewiatury (skróty przez

obcięcie końcówki lub ściągnięcie wyrazu) lub specjalne znaki wywodzące się ze stenografii

starożytnej tzw. noty tyrońskie czy noty prawnicze.

Pismo manuskryptów zmieniało się w ciągu wieków średnich. We wczesnym

średniowieczu, począwszy od reform Karola Wielkiego w IX w., w całej Europie

rozpowszechniła się tzw. minuskuła karolińska lub romańska, którą spisywano zarówno księgi,

jak i dokumenty. Od XII w., podobnie jak w starożytności, używano dwóch rodzajów pisma –

kaligraficznego albo kodeksowego i potocznego. Była jeszcze trzecia odmiana – pismo

dokumentowe, pełne rozmaitych zbędnych laseczek i pętelek w celu utrudnienia ewentualnego

fałszerstwa ważnych przywilejów. W XIII-XIV w. pismem kaligraficznym kodeksów była

tekstura gotycka, a niektóre kodeksy spisywano innymi pismami, np. tzw. zaokrągloną rotundą

czy uproszczoną, niedbałą bastardą. Tekstura gotycka miała charakter monumentalny, odznaczała

się starannym wykończeniem. Stosowanym zwłaszcza w tekstach biblijnych, liturgicznych i

Książka w średniowieczu

ważniejszych kodeksach, odmianą tekstury była fraktura - pismo mszałów i psałterzy. To pismo

weszło potem do druku w tych krajach, gdzie utrzymało się pismo gotyckie (np. w Niemczech).

Do potocznego, szybkiego pisania służyła kursywa gotycka w różnych odmianach. Jan Długosz

w XV w. spisywał autografy swych dzieł historycznych kursywą późnogotycką zwaną kurrentą.

Czerwonego atramentu używano do wypisywania tytułów rozdziałów i do malowania

pionowych kresek na początkowych literach. Nazywano to rubrykowaniem (łac. rubrum –

czerwień). Czynności tej dokonywał sam pisarz lub też specjalny rubrykator. Stąd nasze dzisiejsze

rubryki. Kompozycja strony rękopisu odpowiadała ustalonym normom, mianowicie - Biblie,

dzieła liturgiczne i prawnicze miały układ dwuszpaltowy, natomiast dzieła o treści świeckiej,

literackiej, zwłaszcza wydania klasyków rzymskich - jednoszpaltowy. Tekst wymagający objaśnień

umieszczano w małych odcinkach na środku stronicy i otaczano go komentarzem. Stosowano też

uwagi na marginesach – glosy marginalne. Nie numerowano stron rękopisów, ale niekiedy

stosowano foliowanie, czyli numerację kart. Przednią stronę karty określano wyrazem recto , a

tylnią – verso . Najczęściej jednak do ustalenia właściwej kolejności tekstu służyły tzw. kustosze –

znaki symboliczne, litery, cyfry i fragmenty tekstu umieszczane u dołu każdej składki. Dawna

książka nie miała karty tytułowej ani wyróżnionego tytułu, lecz zaczynała się od pierwszego

zdania tekstu lub słowa incipit (łac. zaczyna się), po którym następowało sformułowanie treści, a

kończyła się explicit (łac. rozwija się). Ten ostatni termin przejęto od zwojów papirusowych. Po

obu formułach podawano autora i tytuł dzieła. Na końcu, w kodeksach późnośredniowiecznych

dodawano nieraz imię kopisty, datę przepisania, przeznaczenie rękopisu, a nawet jakieś osobiste

przesłanie do czytelnika, czasami wzniosłe, a nieraz żartobliwe lub ironiczne np. jeden z kopistów

(Mikołaj z Cieszyna) zakończył przepisywany kodeks żartobliwym akcentem „dobrze jest, gdy kopiści

piją dobre wino” . W innym polskim rękopisie z XVI w. zachował się wierszyk: „Tho moy rim, kuffel a

piwo w nym” . Te dodatkowe informacje nazywano kolofonem.

M AŁE DZIEŁA SZTUKI

Po przepisaniu dzieła kopista oddawał je do wykończenia iluminatorowi, a ten w

pozostawionych miejscach umieszczał malowane ozdoby. Zdobienie ksiąg rozwinęło się z

potrzeby uplastycznienia tekstu oraz przerwania nużącej monotonii szeregu kart zapisanych

jednakowymi czarnymi znakami. Wprowadzenie kolorowych elementów graficznych czyniło

lekturę łatwiejszą i przyjemniejszą, a także wywoływało odpowiednią podniosłą atmosferę. W

średniowieczu ozdabianie książek różniło się trochę w zależności od okresu, stylu czy regionu.

Przy bogatych dworach możnowładców i klasztorach rozwijały się szkoły iluminatorskie -

francuska, niderlandzka, czeska i włoska, powtarzające charakterystyczny typ ornamentyki. Od

XIII w. malarstwo książkowe stało się domeną artystów profesjonalnych, a iluminowanie książek

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: