przyczyny i skutki rozwiązywania adopcji.pdf

Iwona Wagner

Wyższa Szkoła Pedagogiczna

w Częstochowie

Przyczyny i skutki rozwiązania adopcji

Artykuł poświęcony jest opisowi przyczyn, z powodu których rozwiązuje się adopcje

w Polsce. We wstępie autorka opisała funkcje rodziny adopcyjnej oraz procedurę powsta-

wania takich rodzin – proces przygotowania przyszłych rodziców i dzieci. Następnie po-

ruszyła kwestie prawne: w jaki sposób kodeks rodzinny i opiekuńczy opisuje i klasyfiku-

je rodzaje adopcji, czyli „przysposobienia”. Również z punktu przepisów prawa rodzinne-

go i opiekuńczego autorka opisała tryb i przesłanki rozwiązania przysposobienia. Część

badawcza artykułu poświęcona jest poznaniu i analizowaniu czynników rozkładu więzi

rodzinnych prowadzących w dalszej kolejności do wyroku sądowego orzekającego roz-

wiązanie adopcji.

Rodzina adopcyjna stanowi najbar-

dziej skuteczną i optymalną formę kom-

pensowania dziecku zaburzonego funk-

cjonowania rodziny lub jej braku. Jej

szczególne zalety opiekuńczo-wychowa-

wcze polegają na tym, iż stwarza ona po-

między dzieckiem a adoptującymi praw-

ną więź rodzinną – taką, jaka istnieje po-

między dzieckiem a rodzicami naturalny-

mi. Wskaźnikiem efektywności wycho-

wawczej tych rodzin jest to, że poziom

rozwoju umysłowego i osiągnięcia dzieci

adoptowanych są zbliżone raczej do poziomu

ich rodziców adopcyjnych niż biologicz-

nych, nawet jeśli biologiczni rodzice zaj-

mowali niższe pozycje społeczno-zawod-

owe lub byli upośledzeni umysłowo, dzieci

w nowych środowiskach rodzinnych osią-

gały na ogół normalny lub wyższy poziom

rozwoju i osiągnięć (Wagner 1997).

Pozytywną rolę rodziny adopcyjnej

w przywracaniu dzieciom osieroconym

równowagi emocjonalnej i poczucia bez-

pieczeństwa zdaje się potwierdzać fakt

sporadycznego powrotu tych dzieci do do-

mów dziecka i innych zakładów opiekuńczo-

wychowawczych. Nieliczne są bowiem

przypadki rozwiązania adopcji z przy-

czyn określonych jako „ważne powody”

(Nazar 2002).

Do podstawowych problemów związa-

nych z adopcją, a zarazem decydujących

o prawidłowym funkcjonowaniu tych ro-

dzin należy zaliczyć kwestię przygotowania

i doboru rodziców adopcyjnych i dziecka

oraz motywów podjętej decyzji. Pozosta-

łe czynniki sprzyjające powodzeniu przy-

sposobienia to: cechy osobowości przy-

branych rodziców, ich postawy wobec

dziecka, umiejętności pedagogiczne, kul-

tura osobista i więź emocjonalna. Istotny

wpływ wywierają także: wiek dziecka

w momencie przysposobienia, ilość i skutki

traumatycznych przeżyć z dzieciństwa,

zdolność dziecka do nawiązania bliskich

kontaktów emocjonalnych z drugą osobą,

a także umiejętne i odpowiednio wczesne

ujawnienie faktu adopcji. Szczególną rolę

w tym zakresie spełniają pracownicy

ośrodków adopcyjno-opiekuńczych, przygo-

towujący merytorycznie i emocjonalnie

kandydatów na rodziców adopcyjnych.

Wagner / Przyczyny i skutki rozwiązania adopcji

Zasady tworzenia rodziny adopcyjnej

Tworzenie rodziny adopcyjnej opiera

się na bezwzględnie obowiązującej zasa-

dzie doboru rodziców do dziecka – nigdy

odwrotnie. Realizacja tej przesłanki po-

zwala na indywidualne potraktowanie

każdego osieroconego dziecka i stworze-

nie mu najbardziej optymalnego środo-

wiska rodzinnego.

Decyzje w sprawie doboru rodziny

i powierzenia jej dzieci są podejmowane

na wniosek Ośrodka Adopcyjno-Opieku-

ńczego przez komisję kwalifikacyjną. We-

ryfikuje ona wniosek Ośrodka w zakresie

kwalifikacji kandydatów na rodziców ad-

opcyjnych lub zastępczych, dobiera naj-

właściwszą dla danego dziecka formę

opieki zastępczej oraz wydaje opinie dla

sądu. Od decyzji komisji kwalifikacyjnej

kandydaci mogą się odwołać do Komisji

Adopcyjno-Opiekuńczej Zarządu Głów-

nego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci.

Zakwalifikowanie kandydatów na ro-

dziców zastępczych następuje na podsta-

wie zgromadzonych w Ośrodku doku-

mentów i po ich przeszkoleniu. Przepro-

wadzone przez psychologów i pedago-

gów rozmowy problemowe dotyczą: mo-

tywów podjęcia decyzji o adopcji dziec-

ka, postaw rodzicielskich, stosunku do

adopcji i ewentualnych skutków choroby

sierocej, tolerancji wobec pochodzenia

dziecka, stwierdzonych niedoborów

w zakresie jego rozwoju i stanu zdrowia,

stosunku dalszej rodziny i znajomych do

planów adopcyjnych, trwałości więzi

małżeńskiej, jawności adopcji.

Podstawowe założenia adopcji nie-

zbędne dla jej orzeczenia w sensie for-

malnym są następujące:

– zasada niemajątkowego (lecz prawno-

-rodzinnego) charakteru przysposobienia,

– zasada dobra dziecka,

– zasada traktowania przysposobienia na

równi z naturalnym stosunkiem rodzi-

cielskim, wyrażona w łacińskiej paremii

– adoptio naturam imitatur .

Ułatwienie przebiegu, trybu i uwarun-

kowań rozwiązania adopcji sprzyjać ma

w praktyce wyodrębnieniu tzw. posiłko-

wych założeń, gwarantujących przestrze-

ganie interesu dziecka i jego praw. Zalicza

się do nich:

– zasadę kontroli państwowej,

– zasadę sądowego trybu nawiązywania

stosunku przysposobienia,

– zasadę ograniczonej rozwiązywalności

przysposobienia,

– zasadę tajemnicy przysposobienia i bez-

względnej mocy przepisów o adopcji.

W kodeksie rodzinnym podkreśla się,

że zasadniczy cel przysposobienia zbliża je

do instytucji władzy rodzicielskiej i opieki,

a powstanie w następstwie przysposobie-

nia osobistego stosunku rodzinnego, po-

zwala na snucie pewnych analogii z insty-

tucją związku małżeńskiego ( Kodeks ro-

dzinny i opiekuńczy , stan na 16.08.2003 r.).

Podstawą dokonywania oceny czy adopcja

jest zgodna z dobrem dziecka jest sytu-

acja materialna, jaką dziecku mógłby zapew-

nić przysposabiający w zestawieniu z sytu-

acją dotychczasową, lecz przy uwzględnie-

niu wszystkich nasuwających się w tej

mierze kryteriów, w szczególności zagad-

nienia czy wychowanie dotychczasowe,

czy ewentualnie wychowanie dziecka przez

przysposabiającego mogłoby przygotować

dziecko lepiej do pracy dla dobra społe-

czeństwa, odpowiednio do jego uzdolnień

(...), czy przeciwko przysposobieniu nie

przemawiają silne więzy z zakresu uczuć

rodzinnych (Smyczyński 2003).

W tym aspekcie szczególnie istotny

i kontrowersyjny jest problem zgody ro-

dziców biologicznych na adopcję oraz

konsekwencje odmowy takiej decyzji,

której skutki mogą wystąpić w postaci de-

prywacji potrzeb, zaburzeń w rozwoju

osobowości i w sferze emocjonalnej

dziecka. W praktyce sądowej trudno bo-

wiem precyzyjnie i obiektywnie ocenić,

Wagner / Przyczyny i skutki rozwiązania adopcji

czy odmowa rodziców na przysposo-

bienie ich dziecka wynika z pobudek ego-

istycznych, czy raczej jest podyktowa-

na szczerym uczuciem miłości i pra-

gnieniem zachowania wpływu na jego

wychowanie, mimo obiektywnych prze-

szkód, do których zaliczyć można mini-

malny poziom egzystencji, trudne wa-

runki mieszkaniowe, bezrobocie, prze-

wlekłe choroby, brak wyraźnych metod

i celów wychowawczych, ubóstwo mate-

rialne i duchowe.

Rodzaje i skutki adopcji

W przepisach kodeksu rodzinnego

i opiekuńczego przewidziano trzy rodza-

je adopcji, zwanej przysposobieniem:

– przysposobienie pełne nieodwołalne,

zwane całkowitym,

– przysposobienie pełne,

– przysposobienie niepełne.

Przysposobienie pełne nieodwołalne

występuje w sytuacji, gdy rodzice wyrazi-

li przed sądem opiekuńczym zgodę na

adopcję bez wskazania osoby przysposa-

biającej (zgoda in blanco ). Konsekwencją

jest całkowite zerwanie i zatarcie więzi

z rodziną naturalną i sporządzenie nowe-

go aktu urodzenia adoptowanego dziec-

ka, w którym jako rodziców wymienia się

adoptujących. Dotychczasowy akt uro-

dzenia dziecka nie może być ujawniony.

19 października 1995 r. weszła w ży-

cie ustawa o zmianie ustawy Kodeks ro-

dzinny i opiekuńczy oraz niektórych in-

nych ustaw normująca adopcję. Sąd

opiekuńczy może (ze względu na szcze-

gólne okoliczności) orzec adopcję mimo

braku zgody rodziców, których zdolność

do czynności prawnych jest ograniczona,

jeśli odmowa zgody jest sprzeczna z do-

brem dziecka. Dotyczy to sytuacji, w któ-

rych rodzice biologiczni swoim postępo-

waniem stwarzają zagrożenie dla zdro-

wia lub życia dziecka, a mimo to nie zga-

dzają się na jego przysposobienie. Prze-

kształcenie to stanowi implikację przyję-

tej w doktrynie prawa rodzinnego zasady

ochrony dobra dziecka i jego pełnej in-

korporacji w rodzinę adopcyjną, która

powinna spełniać wszystkie funkcje i za-

dania rodziny z silnym poczuciem więzi

emocjonalnej, niezbędnej do prawidłowego

rozwoju dziecka.

Przysposobienie pełne – stanowi podsta-

wowy i najczęściej orzekany rodzaj adopcji.

Powoduje ono ustanie praw i obowiązków

wynikających z pokrewieństwa względem

rodziców i krewnych. Dziecko adoptowa-

ne przyjmuje nazwisko, które nosiłyby

dzieci z małżeństwa; sąd może także na

wniosek przysposabiającego zmienić imię

lub imiona dziecka, jeśli nie ukończyło 13.

roku życia (w późniejszym wieku może to

nastąpić za jego zgodą). W wyniku orzecze-

nia przysposobienia pełnego, fakt rzeczywi-

stego pochodzenia dziecka nie ulega zatar-

ciu, gdyż na marginesie aktu urodzenia

odnotowuje się informację o adopcji, co da-

je możliwość poznania rodowodu dziecka.

Przysposobienie niepełne – powodu-

je skutki ograniczone i stanowi dopusz-

czalny wyjątek od powszechnie stosowa-

nego w praktyce przysposobienia peł-

nego. Najbardziej istotna różnica pomię-

dzy obydwoma postaciami adopcji pole-

ga na odmiennym charakterze więzi

adoptowanego z rodziną naturalną i ad-

opcyjną. Pomimo tego iż ustaje władza

rodzicielska, a osoby adoptujące uzysku-

ją ją w takim samym zakresie jak w przy-

padku przysposobienia pełnego, rodzice

biologiczni nie tracą prawa do osobistej

styczności z adoptowanym dzieckiem.

W sytuacjach gdy utrzymywanie bliskich

kontaktów adoptowanego z rodziną

naturalną ma charakter destrukcyjny na

dziecko i zagraża jego dobru, przyspo-

sabiający może wystąpić do sądu opie-

kuńczego z żądaniem zmiany adopcji

niepełnej na pełną.

Wagner / Przyczyny i skutki rozwiązania adopcji

Tryb i przesłanki rozwiązania adopcji

w polskim prawie rodzinnym i opiekuńczym

Przepisy polskiego prawa rodzinnego

i opiekuńczego dopuszczają możliwość roz-

wiązania stosunku przysposobienia zarówno

pełnego, jak i niepełnego. Uprawnienie to

przysługuje osobie adoptującej, adopto-

wanemu oraz prokuratorowi, natomiast

do gestii sądu opiekuńczego należy oce-

na, czy na skutek rozwiązania adopcji nie

ucierpi dobro małoletniego dziecka.

W polskiej judykaturze nie stosuje się

instytucji unieważnienia adopcji. W kon-

sekwencji przyjęcia takiego stanowiska

jedynym środkiem likwidującym wszel-

kie wady w jej ustanowieniu jest rozwią-

zanie. W sprawach dotyczących orzecze-

nia adopcji nie jest więc dopuszczalne

wznowienie postępowania z powodów je-

go wadliwości. Jeśli takie powody wystę-

pują, to mogą jedynie stanowić podstawę

rozwiązania przysposobienia, o ile spowo-

dowały brak lub zerwanie więzi rodzinnej

między przysposobionym i przysposabiają-

cym (Nazar 2002).

Analogiczna sytuacja występuje w przy-

padku, gdy adopcja ustanowiona została

z przyczyn wyłącznie egoistycznych, np.

w celu uzyskania siły roboczej lub opieki na

starość. W takich okolicznościach przyspo-

sobienie nie może funkcjonować jako in-

stytucja prawna, zapewniająca dziecku

środowisko zaspokajające jego interesy

i potrzeby. Splot wielu czynników deter-

minujących decyzję o adopcji powoduje,

że w praktyce dążenie do posiadania potom-

stwa i zaspokojenia instynktu macierzyń-

skiego uzyskuje priorytet w hierarchii

wartości i wyborze rodzicielstwa zastęp-

czego. Paralelizm kilku motywów uza-

sadnia przyjęcie w polskim prawie ro-

dzinnym stanowiska, że przysposobienie –

obok swej dominującej funkcji ochrony

dziecka – jest także w interesie przysposa-

biającego (Smyczyński 2003).

Odmienne, krańcowe podejście do za-

gadnienia nie dałoby się także pogodzić z po-

czuciem sprawiedliwości i funkcją współ-

czesnego prawa, które dąży do ochrony

wszystkich osób zainteresowanych.

W polskim systemie prawa rodzinnego

nie stosuje się także instytucji wygaśnię-

cia przysposobienia typu ex lege, tzn.

z wyjątkiem sytuacji, gdy zostanie ustalo-

ne, że przysposobiony jest dzieckiem

przysposabiającego.

W piśmiennictwie prawniczym utrwa-

liła się tendencja do traktowania rozwią-

zania adopcji w sposób analogiczny do

oceny uzasadniającej orzeczenie rozwo-

du. W obydwu sytuacjach mamy do czy-

nienia z rozpadem więzi rodzinnej; w ro-

dzinie adopcyjnej jest to rozkład stosun-

ku między stronami, w małżeństwie nato-

miast rozkład pożycia małżonków. Nie-

zależnie od tego podobieństwa, przesłan-

ką rozwiązania przysposobienia są tylko

„ważne powody”, a przesłanką rozwodu

wyłącznie pełny i trwały rozpad pożycia.

W polskich przepisach prawa rodzinnego

i opiekuńczego nie sprecyzowano bliżej

przyczyn, które mogłyby stanowić podsta-

wę zniesienia skutków przysposobienia.

Zgodnie z brzmieniem artykułu 125 § 1 zd.

2 kodeksu rodzinno-opiekuńczego rozwią-

zanie stosunku przysposobienia nie jest do-

puszczalne, jeżeli wskutek niego miałoby

ucierpieć dobro małoletniego dziecka . Za-

sady tej nie należy, jak sądzę, traktować

w sposób doktrynalny, skoro sam usta-

wodawca twierdzi, że nie należą do zupeł-

nie odosobnionych wypadki, gdy sąd orze-

ka rozwiązywanie przysposobienia właśnie

dla dobra dziecka (Smyczyński 2003).

Zdarzają się sytuacje, w których rodzi-

ce adopcyjni nie zaspokajają podstawo-

wych potrzeb dziecka, lub gdy ze wzglę-

du na jego stan zdrowia nie można na-

wiązać z nim głębszej więzi uczuciowej

implikującej stabilizację i integrację ro-

dziny. W praktyce bowiem okazuje się, że

mimo starannie przeprowadzonego pro-

Wagner / Przyczyny i skutki rozwiązania adopcji

cesu adopcyjnego podstawowe jego założe-

nia i idee nie zostały zrealizowane. Róż-

norodność przyczyn takiego stanu rzeczy

i ich przejawów nakazują stosowanie in-

dywidualnych kryteriów rozstrzygnięć,

pozostawiając organom sądowniczym da-

leko idącą swobodę w ocenie zasadności

i ważności przyczyn rozwiązania adopcji.

Pozostając przy ogólnej formule „ważnych

przyczyn” i nie precyzując jasno tego po-

jęcia, ustawodawca zapoczątkował kieru-

nek, zmierzający do kontaminacji prze-

słanek rozwodu i rozwiązania przysposo-

bienia. Jak słusznie zauważa S. Grzybow-

ski zestawia się przesłanki rozwiązania

dwóch całkowicie odmiennych stosunków

rodzinnych (...), pomijając przy tym fakt, że

obowiązujące prawo uzależnia orzeczenie

rozwodu od rozkładu pożycia małżeńskie-

go, a więc sięga do skutków pewnych za-

szłości, nie zaś do ich przyczyn, „powo-

dów”, rezygnując tym samym z oceny waż-

ności czy doniosłości owych powodów

(Grzybowski 1979).

Z wykładni „ważnych powodów” wyni-

ka, że ustawodawca używając ogólnej for-

muły na określenie przesłanek rozwiązania

adopcji, rozumiał pod tym pojęciem przede

wszystkim rozkład więzi rodzinnej, stano-

wiącej regułę w większości przypadków.

Termin ten jednak obejmuje także inne

okoliczności, które w ogóle nie wpływają

na prawidłowość więzi rodzinnej między

przysposobionym a przysposabiającym, al-

bo więź tą wprawdzie unicestwiają, ale nie

powodują powstania złych stosunków

między tymi osobami, a mimo to uspra-

wiedliwiają rozwiązanie przysposobienia

(Nazar 2002, s. 234). Do takich przypad-

ków można zaliczyć następujące okolicz-

ności uznane w judykaturze za ważne po-

wody usprawiedliwiające rozwiązanie:

– konieczność usunięcia przeszkody do za-

warcia małżeństwa, jeżeli pomiędzy

stronami adopcji zrodziły się uczucia mi-

łości i pragnienia wstąpienia w zwią-

zek małżeński;

– potrzeba umożliwienia powrotu dziecka

do rodziny naturalnej w sytuacji braku

więzi emocjonalnej z rodzicami adop-

cyjnymi przy istnieniu tej więzi z ro-

dziną adopcyjną;

– rozwód przysposabiających, zwłaszcza

w wypadku zawarcia przez jednego

z nich nowego małżeństwa, jeśli w aspek-

cie dobra dziecka celowe staje się jego

przysposobienie przez nowego małżonka.

Sprawy o rozwiązanie adopcji dziecka

na podstawie orzecznictwa sądowego – badania własne

Z przyczyn nakazujących uwzględnie-

nie intymnego charakteru stosunków mię-

dzy rodzicami i dziećmi, a także z powo-

du ochrony danych osób adoptujących,

sądy rodzinne i ośrodki adopcyjno-opiekuń-

cze nie prowadzą żadnych instytucjonal-

nych form nadzoru nad rodzinami, które

przysposobiły dzieci. Ewentualne infor-

macje i wnioski można wydedukować je-

dynie na kanwie spraw opiekuńczych,

w których nastąpiła ingerencja środkami

prawnymi w sposób wykonywania wła-

dzy rodzicielskiej przez rodziców adop-

cyjnych, opierając się na sprawach doty-

czących rozwiązania adopcji.

Przedmiotem szczegółowej analizy uczy-

niłam 109 spraw o rozwiązanie przyspo-

sobienia w latach 1970–1993 na terenie

ówczesnych województw: częstochowskie-

go i katowickiego oraz 32 przypadki roz-

strzygane w latach 1999–2002 w woje-

wództwie śląskim. Każdy indywidualny

przypadek rozpatrywałam zarówno w ka-

tegoriach specyficznej, niepowtarzalnej

sytuacji poszczególnej rodziny oraz w aspek-

cie szeroko pojętego interesu społecznego.

Zasadniczy akcent skierowałam na eks-

plorację i analizę czynników rozkładu pod-

stawowych więzi rodzinnych i sentencję

wyroku, egzemplifikującą interpretację

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: