metafory%20pojeciowe.pdf

Język. Komunikacja. Wiedza. Mińsk: Prawo i ekonomika, 2006. S. 217–273.

TEORIA METAFOR POJĘCIOWYCH:

ZAGADNIENIA DYSKUSYJNE

1. Kognitywna teoria metafory w systemie paradygmatów filo-

zofii języka

W końcu XX w. w językoznawstwie zapanował nowy paradyg-

mat — transcendentny, czyli postmodernistyczny, jak określa go

I. Bobrowski (1998, 36 i n.). Uwaga badaczy skierowana została na

realizację systemów znakowych, a także na te socjalne, psychicz-

ne, kulturowe, historyczne oraz prakseologiczne czynniki, które

warunkują ich skuteczne funkcjonowanie. W nowym kontekście

metodologicznym kultywowana przez lingwistykę generatywną

immanentna teoria metafory językowej, traktująca metaforę jako

zakłócenie reguł selekcyjnych (dystrybucyjnych) wyrazów, prze-

stała zadowalać językoznawców, dlatego ukazanie się w druku w

1980 r. książki G. Lakoffa/M. Johnsona, w której zaproponowany

został program kognitywnego opisu metafory oraz, w szerszym

aspekcie, kognitywny model języka naturalnego, jest całkiem na-

turalnym, regularnym, oczekiwanym efektem zmiany paradyg-

matów w językoznawstwie.

Nauka ma charakter dialogowy. Każda społeczność naukowa

w stosunkach ze swoimi ideologicznymi przeciwnikami tworzy

własny system argumentacji i kontrargumentacji, por. znane wy-

powiedzenie M. M. Bachtina: „Nie można określić swojej pozycji

bez porównania jej z innymi” (1979, 271). Z tego punktu widzenia

rozpatrywać należy także kognitywną teorię metafory. Jej zało-

218

Aleksander Kiklewicz

żenia programowe krańcowo różnią się od postulatów semantyki

formalnej, pozytywizmu logicznego oraz filozofii analitycznej.

Tylko w kontekście negowania pozytywistycznej filozofii języka

można zrozumieć istotę „rewolucji kognitywistycznej”, zinterpre-

tować i ocenić te innowacje, które wprowadził kognitywizm do

lingwistycznych badań nad znaczeniem w końcu XX w. Przy

uwzględnieniu szerszego kontekstu historyczno-naukowego oka-

zuje się jednak, że... „to wszystko już było”. Tak więc E. Taba-

kowska ocenia językoznawstwo kognitywne jako

powrót do myśli Rozwadowskiego, Wundta i innych wybitnych

językoznawców europejskich z okresu poprzedzającego klasyczny

strukturalizm de Saussure’a (2000, 67; por. też: Rachilina 1998,

296).

Współczesna lingwistyka kognitywna jest kontynuacją szeregu

wcześniejszych teorii lingwistycznych, ufundowanych na idei

szeroko rozumianego „psychologizmu” czy też „antropocentry-

zmu”, przede wszystkim — amerykańskiej szkoły antropologi-

cznej pierwszej połowy XX w. (E. Sapir, B. Whorf, F. Boas i in.)

oraz niemieckiej szkoły neohumboldtyzmu pierwszej połowy XX

w. (L. Weisgerber, W. Porzig, G. Ipsen, J. Trier i in.). E. Tabakow-

ska uważa, że aczkolwiek lingwistyka kognitywna nie zapropo-

nowała nowej teorii języka, to jednak jej wartością jest podejście

integratywne, w swej istocie holistyczne, pozwalające na

wypracowanie spójnego modelu, w ramach którego można by po-

łączyć i usystematyzować stare i dobrze znane, trafne intuicje do-

tyczące natury języka i sposobów jego opisywania (1995, 13).

1.1. Metafora jako zjawisko językowe

Semantyka kognitywna odcięła się od ukształtowanej w XX w.

tradycji, zgodnie z którą metaforę pojmowano jako zjawisko syn-

tagmatyczne, jako efekt semantyczny, uwarunkowany kontek-

Teoria metafor pojęciowych: zagadnienia dyskusyjne

219

stem sytuacji. Z punktu widzenia lingwistyki kognitywnej meta-

fora stanowi właściwość języka, a mianowicie — charak-

terystyczny dla języków naturalnych sposób kodowania

informacji o świecie:

[…] Metaphor is pervasive in everyday live, not just in language

but in thought and action. Our ordinary conceptual system, in

terms of which we both think and act, is fundamentally metapho-

rical in nature (Lakoff/Johnson 1980, 3).

Zmiany w semantyce lingwistycznej końca XX w. polegały na

tym, że jakkolwiek według I. A. Richardsa, M. Blacka, J. Searle’a

czy D. Davidsona obiekt opisu stanowiły żywe, aktualne, w

szczególności poetyckie metafory, a istota metafory sprowadzała

się do interakcji znaczeń jednostki metaforycznej — podstawowe-

go i pochodnego, to Lakoff/Johnson skupili uwagę na metaforach

konwencjonalnych (martwych), czyli katachrezach, które należą

do podstawowych środków nominatywnych każdego języka na-

turalnego.

1.2. Metafora jako zjawisko wirtualne

Jakkolwiek w semantyce generatywnej oraz w semantyce inten-

sjonalnej, zgodnie z doktryną filozofii analitycznej, metafora roz-

patrywana była w obrębie złożonej, wieloaspektowej i wielopo-

ziomowej struktury semantycznej (przy uwzględnieniu szeregu

opozycji semantycznych, takich jak: referencja — deskrypcja, pre-

dykaty — argumenty, asercja — presupozycja — implikacja, pre-

dykacja — interpretacja, propozycja — nastawienie propozycjo-

nalne, cechy nominatywne — cechy dystrybucyjne (selekcyjne) i

in.), to teoria kognitywna odrzuciła tę doktrynę oceniając ją jako

mechanistyczną (jako „semantykę śrub i nakrętek” według okre-

ślenia Lakoffa). Kognitywiści zaproponowali inny, objaśnia-

jący (interpretacyjny, p. Demjankov 1994) model języka: metafo-

ra stanowi wirtualny gestalt semantyczny, nie tylko

220

Aleksander Kiklewicz

programujący serię nominacji językowych (konwencjonalnych lub

okazjonalnych), ale także wskazujący na charakterystyczny spo-

sób organizacji działalności poznawczej człowieka. Przy tym ko-

gnitywiści zwykle powołują się na współczesną psychologię po-

znania, która traktuje metaforę i metonimię jako zasadnicze formy

zachowania informacji w postaci frejmów (Martin 1997; Minsky

1984). Jakkolwiek S. Dönninghaus (1999, 120) pisze, że granica

między metaforą językową a metaforą konceptualną jest umowna,

to jednak zgodnie z doktryną kognitywizmu metafora znajduje

się faktycznie poza materiałem językowym i poza dyskursem: ja-

ko właściwość intelektualnego systemu człowieka stanowi ona

zjawisko psychiczne, według Lakoffa (1987) — ekologiczny

czynnik działalności językowej. Por. też trafne określenie

B. S. Anutha:

Die Konzepte sind nach Auffassung der kognitiven Linguistik nicht

primärsprachliche, sondern kognitive, d. h. über-sprachliche

oder vor-sprachliche begriffliche Größen“ (1998; podkr. —

A. K.).

Taki charakter ma np. metafora konceptualna ARGUMENT IS WAR ,

której nie da się bezpośrednio wyeksplikować w treści wyrażeń

językowych typu:

Your claims are indefensible

He attacked every weak point in my argument

His criticisms were right on target

Jakkolwiek semantyka modalna i intensjonalna opisuje aktualne

znaczenie wyrażeń językowych, „teraźniejszość” znaku, to kogni-

tywiści zwracają uwagę na jego semantyczną „przeszłość”, tzn. na

konceptualizację obiektów i stanów rzeczy, która leży u podstaw

nominacji i która (por. też rozdział 3.4) najczęściej ma charakter

historyczny, archaiczny. E. V. Rachilina w sposób całkiem za-

sadny kwalifikuje kognitywną teorię metafory jako semanty-

kę diachroniczną:

Teoria metafor pojęciowych: zagadnienia dyskusyjne

221

Когнитивная семантика берется отвечать на до сих пор за-

претный вопрос о том, почему или каким образом возникает то

или иное значение [...] лингвистика вновь обращается к своим

историко-филологическим, «доструктуралистcким» традици-

ям (1998, 296).

Zwracanie uwagi na kategorialny, interpretacyjny aspekt seman-

tyki językowej niewątpliwie stanowi silną stronę teorii La-

koffa/Johnsona — wyraźnie wygrywa ona w porównaniu z ra-

dykalną semantyką dystrybucjonistyczną, w której znaczenie jed-

nostki „rozpływa się” w kontekście, zaś granica między treścią

jednostki a kontekstem staje się nieokreślona. Wartość kognityw-

nej teorii metafor polega poza tym na jej właściwościach heury-

stycznych: jak pisze D. O. Dobrovol’skij (1997, 30), idiomy tego

samego pola tematycznego da się opisać za pomocą niewielkiej

liczby podstawowych metafor konceptualnych.

Wyobrażenie o metaforze jako o zjawisku wirtualnym, trans-

cendentnym, swego rodzaju imperatywie kognitywnym działal-

ności językowej odpowiada programowym założeniom współcze-

snego paradygmatu poststrukturalistycznego, dla którego charak-

terystyczna jest idea kompozycyjności semantyki językowej i nie-

językowej, teza o konfiguracji języka i środowiska (Sinha 1999,

223).

Lakoff/Johnson (1980, 181) odcinają się od fundamentalizmu

epistemologicznego filozofii analitycznej i kontynuują wręcz inną

tradycję — fenomenologiczną (prezentowaną w Europie w

pierwszej połowie XX w. przez szkołę „Wörter und Sachen“, por.

Zvegincev 1960, 264): za najważniejszy czynnik organizacji i

strukturalizacji wiedzy uważa się ontologię oraz dane doświad-

czalne, których źródłem jest przede wszystkim ciało człowieka.

O. N. Seliverstova (2002, 17 i n.), krytykując tę tezę kognityw-

nej teorii metafory, zwracała uwagę na to, że kategorie poznaw-

cze nie zawsze opierają się na danych bezpośrednich doświad-

czeń zmysłowych — koncepty o treści złożonej kształtują się na

wyższych poziomach reprezentacji. Nawet te znaczenia, które są

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: