ograniczone+prawa+rzeczowe.rtf

                                                       ograniczone prawa rzeczowe

       służebności                                 emfiteuza                                 superficies                              zastaw

        gruntowe                       osobiste                                                                             fiduciae

                                           pactum de vendendo                                                                                                                                              

                                                                                                                                                                                      pignus

hipoteka

      służebności gruntów wiejskich                                        usus

                                                                                                                  ususfructus

       służebności gruntów miejskich                             habitatio

                                                                                                        operare servorum et animalium

ograniczone prawa rzeczowe – prawne władztwo osoby nad rzeczą o charakterze niepełnym. Były to prawa wykonywane na rzeczy cudzej (nie na własnej). W tym wypadku na tej samej rzeczy jednocześnie występuje osoba uprawniona i osoba zobowiązana.

służebności – ograniczone prawa rzeczowe polegające na korzystaniu z rzeczy cudzej w pewnym ściśle określonym kierunku.    

Rządziły nimi 4 zasady:

ò          servitus in faciendo consistere nequit – właściciel rzeczy służebnej nie mógł być zmuszany do pozytywnego zachowania się. Mógł jedynie znosić czyjeś prawo i zachowywać się biernie gdy uprawniony wkraczał w jego sferę prawa własności by właściciel uprawniony do wykonywania służebności mógł wykonywać swoje prawo. Była to służebność dodatnia. W innym wypadku właściciel obciążony był zobowiązany powstrzymywać się od pewnych zachowań, jakie stanowiły atrybut jego prawa własności, by umożliwić osobie uprawnionej do wykonywania służebności wykonywanie swojego prawa. Prawo obciążonego nie mogło wkraczać w sferę prawa uprawnionego. Była to służebność ujemna. Jednak od zasady servitus in faciendo consistere nequit istniał wyjątek – w jednym przypadku właściciel obciążony zmuszany był do pozytywnego zachowania się. Dotyczyło to służebności budowlanych – właściciel budujący dom między zbudowanymi wcześniej postawionymi miał prawo oprzeć własną belkę o ścianę sąsiada (rzymskie plomby). Sąsiad zobowiązany był wówczas utrzymywać swój budynek w takim stanie, który nie zagrażał zawaleniem się budynku stojącego obok. W razie zagrożenia istniało cautio damni infecti (str. 75).

ò          neminires sua servit – nikt nie może posiadać służebności na swojej własnej rzeczy.

ò          servitutibus civiliter utendum est – służebność należy wykonywać w sposób najbardziej oględny –   w takiej formie, by uszanować prawa właściciela rzeczy obciążonej służebnością, by w jak najmniejszym stopniu szkodzić własności drugiej strony (wykonywać swe prawo służebności tylko w granicach niezbędnych).

ò          servitus servitutis esse non potest – nie można ustanowić na swojej służebności jeszcze służebności dla osoby trzeciej – służebność nie może istnieć na służebności.

Dla służebności gruntowych istniały 2 zasady:

ò          servitutis causa debet esse perpetua – służebność powinna przynosić gruntowi uprawnionemu           realną korzyść ekonomiczną.

ò          praeida debent esse vicina – grunt władnący i grunt obciążony muszą ze sobą graniczyć. Służebności gruntowe można było ustanawiać tylko w stosunkach sąsiedzkich.

służebności gruntowe – stosunki między dwoma gruntami – służebnym i władnącym. Mogły istnieć tylko na nieruchomościach. Były trwale związane z gruntem, ich celem było przynoszenie korzyści gruntowi panującemu kosztem gruntu służebnego. Istniały na rzecz gruntu (a nie osoby) i dzieliły jego los prawny, istniały tak długo, jak długo istniała nieruchomość. Zmiana właściciela gruntu powodowała, że nowy właściciel zostawał zobowiązany lub uprawniony z tytułu istniejącej służebności gruntowej. Uprawnionym do korzystania ze służebności był właściciel gruntu władnącego, zobowiązanym właściciel gruntu obciążonego.

Służebności gruntowe ze względu na kryterium przeznaczenia gruntu dzielono na:

służebności gruntów wiejskich – służebności gruntów przeznaczonych pod uprawę

(niezależnie od tego czy grunt położony był w mieście, czy na wsi). Były to: służebności drogowe np. przechodu, przejazdu, przepędu bydła przez grunt sąsiada, prawo do czerpania wody z gruntu sąsiada, prawo wypasu bydła, przejścia do grobu...

służebności gruntów miejskich – służebności gruntów przeznaczonych pod zabudowę

(niezależnie od tego czy grunt położony był w mieście, czy na wsi). Były to: prawo wznoszenia budowli ponad słup powietrzny sąsiada, prawo oparcia belki na ścianie sąsiada, prawo widoku, światła, ścieku wody przez grunt sąsiada...

służebności osobiste – ograniczone prawa rzeczowe ustanawiane w interesie konkretnej osoby. Mogły istnieć na ruchomościach i nieruchomościach przez czas ograniczony i przysługiwały określonym osobom. Korzystanie ze służebności osobistych stanowiło wyłączne uprawnienie pewnych osób. Były to prawa niepozbywalne, dożywotnie i osobiste. Służebności te dzieliły los prawny osoby, z którą były związane. Istniała także pewna pośrednia kategoria –  służebności nieregularne osobiste  w przypadku, gdy ustanowiono służebność osobistą o treści służebności gruntowej. Ustanawiano wówczas służebność dla osoby ale treść jej pochodziła ze służebności gruntowych, np. prawo przechodzenia przez grunt sąsiada nie dotyczył uprawnienia właściciela gruntu władnącego, tylko dotyczył konkretnego właściciela gruntu (z jego śmiercią prawo to wygasało).

Wyróżniano następujące służebności osobiste:

usus  (używanie)  – osobista służebność polegająca na prawie korzystania z cudzej rzeczy bez możliwości pobierania z niej pożytków, np. ustanowienie służebności na książce poprzez jej używanie lecz nie wolno było czerpać z niej korzyści.

ususfructus  (użytkowanie)  – prawo używania rzeczy i pobierania z niej pożytków. Prawo to powstawało na rzeczach niezużywalnych, np. na krowie. Rzymianie znali też  quasi ususfructus – przeniesienie na użytkownika własności rzeczy zużywalnej i określonej co do gatunku z obowiązkiem zwrotu rzeczy po ustaniu użytkowania (rzeczy w tej samej ilości i jakości).

habitatio (prawo do zamieszkiwania w cudzym budynku) – prawo osobiste, gasnące w momencie śmierci uprawnionego. Służebność ta miała najczęściej charakter alimentacyjny, np. właściciel darował budynek innym osobom ale zastrzegł sobie możliwość zamieszkiwania w nim.

operare servorum et animalium  – prawo do korzystania z usług cudzego niewolnika lub zwierzęcia. Później w oparciu o nią zaczęto tworzyć tzw.  locatio conductio operarum - konstrukcję najmu usług ludzi wolnych poprzez umowę najmu pracy i usług. Stosunki te były ograniczone,    ludzie wolni bowiem niechętnie wynajmowali swe usługi (uważano to za hańbiące). Konstrukcje te dały początek prawu pracy.

Nabycie służebności  następowało w drodze in iure cessio lub mancipatio, zaś na gruntach prowincjonalnych i w prawie justyniańskim poprzez  pactiones  (pakty – nieformalne umowy) i przez  stipulationes (stypulacje – uroczyste przyrzeczenia).

Wygaśnięcie służebności  następowało poprzez zniszczenie służebnego gruntu, przez fuzję, zrzeczenie się wobec właściciela, przez długotrwałe nieużywanie, przez śmierć lub capitis deminutio uprawnionego.

Ochrona służebności  początkowo realizowana była w drodze  vindicatio servitutis  – skargi zbliżonej do rei vindicatio (skargi chroniącej własność – str. 75). W prawie justyniańskim do ochrony służebności skonstruowano  actio confessoria  służąca uprawnionemu do przywrócenia swobodnego korzystania ze służebności i naprawienia ewentualnych szkód powstałych wskutek ograniczania jego prawa.

quasi-possessio służebności – faktyczne wykonywanie służebności i wola wykonywania służebności jak uprawniony. Wynikało ze stosunków faktycznych – bez zawarcia umowy, bez formalizowania służebności, np. gdy ktoś wykonywał prawo przechodu w sposób czysto faktyczny (bez ustanowienia służebności) ale za zgodą drugiej strony. Służebność nie istniała, lecz miało miejsce faktyczne jej wykonywanie z zamiarem wykonywania prawa.

emfiteuza – dziedziczne i zbywalne uprawnienie emfiteuty do eksploatowania cudzego gruntu z obowiązkiem płacenia właścicielowi stałego rocznego czynszu (były to symboliczne kwoty). Początkowo powstawała w stosunkach prowincjonalnych. W zachodnich częściach cesarstwa gminy, a potem także skarb państwa przekazywał grunty prywatnym osobom w długoterminowe lub dożywotnie dzierżawy. Właścicielami gruntów pozostawali dotychczasowi (gmina, skarb państwa), a dzierżawca (emfiteuta) posiadał prawo rzeczowe skuteczne wobec wszystkich; korzystał więc z ochrony pretorskiej zbliżonej do ochrony właściciela. Na zachodzie cesarstwa oddawano w dzierżawę krótkoterminową grunty cesarskie osobom prywatnym i określano ją mianem emfiteuzy. Obie instytucje po pewnym czasie zlały się.

W V w. stworzono jednolitą konstrukcję dla całego kraju –  emfiteuzę jako wieczystą dzierżawę.

Emfiteuta miał prawo do wszelkich pożytków, dochodów z rzeczy i mógł zmieniać przeznaczenie gruntu

(np. przekształcać z rolnego w przemysłowy), sprzedać go, zastawić, obciążyć służebnością, mógł dokonać zapisu, darowizny i korzystał z ochrony posesoryjnej (jak rzeczywisty właściciel). Nie mógł jednak dokonywać pogorszenia substancji gruntu. Jeśli chciał alienować grunt właścicielowi przysługiwało prawo pierwokupu. Gdy nie skorzystał z niego i emfiteuta zbył grunt, z tytułu owej alienacji emfiteuta płacił właścicielowi 2% ceny sprzedażnej.

superficies – prawo powierzchni – dziedziczne i zbywalne prawo rzeczowe na rzeczy cudzej – prawo do zamieszkiwania w budynku wzniesionym na cudzym gruncie. Podmiotem prawa był dom, który wybudował najemca za zgodą wynajmującego (na jego terenie). Zgodnie z zasadą  superficies solo cedit  wszelkie budynki wzniesione na gruncie dzieliły los prawny gruntu. Zatem dom stawał się własnością właściciela gruntu. Gdy osoba wydzierżawiająca grunt wzniosła budynek z własnych materiałów przysługiwało jej dożywotnie prawo rzeczowe korzystania z tego gruntu, prawo skuteczne erga omnes.  

zastaw – ograniczone prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy celem zaspokojenia jego wierzytelności. Było to prawo akcesoryjne – jego istnienie uzależnione było od istnienia wierzytelności; gdy gasła wierzytelność to i prawo zastawu. Na jego mocy wierzyciel miał możliwość bezpośredniej sprzedaży zastawionej rzeczy zamiast dłużnika. Wyróżniano:

fiduciae  – zastaw powierniczy. Początkowo zastaw rozwijał się jako  umowa powiernicza – dłużnik by zabezpieczyć spełnienie świadczenia przekazywał wierzycielowi własność rzeczy. Tracił rzecz i był zobowiązany do spełnienia świadczenia. Nie było żadnej formy ochrony dłużnika przed nieuczciwym wierzycielem, który ewentualnie nie chciał rzeczy zwrócić gdy dłużnik spłacił dług. Było to bowiem oparte na stosunkach powierniczych, czyli wzajemnego zaufania.

Fiducjarna forma zabezpieczania wierzytelności przekształciła się z czasem w inną, wzbogaconą  o umowę między stronami na sprzedaż rzeczy.

pactum de vendendo  – nieformalna umowa stron. Nie przenoszono tym razem własności rzeczy (stanowiła ona nadal własność dłużnika), lecz umowa mówiła o prawie wierzyciela do jej sprzedaży gdyby dłużnik nie spełnił świadczenia. Wczesną formą zastawu była  lex Commissoria  – klauzula przepadku istniejąca z mocy owego paktu, na mocy której zastawnik nabywał własność przedmiotu zastawu ale dopiero wtedy, gdy dłużnik nie spełnił świadczenia.

pignus – zastaw ręczny. Tu przeniesienie na wierzyciela w umowie dotyczyło tylko posiadania rzeczy. Gdy dłużnik spełni świadczenie wierzyciel traci posiadanie rzeczy, która wraca do dłużnika. W razie odmowy zwrotu dłużnikowi przysługuje skarga petytoryjna (wydobywcza). Gdy dłużnik nie spełnił świadczenia wierzyciel mógł sprzedać rzecz. Miał jednak obowiązek uzyskać cenę optymalną i zatrzymać dla siebie tylko taką część uzyskanej kwoty jaka była wysokość wierzytelności. Pozostałą sumę musiał zwrócić dłużnikowi.

hipoteka – zastaw umowny. Pojawił się w stosunkach rolnych u schyłku republiki. Jeśli właściciel nieruchomości wydzierżawiał ją w zamian za czynsz miał prawo, obok umowy dzierżawy, zawrzeć jeszcze umowę, która zabezpieczała czynsz dzierżawny na inwentarzu dzierżawcy. Gdyby ten zwlekał z zapłatą czynszu właściciel na mocy interdyktu Salwiańskiego (str.72) mógł przejąć w posiadanie ten inwentarz. W tym wypadku dłużnik nie tylko jest właścicielem rzeczy stanowiącej przedmiot zastawu wierzytelności, ale jest także jej posiadaczem do momentu gdyby okazało się, że nie spełnił świadczenia (wówczas dopiero traci posiadanie rzeczy). Hipoteka, którą początkowo zabezpieczał jedynie interdykt Salwiański (w stosunkach dzierżawca – właściciel) chroniona była poprzez  actio Serviana  – powództwo wierzyciela zastawniczego o wydanie przedmiotu zastawu, skuteczne przeciwko każdemu, kto był posiadaczem tego przedmiotu; potem także przez actio hypothecaria , czyli tzw.  actio quasi Serviana  – powództwo wierzyciela zastawniczego     o wydanie przedmiotu zastawu (przy każdym zastawie umownym ustanowionym powszechnie,      a więc także w przypadku dzierżawy).

Hipoteka rzymska wykazywała pewne wady. Najważniejszą była tajność, co powodowało że dłużnik mógł ustanowić wiele zastawów na tej samej rzeczy. Drugą była jej  generalność – na całym inwentarzu dzierżawcy ustanawiano zastaw jako zabezpieczenie roszczeń czynszowych.

Powstanie zastawu  mogło nastąpić na podstawie umowy między stronami (czynności konsensualnej), zarządzenia władzy –  pignus praetorium , gdzie pretor przekazywał posiadanie rzeczy uprawnionemu lub z mocy ustawy, np. dla fiskusa, jako zabezpieczenie roszczeń skarbowych. Zastaw ustawowy powstawał także na rzecz pupila na majątku kuratora lub opiekuna (gdy defraudowali majątek) i na rzecz żony na majątku męża (z tytułu zabezpieczenia roszczeń posagowych).

Ustanie zastawu  następowało poprzez zrzeczenie się zastawu przez wierzyciela, zgaśniecie wierzytelności ze względu na akcesoryjny charakter, sprzedaż dokonaną przez pierwszego wierzyciela  confusio , czyli zlanie się w jednym ręku prawa do zastawu i prawa własności tej rzeczy i poprzez niewykonywanie zastawu przez długi czas. ...