Język Polski Materialy dodatkowe.pdf

ZASADY PISOWNI WYRAZÓW Z RZ

Rz piszemy:

1. Gdy wymienia si´ na r w innych formach tego samego wyrazu

lub w wyrazach pokrewnych, np. starzec , bo stary ; morze , bo morski .

2. Po spó∏g∏oskach: b , ch , d , g , j , k , p , t , w , np. brzuch , chrzan ,

grzechotnik .

3. W rzeczownikach rodzaju m´skiego zakoƒczonych na: - arz , -erz , np.

malarz , kàtomierz .

4. W wyrazach, których pisowni nie uzasadnia ˝adna regu∏a ortograficzna,

np. rzeka , burza .

U˚YCIE WIELKIEJ I MA¸EJ LITERY

Wielkà liter´ stosujemy na poczàtku ka˝dego wypowiedzenia i po dwukropku,

kiedy cytujemy jakàÊ wypowiedê sk∏adajàcà si´ z wi´cej ni˝ jednego zdania.

Cz´sto wielkimi literami zapisujemy ca∏e wyrazy na kartach tytu∏owych ksià-

˝ek (tytu∏y rozdzia∏ów, artyku∏ów prasowych), na afiszach (tytu∏y filmów,

sztuk teatralnych), np. ZEMSTA.

Mo˝na u˝ywaç wielkiej litery tak˝e ze wzgl´dów uczuciowych i grzecznoÊcio-

wych, na przyk∏ad wyra˝ajàc przyjaêƒ, szacunek dla osób, do których si´ pi-

sze, czy szacunek dla tego, o czym si´ pisze, na przyk∏ad Drogi Panie Profe-

sorze , Ojczyzna , Naród .

ZASADY PISOWNI WYRAZÓW Z H

H piszemy:

1. Gdy wymienia si´ na g , dz , z , ˝ , ê w innych formach danego wyrazu lub w wy-

razach pokrewnych, np. wahaç si´ , bo waga ; b∏ahy , bo b∏azen ; druh , bo dru˝ba .

2. W wyrazach rozpoczynajàcych si´ czàstkà hekto- , higro- , hiper- ,

hipo- , np. hektolitr , higrometr , hiperpoprawny , hipopotam .

3. W wyrazach, których pisowni nie uzasadnia ˝adna regu∏a ortograficzna,

np. huÊtawka , bohater , herb .

Wielkà literà ze wzgl´dów znaczeniowych piszemy mi´dzy innymi:

1. Imiona, nazwiska ludzi (te˝ przydomki, pseudonimy i przezwiska ludzi),

imiona w∏asne bogów, zwierzàt i drzew, np. Wis∏awa Szymborska , Zeus ,

Reksio , dàb Bartek .

2. Nazwy mieszkaƒców terenów geograficznych, krajów, cz´Êci Êwiata, pla-

net, np. Kaszuba , Francuz , Amerykanin , Marsjanin (ale: ma∏à literà – na-

zwy mieszkaƒców miast, np. gdaƒszczanin ).

3. Nazwy cz∏onków narodów, ras i szczepów, np. Indianin (rdzenny miesz-

kaniec Ameryki), ˚yd (cz∏onek narodu; ale: ˝yd – wyznawca judaizmu),

Murzyn (cz∏owiek rasy czarnej).

4. Nazwy dynastii, np. Jagiellonowie .

5. Nazwy geograficzne i miejscowe, nazwy w∏asne paƒstw, regionów, dzielnic,

ulic, placów, np. Litwa , Morze Ba∏tyckie , Beskidy Wschodnie , Ursynów .

6. Nazwy gwiazd, planet i konstelacji, np. Wenus , Wielka Niedêwiedzica .

7. Nazwy firm, marek i typów wyrobów przemys∏owych, np. Ford .

8. Przymiotniki dzier˝awcze zakoƒczone na - owski , - owy , - in , - yn , - ów , np.

wiersz Norwidowski , Marysina zabawka .

9. Nazwy Êwiàt i dni Êwiàtecznych, np. Bo˝e Narodzenie , Wielkanoc .

10. Tytu∏y czasopism, np. „Polityka”, „Gazeta Wyborcza”.

11. Nazwy j´zyków programowania, programów i systemów komputero-

wych, np. Word , Windows .

12. Nazwy orderów i odznaczeƒ, np. Virtuti Militari , Górska Odznaka Tury-

styczna .

13. Skrótowce literowe i g∏oskowe piszemy w ca∏oÊci wielkimi literami,

np. MEN , LOT (ale: Locie – tylko pierwsza litera jest wielka). W sylabow-

cach tylko pierwsza litera jest wielka, np. Pafawag . JeÊli skrótowiec zawie-

ra litery oznaczajàce przyimek, spójnik, inne litery oznaczajàce g∏oski, to

piszemy je ma∏à literà, na przyk∏ad WSiP (Wydawnictwa Szkolne i Pedago-

giczne), SdRP (Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej).

14. Skróty oznaczajàce symbole nazw pierwiastków chemicznych (np. Fe , P ,

Ra ), niektóre skróty u˝ywane w fizyce i matematyce (np. C , V , W ), skró-

ty tytu∏ów Starego i Nowego Testamentu ( ST , NT ) oraz tytu∏ów czasopism

(np. Gaz. Wyb. ) i inne (np. SA – spó∏ka akcyjna; PS – postscriptum; P. T .

– pleno titulo , czyli z zachowaniem nale˝nych tytu∏ów).

ZASADY PISOWNI WYRAZÓW Z Ñ , ¢

Ñ i ¢ piszemy:

1. W wyrazach rodzimych i spolszczonych, np. wàski , tràbka , r´ce .

2. W koƒcówkach form deklinacyjnych w liczbie pojedynczej:

w ´ w mianowniku, np. ksià˝ ´; -à w narz´dniku rodzaju ˝eƒskiego,

np. ksià˝kà ;

w à i ´ w bierniku, np. panià , tamtà , imi ´, stron´ .

3. W czàsteczkach form koniugacyjnych:

w w koƒcówkach form osobowych: (ja) id´ , (oni, one) idà , umiejà ;

w w czàstkach -à∏ , -´∏ , -´l , wzià∏ , wzi´∏a , wzi´liÊmy ;

w w koƒcówkach form nieosobowych, np. wziàç , piszàc , Êci´to ;

w w koƒcówkach imies∏owów przymiotnikowych, np. stojàcy , zakl´ta , wzi´te .

ODMIANA NAZW W¸ASNYCH

Wiele nazw geograficznych i nazwisk zosta∏o spolszczonych i odmieniajà si´

wed∏ug polskich wzorów odmiany, np. Pary˝ , Szekspir . W przypadku odmiany

– oryginalnych nazwisk i nazw geograficznych – obowiàzuje zasada ich odmie-

niania, jeÊli tylko da si´ je w∏àczyç do okreÊlonego wzorca odmiany.

1. JeÊli nazwisko koƒczy si´ na - ski , - cki , - dzki , to formy nazwiska ˝on i có-

rek majà koƒcówk´ - a , np. WiÊniewski – WiÊniewska .

JeÊli nazwisko m´skie jest formà przymiotnika (np. Bury ), to nazwiska

˝eƒskie mogà pozostaç w tej samej formie (np. pani Bury ) lub przyjàç for-

m´ przymiotnikowà zakoƒczonà na -a (np. Bura ).

JeÊli nazwisko koƒczy si´ na spó∏g∏osk´ bàdê samog∏osk´ e lub o , to na-

zwisko ˝ony tworzymy za pomocà przyrostka - owa (np. Markiewiczowa ),

a nazwisko córki przyrostkiem - ówna (np. Markiewiczówna ).

JeÊli nazwisko koƒczy si´ na - a (np. Kuna ), to nazwisko ˝ony tworzymy

za pomocà przyrostka - ina (np. Kunina ), a nazwisko córki przyrostkiem -

anka (np. Kunianka ).

Nazwiska ˝eƒskie zakoƒczone na - owa , - ewa odmieniajà si´ jak przymiot-

niki, np. Goêdzikowa , DCMs. Goêdzikowej , BN. Goêdzikowà .

Nazwiska ˝eƒskie zakoƒczone na - a odmieniajà si´ tak jak rzeczowniki po-

spolite, np. Duda , D. Dudy , CMs. Dudzie , B. Dud´ , N. z Dudà .

Nazwiska ˝eƒskie zakoƒczone na - ówna – choç majà zakoƒczenie jak

przymiotniki – odmieniajà si´ jak rzeczowniki, np. Markiewiczów-

na ,D. Markiewiczówny , CMs. Markiewiczównie , B. Markiewiczówn´ ,

N. z Markiewiczównà .

2. Mo˝na nie odmieniaç nazwisk m´skich (g∏ównie zakoƒczonych na - e , - o ),

które poprzedza imi´ lub rzeczownik pospolity, np. z ministrem Kopytko .

3. Nieodmienne pozostajà nazwy, dla których nie mo˝na ustaliç wzoru odmiany

(np. Baku ) czy nazwy rodzaju nijakiego zakoƒczone na - um (np. Monachium ).

Nazwy oryginalne zakoƒczone na - u , - i , - o , - e w wi´kszoÊci pozostajà nie-

odmieniane, np. Porto , Enschede , Lindau . Nazw wielu innych miast te˝ si´

nie odmienia, np. Bonn , Saint Louis .

4. Niektóre nazwy zakoƒczone na - a , - na , - owa odmieniajà si´ wed∏ug odmia-

ny rzeczownikowej, np. Jab∏onna ( do Jab∏onny , w Jab∏onnie ).

5. Wyst´pujàce tylko w lm. Bieszczady , Tychy majà formy oboczne:

do Bieszczad / Bieszczadów , do Tych / Tychów . Nazwa Mi´dzyzdroje ma

koƒcówk´ - ów : do Mi´dzyzdrojów .

6. JeÊli nazwa miejscowa jest zestawieniem bàdê zrostem, to odmieniamy

oba cz∏ony, np. w Dusznikach Zdroju , w Krasnymstawie .

Ma∏à literà piszemy wszystkie wyrazy pospolite, mi´dzy innymi:

1. Nazwy dni tygodnia, miesi´cy, okresów kalendarzowych, okresów, epok,

pràdów kulturalnych, kierunków filozoficznych i kulturowo-artystycz-

nych, np. wtorek , lipiec , pozytywizm (ale: M∏oda Polska ), realizm .

2. Nazwy wydarzeƒ, aktów dziejowych, np. kongres wiedeƒski , powstanie

styczniowe .

3. Poj´cia i terminy geograficzne, np. biegun pó∏nocny .

4. Nazwy okr´gów administracyjnych wspó∏czesnych i historycznych, np.

województwo ∏ódzkie .

5. Nazwy mieszkaƒców miast, osiedli i wsi, np. ∏odzianka , gdaƒszczanin .

6. Nazwy cz∏onków bractw, zgromadzeƒ zakonnych, cz∏onków spo∏eczno-

Êci wyznaniowych, np. franciszkanin , muzu∏manin (ale: Krzy˝ak – cz∏o-

nek zakonu i jednoczeÊnie obywatel paƒstwa krzy˝ackiego).

7. Nazwy cz∏onków partii, stronnictw politycznych, organizacji spo∏ecz-

nych, cz∏onków zespo∏ów, np. filomata , sybirak .

8. Tytu∏y naukowe i zawodowe, nazwy godnoÊci, np. in˝ynier , premier .

9. Przymiotniki utworzone od nazw osobowych w∏asnych, oznaczajàce

charakterystyczne cechy, w∏aÊciwoÊci; odpowiadajà na pytania: jaki? (-

a, -e), który? (-a, -e), np. porównanie homeryckie (ale: Homerowe dzie-

∏a – przymiotnik okreÊla przynale˝noÊç do kogoÊ; odpowiada na pytania

czyj?, -a, -e).

10. Przymiotniki utworzone od nazw miejscowych, np. gwara podhalaƒska ,

aglomeracja ∏ódzka (ale: Warszawska Jesieƒ – nazwa imprezy).

11. Nazwy obrz´dów, zabaw, zwyczajów, taƒców, np. miko∏ajki , tango .

12. Nazwy ró˝nych wytworów przemys∏owych, na przyk∏ad samochodów, apa-

ratów fotograficznych, zegarków, artyku∏ów spo˝ywczych, odzie˝y, np. ford ,

kodak , omega , polopiryna , marlboro , tokaj , adidasy (ale: nazwy firm oraz

nazwy marek pisze si´ wielkà literà, np. samochód marki Ford ).

NAJWYBITNIEJSI TWÓRCY EPOK LITERACKICH

Staro˝ytnoÊç:

Homer, Hezjod, Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Pindar, Wergiliusz, Horacy,

Owidiusz, Tacyt, Swetoniusz, Cyceron, Seneka, Marek Aureliusz

Âredniowiecze:

Fran˜ois Villon, Wincenty Kad∏ubek, Jan D∏ugosz

Odrodzenie:

Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Pierre de Ronsard, Fran˜ois Rabelais, Mi-

chel de Montaigne, Erazm z Rotterdamu, Miguel de Cervantes, Thomas Mo-

re, Niccolò Machiavelli, Boccaccio, William Szekspir, Klemens Janicki, Miko-

∏aj Rej, Jan Kochanowski, Andrzej Frycz Modrzewski

Barok:

Giambattista Marino, Pierre Corneille, Miko∏aj S´p-Szarzyƒski, Piotr Skarga,

Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski, Wac∏aw Potocki, Wespazjan Ko-

chowski, Jan Chryzostom Pasek, Jan III Sobieski, El˝bieta Dru˝backa

OÊwiecenie:

Daniel Defoe, Jonathan Swift, Denis Diderot, Jean-Jacques Rousseau, Igna-

cy Krasicki, Stanis∏aw Trembecki, Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemce-

wicz, Franciszek Karpiƒski, Stanis∏aw Staszic, Alojzy Feliƒski

Romantyzm:

James Macpherson, Johann Wolfgang Goethe, Friedrich Schiller, George Gor-

don Byron, Percy Shelley, Walter Scott, Heinrich Heine, Aleksander Puszkin,

Michai∏ Lermontow, Victor Hugo, Aleksander Dumas, Alfred de Musset, Ma-

dame de Staël, Mary Shelley, Emily Brontë, George Sand, Adam Mickiewicz,

Juliusz S∏owacki, Zygmunt Krasiƒski, Cyprian Kamil Norwid, Kornel Ujejski,

W∏adys∏aw Syrokomla, Teofil Lenartowicz

Realizm i pozytywizm:

Honoriusz Balzac, Stendhal, Miko∏aj Gogol, Charles Dickens, Gustaw Flau-

bert, Fiodor Dostojewski, Lew To∏stoj, Adam Asnyk, Eliza Orzeszkowa, Maria

Konopnicka, Boles∏aw Prus, Henryk Sienkiewicz

Modernizm:

Théophile Gautier, Charles Baudelaire, Paul Verlaine, Arthur Rimbaud, Stéphane

Mallarmé, Maurice Maeterlinck, Henryk Ibsen, August Strindberg, Selma La-

gerlöf, Sigrid Undset, Emil Zola, Guy de Maupassant, Oskar Wilde, Joseph Con-

rad, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Leopold Staff, Stanis∏aw Wyspiaƒski, Stefan

˚eromski, W∏adys∏aw Reymont, Tadeusz Boy-˚eleƒski, Jan Kasprowicz

Literatura po 1918 roku:

Marcel Proust, James Joyce, André Gide, André Malraux, Fran˜ois Mauriac,

Jean-Paul Sartre, Erich Maria Remarque, Jaroslav Haˇek, Ernest Hemin-

gway, Truman Capote, William Faulkner, Michai∏ Bu∏hakow, Michai∏ Szo∏o-

chow, Boris Pasternak, Franz Kafka, Thomas Mann, Albert Camus, George

Orwell, Umberto Eco, Eug¯ne Ionesco, Bertold Brecht, Friedrich Dürrenmatt,

Boles∏aw LeÊmian, Julian Tuwim, Julian PrzyboÊ, Zofia Na∏kowska, Witold

Gombrowicz, Stanis∏aw Ignacy Witkiewicz, Jerzy Andrzejewski, Czes∏aw Mi-

∏osz, Gustaw Herling-Grudziƒski, Krzysztof Kamil Baczyƒski, Tadeusz Ró˝e-

wicz, Zbigniew Herbert, Wis∏awa Szymborska, S∏awomir Mro˝ek, Stanis∏aw

Baraƒczak, Adam Zagajewski, Julian Kornhauser, Edward Redliƒski

RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE

liryka: sonet, hymn, oda, sielanka, pieÊƒ, tren, elegia, wiersz liryczny, epigra-

mat, fraszka

dramat: tragedia, komedia, dramat w∏aÊciwy, misterium, farsa

epika: epos, epopeja, opowiadanie, powieÊç, nowela, baÊƒ

Gatunki literackie – stanowià element systematyzacji literatury (kategoria

nadrz´dna: rodzaj; kategoria podrz´dna: odmiany gatunkowe). Wyznaczniki ga-

tunkowe okreÊlajà sposób konstruowania dzie∏a literackiego. Niekiedy sà

traktowane jako zespó∏ rygorystycznie obowiàzujàcych norm. Gatunki sà wy-

razem ÊwiadomoÊci artystycznej epoki – zale˝à od pràdu literackiego domi-

nujàcego w danym okresie. Wskutek wzajemnego oddzia∏ywania ró˝nych ga-

tunków nast´puje ich przekszta∏canie i ewolucja, powstajà te˝ gatunki

mieszane.

Gatunki mieszane (synkretyczne) – posiadajà cechy ró˝nych rodzajów lite-

rackich, np. ballada, powieÊç poetycka, dramat romantyczny.

ÂRODKI STYLISTYCZNE

Alegoria – motyw lub zestaw motywów, który poza znaczeniem dos∏ownym

ma jeszcze inne, ukryte i domyÊlne.

Aliteracja – rozpoczynanie od identycznych g∏osek sàsiadujàcych ze sobà

wyrazów.

Anafora – powtarzanie tego samego sformu∏owania (wyrazu lub zwrotu)

na poczàtku kolejnych zdaƒ wersów lub akapitów.

Animizacja (o˝ywienie) – polega na nadaniu przedmiotom, zjawiskom przy-

rody lub poj´ciom cech istot ˝yjàcych.

Antropomorfizacja – rodzaj animizacji; polega na przypisywaniu zjawiskom

natury, tworom nieo˝ywionym, poj´ciom, zwierz´tom cech w∏aÊciwych cz∏o-

wiekowi.

Antyteza – zestawienie dwóch wypowiedzi kontrastowych, przeciwnych

pod wzgl´dem znaczenia.

Apostrofa – bezpoÊredni zwrot do osoby, bóstwa, uosobionego przedmiotu,

idei.

Archaizm – wyraz pochodzàcy z czasów minionych, który wyszed∏ z po-

wszechnego u˝ycia.

Epifora – powtarzanie tego samego sformu∏owania (wyrazu lub zwrotu)

na koƒcu zdania lub wersu.

Epitet – okreÊlenie rzeczownika, wyra˝one najcz´Êciej za pomocà przymiot-

nika, rzadziej imies∏owu bàdê rzeczownika.

Eufemizm (odmiana peryfrazy) – wyraz, zwrot, który zast´puje drastyczne,

dosadne, wulgarne wyra˝enie innym, ∏agodniejszym, os∏abiajàc tym samym

jego znaczenie.

Hiperbola – opisanie, przedstawienie zjawiska, przedmiotu, czynnoÊci

w sposób przesadny, przejaskrawiony, wyolbrzymiony. Ma na celu wywarcie

na odbiorcy silniejszego wra˝enia.

Instrumentacja g∏oskowa – taki dobór wyrazów, aby pewne g∏oski powtarza-

∏y si´ z ponadprzeci´tnà cz´stotliwoÊcià.

Inwokacja – rozwini´ta apostrofa umieszczana na poczàtku utworu epickie-

go.

Kalambur – rodzaj gry s∏ów (o zbli˝onym bàdê identycznym brzmieniu a ró˝-

nych znaczeniach).

Koncept – wyszukany, oryginalny pomys∏ kompozycyjny, stylistyczny.

Kontrast – zestawienie wyrazów bàdê wypowiedzi (np. motywów, cech)

przeciwstawnych, sprzecznych.

Metafora (przenoÊnia) – zestawienie dwóch lub wi´cej wyrazów, które osob-

no znaczà co innego, a w zestawieniu nabierajà nowego znaczenia, zwanego

znaczeniem metaforycznym.

Neologizm – wyraz tworzony w celu nazwania nowych rzeczy czy zjawisk

bàdê ch´ci wyra˝enia okreÊlonych treÊci w sposób oryginalny, wyszukany.

Oksymoron – rodzaj zwiàzku frazeologicznego, który sk∏ada si´ z wyrazów

o przeciwstawnej treÊci.

Onomatopeja (dêwi´konaÊladownictwo) – jako zabieg poetycki polega

na wprowadzeniu do utworu wyrazów dêwi´konaÊladowczych bàdê tworze-

niu dêwi´konaÊladowczych uk∏adów g∏oskowych czy uk∏adów rytmicznych.

Paradoks – zestawienie sprzecznych wewn´trznie, kontrastujàcych znacze-

niowo wyra˝eƒ.

Parenteza – wypowiedzenie nawiasowe, wtràcone, dopowiedzenie, dygresja,

odautorski komentarz.

Personifikacja (uosobienie) – rodzaj animizacji; przedstawianie przedmio-

tów, zwierzàt, roÊlin, poj´ç abstrakcyjnych, zjawisk natury jako dzia∏ajàcych,

mówiàcych postaci ludzkich.

Peryfraza (omówienie) – zastàpienie konkretnej nazwy jakiegoÊ zjawiska,

czynnoÊci, przedmiotu, osoby opisem lub charakterystykà.

Porównanie – przyrównanie czegoÊ do czegoÊ innego, najcz´Êciej za pomo-

cà wyra˝eƒ: jak , jako , na kszta∏t , niby .

Porównanie homeryckie – porównanie, w którym cz∏on porównujàcy jest

obrazem poetyckim rozbudowanym do rozmiarów epizodu.

Przerzutnia – wyst´puje w liryce; polega na przeniesieniu cz´Êci zdania z jed-

nego wersu do drugiego.

Pytanie retoryczne – pytanie, które nie zostaje u˝yte w celu otrzymania od-

powiedzi.

Symbol – znak, przedmiot, poj´cie majàce poza znaczeniem dos∏ownym in-

ne, ukryte.

Wulgaryzm – dosadny, ordynarny wyraz lub zwiàzek wyrazowy.

Wykrzyknienie (eksklamacja) – wypowiedzenie (wyraz, grupa wyrazów lub

zdanie wykrzyknikowe) zakoƒczone znakiem wykrzyknienia.

Wyliczenie – wymienienie w szeregu zdaƒ rzeczy, poj´ç lub cech.

S¸OWOTWÓRSTWO

Dzia∏ nauki o j´zyku zajmujàcy si´ analizà budowy wyrazów oraz opisem spo-

sobów ich tworzenia.

Wyrazy, którymi si´ pos∏ugujemy, mo˝emy podzieliç na dwie grupy:

w wyrazy podstawowe , od których tworzymy inne, nowe wyrazy;

w wyrazy pochodne , czyli nowe wyrazy, które zosta∏y utworzone od wyra-

zów podstawowych.

WYRAZ PODSTAWOWY

WYRAZ POCHODNY

kot

kotek

kwiat

kwiatek

czytaç

przeczytaç

ma∏y

malutki

Wyrazy podstawowe odsy∏ajà nas bezpoÊrednio do osoby, przedmiotu, zja-

wiska, na przyk∏ad: ch∏opiec , dach , deszcz , lampa . Mówimy o nich, ˝e sà

niepodzielne s∏owotwórczo i majà tylko znaczenie s∏ownikowe (czyli defini-

cj´ podajàcà znaczenie wyrazu ).

Wyrazy pochodne , na przyk∏ad: ch∏opczyk , daszek , deszczyk , lampka , odsy-

∏ajà do tego samego przedmiotu, zjawiska, osoby, co wyraz podstawowy, za-

wierajà jednak dodatkowà informacj´ zawartà w dodanej czàstce:

daszek – o tym, ˝e daszek to ma∏y dach mówi nam czàstka -ek;

lampka – o tym, ˝e lampka to ma∏a lampa mówi nam czàstka -ka.

O wyrazach pochodnych mówimy, ˝e sà podzielne s∏owotwórczo i majà za-

równo znaczenie s∏ownikowe , jak i s∏owotwórcze zawarte w dodanych

czàstkach (np.: -yk, -ek, -ka ).

Istniejà te˝ takie wyrazy, które, b´dàc wyrazami pochodnymi, sà jednoczeÊnie

podstawowymi w stosunku do innych wyrazów pochodnych.

Sà one podzielne s∏owotwórczo.

WYRAZ PODSTAWOWY

WYRAZ POCHODNY

dom

domek

domeczek

liÊç

listek

listeczek

karta

kartka karteczka

WYRAZ PODSTAWOWY WYRAZ POCHODNY

OPIS

Co opisujemy?

w przedmioty, obiekty nieo˝ywione, na przyk∏ad: elementy stroju, dzie∏a sztu-

ki, wn´trza, budowle

w elementy natury, zjawiska przyrody, na przyk∏ad: krajobrazy i ich elementy,

wschody i zachody s∏oƒca, burze, sztormy, Ênie˝yce, zwierz´ta

w osoby: wyglàd zewn´trzny, cechy charakteru, prze˝ycia w∏asne i cudze

(postaci literackich i rzeczywistych)

Jak opisujemy?

w ze zwróceniem uwagi na kompozycj´

w od cech ogólnych do szczegó∏owych

w na podstawie planu

w precyzyjnie – z uwzgl´dnieniem cech najwa˝niejszych i najbardziej cha-

rakterystycznych

w z odtworzeniem rzeczywistego wyglàdu opisywanego obiektu

w z zachowaniem statycznoÊci

w z ujawnieniem sàdów subiektywnych

Jakich form j´zykowych u˝ywamy w opisie?

w zdaƒ rozwini´tych z wieloma okreÊleniami przymiotnikowymi

w zdaƒ z∏o˝onych podrz´dnie

w rzeczowników wraz z okreÊleniami, g∏ównie przymiotnikowymi

w przymiotników

w s∏ownictwa nazywajàcego stosunki przestrzenne

w czasowników oznaczajàcych zmian´ kolorów

w czasowników w formie bezosobowej

w orzeczeƒ imiennych

w okreÊleƒ porównawczych

S¸OWNIKI

PODZIA¸ ZAIMKÓW

publikacje zawierajàce alfabetyczny rzeczowy zbiór

wyrazów z ich objaÊnieniami

RODZAJE

ZAIMKÓW

RZECZOWNE PRZYMIOTNE LICZEBNE PRZYS¸OWNE

J¢ZYKOWE

osobowe

ja, ty, my, wy,

(on, ona, ono,

oni, one)

–

ogólne, uniwersalne

na przyk∏ad:

S∏ownik wspó∏czesny j´zyka polskiego

przek∏adowe

dwu- lub wieloj´zyczne, na przyk∏ad:

S∏ownik polsko-angielski, S∏ownik niemiecko-polski

specjalistyczne

zawierajàce wyrazy dobrane z jednego punktu widzenia,

na przyk∏ad:

S∏ownik ortograficzny j´zyka polskiego, S∏ownik poprawnej

polszczyzny, S∏ownik wyrazów obcych

zwrotny

si´

–

dzier˝awcze –

mój, twój,

nasz, wasz,

swój, (jego,

jej, ich)

–

wskazujàce on, ona, ono,

oni, one, to

ten, tamten,

taki, ów

tyle

tak, owak,

tu, tam, t´dy,

tamt´dy,

wtedy, odtàd

pytajno-

-wzgl´dne

kto, co

jaki, który,

czyj

ile

jak, gdzie,

któr´dy,

skàd, dokàd,

kiedy, odkàd

RZECZOWE

na przyk∏ad:

S∏ownik pisarzy i lektur, Szkolny s∏ownik historyczny, S∏ownik

gatunków literackich

nieokreÊlone ktoÊ, coÊ,

ktokolwiek,

cokolwiek;

kto bàdê, co

bàdê, byle

kto, byle co

jakiÊ, któryÊ,

czyjÊ, pewien,

jakikolwiek,

jaki bàdê,

byle jaki

ileÊ, ilekol-

wiek, ile bàdê,

kilkanaÊcie,

par´, wiele,

wielu

jakoÊ, gdzieÊ,

skàdÊ, kiedyÊ,

jakkolwiek,

jak bàdê, byle

jak

LEKSYKONY

s∏owniki (uniwersalne lub specjalistyczne) zawierajàce

skondensowane wiadomoÊci encyklopedyczne

ROZPRAWKA

Jest to forma wypowiedzi, w której omawia si´ jakiÊ temat, roztrzàsa zagad-

nienie, uwzgl´dniajàc ró˝ne punkty widzenia.

Kompozycja rozprawki

I. Wprowadzenie

ZWIÑZKI FRAZEOLOGICZNE

Zwiàzki frazeologiczne sà to sta∏e, utrwalone w j´zyku po∏àczenia dwu lub kil-

ku wyrazów. Znaczenie zwiàzku frazeologicznego nie jest sumà znaczeƒ po-

szczególnych wyrazów wchodzàcych w jego sk∏ad, na przyk∏ad:

pisaç maczkiem – nie oznacza: u˝ywaç do pisania maku, lecz pisaç bardzo

drobnym pismem;

nabijaç kogoÊ w butelk´ – nie oznacza: wciskaç, wbijaç kogoÊ w butel-

k´, sprawiaç, by ktoÊ si´ w niej znalaz∏, ale oszukiwaç kogoÊ.

II. Rozwini´cie

III. Zakoƒczenie

BUDOWA ROZPRAWKI

PIERWSZY SCHEMAT

DRUGI SCHEMAT

TRZECI SCHEMAT

I. Teza. WyjaÊnienie

g∏ównej myÊli

I. Zagadnienie. Wàtpli-

woÊci. Ewentualna

hipoteza

I. Teza albo zagadnienie

PODZIA¸ FRAZEOLOGIZMÓW ZE WZGL¢DU NA RODOWÓD

POCHODZENIE

PRZYK¸ADY

II. Argumentacja

1. Argument A

2. Argument B

3. Argument C

.........................

II. Argumentacja

1. Argument A

2. Argument B

3. Argument C

.........................

II. Argumentacja

1. Argument A przeciw

tezie

2. Argument B przeciw

tezie

3. Argument A za tezà

4. Argument B za tezà

................................

Biblia

plagi egipskie,

chodziç od Annasza do Kajfasza

mitologia

syzyfowa praca,

pi´ta Achillesa

literatura, legendy

walczyç z wiatrakami,

bazyliszkowy wzrok

pójÊç do Canossy,

koÊci zosta∏y rzucone

III. Podsumowanie

rozmyÊlaƒ

III. Teza

III. Podsumowanie.

Teza

historia

˝ycie codzienne

r obiç (kogoÊ) w konia,

wszystko na jedno kopyto

I. Wprowadzenie

1. W tej cz´Êci nale˝y sprecyzowaç problem zawarty w temacie; wyjaÊniç

podstawowe poj´cia lub przytaczany cytat.

2. Teza ogólna – precyzujemy jà w postaci zdania lub grupy zdaƒ oznajmujà-

cych. Teza mo˝e byç prawdziwa lub fa∏szywa.

II. Rozwini´cie

1. WyjaÊnienie 2. Uzasadnienie 3. Wnioskowanie

WyjaÊnianie, uzasadnianie, wnioskowanie to rodzaje argumentowania. Mo˝-

na je wzmocniç nast´pujàco:

w przytoczyç odpowiednià liczb´ przekonujàcych przyk∏adów,

w porównaç cechy, fakty, zjawiska z innymi cechami, faktami i zjawiskami,

aby pokazaç podobieƒstwa lub ró˝nice,

w powo∏aç si´ na autorytet – kogoÊ majàcego uznanie w danej dziedzinie (pi-

sarza, naukowca, filozofa), tak˝e na ksià˝ki, filmy itp.,

w przywo∏aç stosowny cytat potwierdzajàcy podawane argumenty.

Nie wszystkie rodzaje argumentowania muszà wystàpiç w rozprawce. Mo˝e

si´ ona opieraç tylko na wyjaÊnianiu lub uzasadnianiu czy te˝ wnioskowaniu.

Do zwiàzków frazeologicznych zaliczamy tak˝e przys∏owia.

PODZIA¸ FRAZEOLOGIZMÓW ZE WZGL¢DU NA BUDOW¢

WYRA˚ENIA

po∏àczenie dwóch lub wi´cej wyrazów, w których

cz∏onem nadrz´dnym jest rzeczownik, zaimek lub inny

wyraz odmieniajàcy si´ przez przypadki,

na przyk∏ad: miodowy miesiàc, iskierka ˝ycia, tamten

Êwiat, bia∏y kruk

ZWROTY

po∏àczenie wyrazów, w których cz∏onem nadrz´dnym

jest czasownik,

na przyk∏ad: p∏aciç z góry , drzeç koty , zapieraç dech ,

ubieraç si´ na cebul´

FRAZY

zwiàzki frazeologiczne majàce budow´ wypowiedzenia;

frazami sà przys∏owia, sentencje,

na przyk∏ad: Baba z wozu ,k oniom l˝ej ; Lepszy wróbel

w garÊci , ni˝ go∏àb na dachu

III. ZAKO¡CZENIE

SKRÓTY

W j´zyku pisanym cz´sto pos∏ugujemy si´ skróconymi pojedynczymi wyra-

zami pospolitymi i wyra˝eniami, jednak odczytujemy je jako ca∏e s∏owa:

ob. – obywatel

ul. – ulica

p.n.e. – przed naszà erà

pt. – pod tytu∏em

Wyrazy takie nazywamy skrótami.

STRESZCZENIE

Forma wypowiedzi, która w sposób zwi´z∏y ujmuje najistotniejsze treÊci

zawarte w streszczanym tekÊcie. Streszczajàc utwór fabularny, nale˝y:

w uwa˝nie przeczytaç tekst,

w zwróciç uwag´ na kompozycj´ fabu∏y (kolejnoÊç zdarzeƒ),

w sporzàdziç plan ramowy zdarzeƒ fabu∏y,

w rozwinàç poszczególne punkty planu, zwracajàc uwag´ na zwi´z∏oÊç tekstu,

w po∏àczyç cz´Êci kompozycyjne w spójnà i logicznà ca∏oÊç, poprawnà pod

wzgl´dem j´zykowym i stylistycznym.

Aby streszczaç, nale˝y poj´cia szczegó∏owe zast´powaç ogólnymi.

Zasady pos∏ugiwania si´ skrótami

Przyk∏ady

Skrócone nazwy polskie zapisujemy ma∏ymi litera-

mi, natomiast skróty przej´te z ∏aciny, wielkimi.

c.d.n. – ciàg dalszy

nastàpi

P. T . ( pleno titulo )

– z zachowaniem

wszelkich tytu∏ów

dn. – dnia

tj. – to jest

A.D. ( anno domini )

– Roku Paƒskiego

DYSKUSJA

Dyskusja to wymiana poglàdów na jakiÊ temat z innymi osobami. Dyskusj´ za-

zwyczaj prowadzi si´ publicznie, a w∏asne zdanie konfrontuje si´ ze zdaniem

innych. Nie zawsze w dyskusji wyra˝amy pewnoÊç i przekonanie. Bywa, ˝e nie

jesteÊmy do koƒca pewni wypowiadanych poglàdów. Wtedy podkreÊlamy to,

u˝ywajàc odpowiednich sformu∏owaƒ, na przyk∏ad:

w pewnoÊç: sàdz´, ˝e...; moim zdaniem... ; uwa˝am, ˝e... ;

w brak stanowczoÊci: wydaje mi si´, ˝e... ; sk∏onna ( sk∏onny ) jestem sàdziç,

˝e... ; przychylam si´ do stwierdzenia, ˝e ... .

Swoje zdanie nale˝y poprzeç przyk∏adami, argumentami, dowodami. Mo˝na

je wprowadziç, stosujàc sformu∏owania:

w Êwiadczy o tym... ,

w powo∏am si´ na... ,

w pozwol´ sobie przytoczyç tekst ( s∏owa ) ... ,

w dowodzi tego... ,

w na dowód s∏usznoÊci mego zdania ( mojej opinii ) mog´ wskazaç ( zacyto-

waç, przypomnieç... ).

Podczas dyskusji nale˝y uwa˝nie s∏uchaç przedmówców, aby dobrze ich zro-

zumieç, w swoim wystàpieniu mo˝na równie˝ odwo∏aç si´ do ich s∏ów,

na przyk∏ad:

w odwo∏ujàc si´ do wypowiedzi przedmówcy ( Ani , Tomka ) ... ,

w zgadzam si´ z tym, co powiedzia∏a Kasia, jednak... ,

w mam odmienne zdanie od opinii Jacka... ,

w s∏uchajàc wypowiedzi moich poprzedników, stwierdzam, ˝e... .

W dyskusji zawsze nale˝y zachowaç takt i kultur´, szanowaç zdanie innych,

nawet jeÊli si´ z nim nie zgadzamy. Niedopuszczalne sà s∏owa i gesty obraê-

liwe, naruszajàce godnoÊç innych, wulgarne.

Po skrótach, które sà pierwszà lub pierwszymi lite-

rami skróconego wyrazu, stawiamy kropk´.

prof. – profesor

lek. med. – lekarz

medycyny

Sz. P. – szanowny pan

Nie stawiamy kropki po skrótach, które z∏o˝one sà

z pierwszej i ostatniej litery skróconego wyrazu.

Mogà te˝ zawieraç jednà z liter Êrodkowych.

Uwaga!

Skróty tego typu piszemy bez kropki w mianowni-

ku liczby pojedynczej. W innych przypadkach mo-

˝emy zapisaç je dwojako:

– zaznaczyç koƒcówki fleksyjne ( mgra , mgrem ),

– postawiç po skrócie kropk´, która zast´puje od-

powiednià koƒcówk´ (mgr. Nowakowi, dr. Ko-

walskiego, ale dr Kowalskiej, mgr Malinowskiej,

poniewa˝ skrót zawiera ostatnià liter´ wyrazu

– dotyczy tytu∏ów kobiet).

mgr – magister

dr – doktor

p∏k – pu∏kownik

mjr – major

Skróty stosujemy nie tylko w odniesieniu do nazw jednowyrazowych, lecz

równie˝ wielowyrazowych. Tutaj obowiàzujà nast´pujàce zasady:

w jeÊli drugi albo trzeci wyraz zaczyna si´ samog∏oskà, kropk´ stawiamy

po skrócie ka˝dego s∏owa:

c.o. – centralne ogrzewanie

p.n.e. – przed naszà erà

m.in. – mi´dzy innymi

w w przypadku, gdy drugi lub trzeci wyraz rozpoczyna si´ spó∏g∏oskà,

kropk´ stawiamy na koƒcu skrótu:

np. – na przyk∏ad

itd. – i tak dalej

cd. – ciàg dalszy

FELIETON

Felieton jest gatunkiem publicystycznym, rodzajem artyku∏u dziennikarskiego,

który pozostawia du˝à swobod´ piszàcemu. Mo˝e on wybraç najbardziej b∏a-

hy temat i na tej podstawie zaprezentowaç w∏asne poglàdy w przyst´pnej,

dowcipnej formie.

Felieton odznacza si´ nast´pujàcymi cechami:

w omawia aktualne wydarzenia,

w zawiera osobiste refleksje, poglàdy, opinie piszàcego,

w informacje sà podawane w sposób lekki i b∏yskotliwy,

w przeplatajà si´ w nim sprawy wa˝ne i drobnostki,

w mo˝liwe jest przeskakiwanie z tematu na temat (np. sport, polityka, moda,

sztuka).

OPOWIADANIE

Jak napisaç dobre opowiadanie?

w na okreÊlony temat ,

w wed∏ug trójdzielnej kompozycji : wst´p, rozwini´cie, zakoƒczenie,

w zgodnie z planem ,

w z zachowaniem uk∏adu przyczynowo-skutkowego ,

w umieszczajàc wydarzenia w czasie i przestrzeni oraz wprowadzajàc po-

stacie (czasami dialog ),

w przedstawiajàc rozwój akcji – „dzianie si´” ,

w u˝ywajàc odpowiedniego czasu narracji , najcz´Êciej przesz∏ego , czasami

teraêniejszego w celu „unaocznienia” przedstawianych wydarzeƒ.

J´zyk i styl felietonu

Styl ma charakter gaw´dziarski, autor wykorzystuje gr´ s∏ów, mo˝e pos∏u˝yç

si´ ˝artem lub ironià.

J´zyk wykorzystuje zarówno s∏ownictwo potoczne, jak i Êrodki artystyczne,

na przyk∏ad:

w metafory,

w porównania,

w neologizmy, tak˝e o charakterze artystycznym,

w wyrazy nacechowane emocjonalnie,

w s∏ownictwo wartoÊciujàce i oceniajàce.

Narrator wypowiada si´ w pierwszej osobie liczby pojedynczej, ujawnia swo-

je poglàdy, jest rozpoznawalny dzi´ki u˝yciu zaimka osobowego ja , mnie itp.

Jakich form j´zykowych u˝ywamy w opowiadaniu?

w czasowników wyra˝ajàcych ruch i stawanie si´,

w ró˝nych typów wypowiedzeƒ,

w s∏ownictwa oceniajàcego, wartoÊciujàcego, o ró˝nym zabarwieniu uczu-

ciowym,

w porównaƒ, przenoÊni,

w s∏ownictwa zdradzajàcego przynale˝noÊç narratora lub postaci (w dialo-

gach) do okreÊlonego Êrodowiska.

Jak napisaç felieton

Aby napisaç felieton, nale˝y:

w byç bacznym, uwa˝nym obserwatorem rzeczywistoÊci,

w wybraç ciekawy, interesujàcy, aktualny temat i dobrze si´ z nim zapoznaç,

w okreÊliç kràg odbiorców i pisaç tak, aby byç dla nich zrozumia∏ym i zainte-

resowaç ich tematem i formà,

w pisaç ciekawie, dowcipnie, lekko,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: