Fryderyk Engels – Zarys krytyki ekonomii politycznej (1843-1844 rok).pdf - Fryderyk Engels - Symulator_Farmy

Fryderyk Engels

Zarys krytyki

ekonomii politycznej

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2006

Fryderyk Engels – Zarys krytyki ekonomii politycznej (1843/1844 rok)

Artykuł Fryderyka Engelsa „Zarys krytyki

ekonomii politycznej” („Umrisse zu einer Kritik der

Nationalökonomie”) został napisany na przełomie

lat 1843/1844 i opublikowany w pierwszym, i

ostatnim zarazem, numerze „Deutsch-Französische

Jahrbücher” z 1844 roku.

W języku polskim opublikowane po raz pierwszy

pt. „Krytyka ekonomii politycznej”, Łódź 1905, w

tłumaczeniu K. Wysznackiego.

Podstawa niniejszego wydania: Karol Marks,

Fryderyk Engels, „Dzieła”, t. I, wyd. Ksiązka i

Wiedza, Warszawa 1960.

Tłumaczenie z języka niemieckiego: Edda Werfel.

- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

Fryderyk Engels – Zarys krytyki ekonomii politycznej (1843/1844 rok)

Ekonomia polityczna powstała jako naturalne następstwo rozszerzenia się handlu, a wraz z tym

miejsce prostej, nienaukowej szacherki zajął udoskonalony system legalnego oszustwa, cała nauka o

bogaceniu się.

Ta zrodzona z wzajemnej zawiści i chciwości kupców ekonomia polityczna, czyli nauka o

bogaceniu się, nosi na sobie piętno najobrzydliwszego egoizmu. Panowało jeszcze naiwne przekonanie, że

bogactwo polega na posiadaniu złota i srebra, a zatem za najpilniejsze uznano wszędzie zakazanie wywozu

„szlachetnych” kruszców. Narody stały naprzeciw siebie jak skąpcy, z których każdy obejmował obiema

rękami swój drogi worek pieniędzy, zawistnie i podejrzliwie spoglądając na swoich sąsiadów. Używano

wszelkich środków, by od narodów, z którymi utrzymywano stosunki handlowe, wyłudzić jak najwięcej

gotówki i to, co się szczęśliwie udało przywieźć do kraju, zachować skrzętnie w obrębie własnych rogatek

celnych.

Całkowicie konsekwentne przeprowadzenie tej zasady uśmierciłoby handel. Zaczęto więc

wychodzić poza to pierwsze stadium; zrozumiano, że kapitał, leżący w skrzyni, jest martwy, natomiast

kapitał puszczony w obieg ciągle się powiększa. Zaczęto więc odnosić się do siebie bardziej przyjaźnie,

wysyłano swoje dukaty na wabika, aby wracały przynosząc ze sobą jeszcze inne dukaty, zrozumiano, że nie

szkodzi, jeżeli zapłaci się panu A za dużo za jego towar, dopóki można go jeszcze sprzedać panu B za

wyższą cenę.

Na takiej podstawie powstał system merkantylistyczny . Łapczywość handlu była już trochę

zamaskowana; narody zbliżyły się nieco do siebie, zawierały traktaty handlowe i układy przyjaźni, robiły ze

sobą interesy i gwoli większego zysku wyświadczały sobie nawzajem wszelkie możliwe przysługi i

grzeczności. Ale w gruncie rzeczy była to przecież ta sama żądza pieniędzy i ten sam egoizm, i od czasu do

czasu wybuchały one w wojnach, które toczyły się w owym okresie wyłącznie na tle rywalizacji handlowej.

W wojnach tych okazało się też, że handel podobnie jak rabunek opiera się na prawie pięści; nikt nie miał

najmniejszych skrupułów, gdy chodziło o to, by podstępem lub przemocą wymusić takie umowy, jakie

uważano za najbardziej korzystne.

Głównym punktem całego systemu merkantylistycznego jest teoria o bilansie handlowym. Ponieważ

ciągle jeszcze obstawano przy tezie, że bogactwo polega na posiadaniu złota i srebra, więc za korzystne

uważano tylko takie interesy, które w ostatecznym rachunku przynosiły krajowi gotówkę. Aby to obliczyć,

porównywano eksport z importem. Jeśli eksport przewyższał import, to wnioskowano stąd, że różnica

wpłynęła do kraju w gotówce i że kraj jest bogatszy o tę różnicę. Sztuka ekonomistów polegała więc na

troszczeniu się, by z końcem każdego roku bilans wynikający z porównania eksportu z importem był

dodatni; i gwoli tego śmiesznego złudzenia mordowano tysiące ludzi! Handel też miał swoje wyprawy

krzyżowe i swoją inkwizycję.

Wiek osiemnasty, wiek rewolucji, zrewolucjonizował również ekonomię polityczną; ale podobnie

jak wszystkie rewolucje tego stulecia były jednostronne i utknęły w przeciwieństwach – jak abstrakcyjnemu

spirytualizmowi przeciwstawiano abstrakcyjny materializm, monarchii republikę, prawu boskiemu umowę

społeczną – tak i rewolucja w ekonomii politycznej nie wyszła poza przeciwieństwo. Założenia pozostały

wszędzie te same; materializm nie zaatakował chrześcijańskiej pogardy i poniżenia człowieka, a tylko

zamiast chrześcijańskiego boga przeciwstawił człowiekowi przyrodę jako absolut; polityka nie próbowała

poddać analizie założeń państwa jako takich; ekonomii nawet na myśl nie przyszło, by kwestionować

słuszność własności prywatnej . Dlatego też nowa ekonomia była tylko połowicznym postępem; musiała

wyrzec się i zaprzeć swych własnych założeń, musiała uciec się do sofistyki i obłudy, aby ukryć

sprzeczności, w jakie się uwikłała; aby dojść do wniosków, do których doprowadzały ją nie jej własne

założenia, lecz humanistyczny duch epoki. Tak więc ekonomia polityczna przybrała charakter filantropijny;

przestała okazywać producentom swą życzliwość, a zaczęła ją okazywać konsumentom; udawała święte

oburzenie z powodu krwawych okropności systemu merkantylistycznego i głosiła, że handel stanowi więź

przyjaźni i jedności tak między narodami jak między poszczególnymi ludźmi. Wszystko to było piękne i

dobre – ale założenia ekonomii dały wkrótce znowu znać o sobie i zrodziły w przeciwieństwie do tej

obłudnej filantropii teorię ludnościową Malthusa, najokrutniejszy, najbardziej barbarzyński system, jaki

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

Fryderyk Engels – Zarys krytyki ekonomii politycznej (1843/1844 rok)

kiedykolwiek istniał, system rozpaczy, który obalał wszystkie owe piękne frazesy o miłości do ludzi i

obywatelstwie świata. Założenia te zrodziły i wydźwignęły system fabryczny i nowoczesne niewolnictwo,

które nie ustępuje dawnemu pod względem nieludzkiego swego charakteru i okrucieństwa. Okazało się, że

nowa ekonomia, system wolnego handlu oparty na „Bogactwie narodów ” 1 Adama Smitha, odznacza się

taką samą obłudą, niekonsekwencją i niemoralnością, jaka we wszystkich dziedzinach przeciwstawia się

teraz wolnemu duchowi humanizmu.

Czy jednak system Smitha nie był żadnym postępem? – Oczywiście, że nim był, i to postępem

koniecznym. Konieczne było obalenie merkantylizmu z jego monopolami i ograniczeniami obrotu

handlowego, aby na jaw wyjść mogły rzeczywiste skutki własności prywatnej; konieczne było ustąpienie na

dalszy plan wszystkich drobiazgowych względów lokalnych i narodowych, aby walka naszej epoki mogła

się stać walką powszechną, ogólnoludzką; konieczne było, by teoria własności prywatnej zeszła z drogi

badań czysto empirycznych, wyłącznie obiektywnych, i przybrała charakter bardziej naukowy, przez co

stałaby się odpowiedzialną również za konsekwencje, a sprawa przesunęłaby się na teren ogólnoludzki;

konieczne było, aby tkwiąca w starej ekonomii niemoralność doszła do szczytu, przez próbę zaprzeczenia

tej niemoralności i uciekanie się do obłudy – nieuchronnej konsekwencji takiej próby. Wszystko to leżało w

naturze rzeczy. Chętnie przyznajemy, że dopiero uzasadnienie i urzeczywistnienie wolnego handlu

pozwoliło nam wyjść poza ekonomię własności prywatnej, ale jednocześnie zastrzegamy sobie prawo

pokazania tego wolnego handlu w całej jego teoretycznej i praktycznej nicości.

Sąd nasz będzie musiał być tym surowszy, im bliżsi są naszym czasom ekonomiści, o których mamy

wypowiedzieć swoje zdanie. Kiedy bowiem Smith i Malthus zastali gotowe tylko poszczególne fragmenty,

to późniejsi ekonomiści mieli przed sobą już cały zakończony system; wszystkie wnioski były już

wyciągnięte, sprzeczności wyszły na jaw dostatecznie wyraźnie, a mimo to nie próbowali oni nawet

zanalizować przesłanek tego systemu, a mimo to wciąż jeszcze brali na siebie odpowiedzialność za cały

system. Im bliżsi naszym czasom są ekonomiści, tym bardziej oddalają się od uczciwości. Z każdym

postępem, który przynosi czas, wzmaga się siłą rzeczy sofisteria, potrzebna po to, aby utrzymać ekonomię

na poziomie epoki. Dlatego wina np. Ricarda jest większa niż wina Adama Smitha , a wina MacCullocha i

Milla większa niż wina Ricarda .

Nowa ekonomia polityczna nie potrafi słusznie ocenić nawet systemu merkantylistycznego, gdyż

jest sama jednostronna i obarczona jeszcze założeniami tego systemu. Dopiero taki punkt widzenia, który

wzniesie się ponad przeciwieństwo obu systemów i podda krytyce ich wspólne założenia, wychodząc z

czysto ludzkiej, powszechnej podstawy, potrafi słusznie wyznaczyć miejsca obu systemów. Okaże się

wówczas, że obrońcy wolnego handlu są nawet gorszymi monopolistami niż dawni merkantyliści. Okaże

się, że za obłudnym humanitaryzmem nowszych ekonomistów kryje się barbarzyństwo, o którym starzy nie

mieli pojęcia; że pomieszanie pojęć u starych jest jeszcze proste i konsekwentne w porównaniu z dwulicową

logiką ich przeciwników i że żadna z obu stron nie mogłaby zarzucić drugiej nic takiego, co by nie

dotyczyło również jej samej. – Dlatego też nowa, liberalna ekonomia polityczna nie może zrozumieć

przywrócenia systemu merkantylistycznego przez Lista, gdy dla nas sprawa jest zupełnie prosta.

Niekonsekwentna i dwoista liberalna ekonomia polityczna musi nieuchronnie rozpaść się znowu na swoje

podstawowe części składowe. Podobnie jak teologia ma do wyboru albo cofnąć się wstecz do ślepej wiary,

albo pójść naprzód do wolnej filozofii, tak samo wolny handel musi prowadzić z jednej strony do

przywrócenia monopoli, z drugiej – do zniesienia własności prywatnej.

Jedyny pozytywny postęp osiągnięty przez liberalną ekonomię – to analiza praw własności

prywatnej. Prawa te rzeczywiście są w niej zawarte, choć nie zostały jeszcze rozwinięte do ostatnich

konsekwencji i jasno sformułowane. Wynika z tego, że we wszystkich sporach, w których chodzi o

rozstrzygnięcie, jaki jest najszybszy sposób bogacenia się, a więc we wszystkich sporach ściśle

ekonomicznych, rację mają obrońcy wolnego handlu. Podkreślamy – w sporach ze zwolennikami

monopolu, nie zaś z przeci wnikami własności prywatnej; tego bowiem, że przeciwnicy własności prywatnej

1 Adam Smith , „An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations”, London 1776 (Adam Smith, „Badania nad

naturą i przyczynami bogactwa narodów”, PWN 1954). – Red.

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl

Fryderyk Engels – Zarys krytyki ekonomii politycznej (1843/1844 rok)

potrafią sprawy ekonomiczne rozstrzygać słuszniej również i z ekonomicznego punktu widzenia, dowiedli

już dawno, zarówno w praktyce jak i w teorii, socjaliści angielscy.

Poddając krytyce ekonomię polityczną, przestudiujemy zatem podstawowe kategorie, odsłonimy

sprzeczność wniesioną przez system wolnego handlu i wyciągniemy wnioski wynikające z obu stron tej

sprzeczności.

* * *

Określenie „bogactwo narodowe” pojawiło się dopiero dzięki tendencjom liberalnych ekonomistów

do uogólnienia. Dopóty, dopóki istnieje własność prywatna, określenie to nie ma sensu. „Bogactwo

narodowe” Anglików jest bardzo duże, a mimo to są oni najuboższym narodem pod słońcem. Trzeba by

albo zupełnie odrzucić to określenie, albo przyjąć takie założenia, które nadają mu jakiś sens. To samo

dotyczy określeń: ekonomia narodowa, polityczna, społeczna. W obecnych warunkach nauka ta powinna by

nazywać się ekonomią prywatną , gdyż stosunki społeczne istnieją dla niej tylko gwoli własności prywatnej.

* * *

Bezpośrednim następstwem własności prywatnej jest handel , wzajemna wymiana potrzeb, kupno i

sprzedaż. W warunkach panowania własności prywatnej handel, tak jak każda inna działalność, musi stać

się bezpośrednim źródłem dochodu dla tego, kto go uprawia; tzn. każdy musi starać się sprzedawać

możliwie drogo i kupować możliwie tanio. Przy każdym kupnie lub sprzedaży stoi więc wobec siebie

dwóch partnerów o absolutnie przeciwstawnych interesach; konflikt jest zdecydowanie wrogi, jeden

bowiem zna intencje drugiego i wie, że są wprost przeciwstawne jego własnym intencjom. Pierwszym

następstwem jest więc, z jednej strony, wzajemna nieufność, a z drugiej strony – uzasadniające tę nieufność

stosowanie niemoralnych środków do osiągnięcia niemoralnego celu. Tak np. pierwszą zasadą w handlu jest

przemilczanie, zatajanie wszystkiego, co mogłoby obniżyć wartość danego towaru. Następstwem tego jest,

że w handlu dopuszczalne jest ciągnienie możliwie dużych korzyści przez nadużywanie nieświadomości czy

też zaufania strony przeciwnej; a tak samo dopuszczalne jest zachwalanie własnego towaru i przypisywanie

mu zalet, których on nie posiada. Jednym słowem – handel to legalne oszustwo. To, że praktyka jest zgodna

z tą teorią, może mi poświadczyć każdy kupiec, jeśli tylko zechce oddać należną cześć prawdzie.

System merkantylistyczny odznaczał się jeszcze pewną naiwną, katolicką prostotą i nie ukrywał

bynajmniej niemoralnej istoty handlu. Widzieliśmy, jak otwarcie objawiał on swą podłą chciwość.

Wzajemna wrogość narodów wobec siebie w wieku osiemnastym, obrzydliwa zawiść i rywalizacja

handlowa były logicznym następstwem handlu jako takiego. Do opinii społecznej nie dotarły jeszcze

humanistyczne idee, po co więc miano ukrywać rzeczy wynikające z nieludzkiej, nienawistnej istoty

samego handlu?

Kiedy jednak Luter ekonomii politycznej , Adam Smith, krytykował ekonomię polityczną swoich

poprzedników, sprawy wyglądały zupełnie inaczej. Było to stulecie humanizmu, rozum torował sobie drogę,

moralność zaczęła domagać się swych wiecznych praw. Wymuszone traktaty handlowe, wojny handlowe,

ostra izolacja narodów zbyt się kłóciły z postępem świadomości. Miejsce więc katolickiej prostoty zajęła

protestancka obłuda. Smith dowodził, że handel jest w istocie swej również humanistyczny, że zamiast być

„najobfitszym źródłem niezgody i wrogości” musi on stać się „więzią jedności i przyjaźni zarówno między

narodami jak i między poszczególnymi ludźmi” (por. „Bogactwo narodów” , t. 4, rozdz. 3, par. 2); wynika

przecież z natury rzeczy, że ogólnie biorąc handel jest korzystny dla wszystkich zainteresowanych.

Smith miał rację, wychwalając handel jako humanistyczny. Na świecie nie ma nic absolutnie

niemoralnego; również i handel pod pewnym względem hołduje moralności i człowieczeństwu. Ale cóż to

za hołd! Prawo pięści, średniowieczny rabunek na gładkiej drodze stał się bardziej ludzki, gdy przekształcił

się w handel, handel zaś stał się bardziej ludzki, gdy pierwsze jego stadium, którego cechą

charakterystyczną był zakaz wywozu pieniędzy, przeszedł w system merkantylistyczny. Teraz nawet sam

- 5 -

Fryderyk Engels – Zarys krytyki ekonomii politycznej (1843-1844 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: