Lucien Sève – O dialektyce (1971 rok).pdf - Lucien Sève - Symulator_Farmy

Lucien Sève

O dialektyce

Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

WARSZAWA 2008

Lucien Sève – O dialektyce (1971 rok)

Artykuł „O dialektyce” jest referatem, jaki Lucien

Sève wygłosił na kolokwium filozofów i

naukowców marksistowskich zorganizowanym z

inicjatywy CERM (Centre d’Etudes et de

Recherches Marxistes), które odbyło się w grudniu

1971 r. w ośrodku uniwersyteckim d’Orsay pod

tematem: „Lenin a praktyka naukowa”.

Podstawa niniejszego wydania: „Studia

filozoficzne” nr 89 (141142), 1977.

Tłumaczenie z języka francuskiego: Józef

Borgosz.

– 2 –

www.skfm.w.pl

Lucien Sève – O dialektyce (1971 rok)

WPROWADZENIE

Wkład Lenina w nasze poznanie i naszą praktykę dialektyki marksistowskiej, to znaczy dialektyki

naukowej, jest ogromny. Lecz nic nie byłoby mniej leninowskie niż odrywanie owego wkładu od dorobku

marksizmu w ogóle. Oto dlaczego podnosimy tu problemy dialektyki w ich całokształcie, w ich

marksistowskoleninowskim świetl e 1 .

Mniej więcej od półwiecza na powierzchni życia ideologicznego we Francji dialektyka znajdowała

się pomiędzy młotem i kowadłem. Wszelako po okresie wielkiej mody na dialektykę w latach

sześćdziesiątych, już w przededniu 1968 r. na wszelkie sposoby ogłaszano jej „śmierć” na korzyść

metody strukturalnej. Jednakże w wyniku wydarzeń majowoczerwcowych znowu zaczyna ona skupiać

na sobie uwagę. W rzeczy samej wszystkie te zmiany i okoliczności wynikają z napięć powodowanych

przez potężny ruch, który pcha całokształt myśli francuskiej w kierunku dialektyki naukowej.

Francja coraz głębiej pogrąża się w kryzysie, sprzeczności klasowe zaostrzają się, sytuacja

rewolucyjna dojrzewa, autorytet Francuskiej Partii Komunistycznej i jej nauki wzrastają – oto pierwsza i

najważniejsza przyczyna wielkiego zainteresowania dialektyką. Dokonywający się równocześnie szybki,

wielokierunkowy i coraz ściślej sprzęgający się z rewolucją techniczną rozwój nauk, napotyka już granice

narzucone mu przez materialną i ideologiczną dominację monopoli, co oczywiście stawia przed uczonymi

na porządku dziennym potrzebę radykalnej krytyki empiryzmu technologicznego, wyjaśnienia

wzajemnych relacji pomiędzy teorią, empirią i różnymi postaciami praktyki. Nauka współczesna, jak

nigdy dotąd, potrzebuje myśli teoretycznej – oto druga istotna przyczyna ruchu w kierunku dialektyki,

który już na początku lat siedemdziesiątych przyniósł wiele nowych momentów.

Otóż to nierówno uświadomione ciążenie ku dialektyce, widoczne nawet w tych pracach, które

odrzucają ją niejako profesjonalnie, wiedzie obiektywnie do ponownych przemyśleń filozoficznych,

którym tak na świecie, jak i we Francji, wiele uwagi poświęcają marksiści, którzy tym samym

równocześnie przezwyciężają popełnione przez nich błędy i określają linię działania na obecnym etapie

przechodzenia ludzkości do socjalizmu. Dokonanie na przestrzeni ostatnich piętnastu lat krytycznej

analizy deformacji dialektyki w pracach Stalina, wypracowanie pokojowego, a więc bez wojny domowej,

a także światowej – co jest już sprawą całej planety – programu przejścia do socjalizmu w takich krajach

jak nasz, walka o wolne od uproszczeń przenikanie marksizmu do nowych dziedzin wiedzy, umożliwiły

podjęcie w sposób krytyczny takich fundamentalnych problemów dialektyki marksistowskiej jak:

wyłanianie się jej z dialektyki Hegla, genezy tak w dziełach ekonomicznych Marksa, jak i filozoficznych

pracach Engelsa, leninowskiego rozwinięcia i zastosowania ich myśli, czy wreszcie oceny wkładu myśli

strukturalistycznej w dalszy jej rozwój. Wykonanie tej olbrzymiej ponownej pracy nie na obszarze czystej

myśli, lecz na terenie walki politycznej i praktyki naukowej najróżnorodniejszych odcieni, ma kapitalne

znaczenie. Czyżby wskazywało to, iż okres krytycznych przemyśleń jest zapowiedzią wypracowania

gruntownych odpowiedzi naukowych na nowe problemy dialektyki naszych czasów?

1 Celem tego referatu jest próba sporządzenia obiektywnego bilansu podnoszonych dziś problemów dialektyki i w zależności

od stanu ich dojrzałości, nakreślenia głównych kierunków badań, wychodząc od dorobku marksizmuleninizmu.

– 3 –

www.skfm.w.pl

Lucien Sève – O dialektyce (1971 rok)

I. NATURA I STATUS DIALEKTYKI MARKSISTOWSKIEJ

Materialistyczne odwrócenie dialektyki heglowskiej

Problem stosunku pomiędzy dialektyką heglowską i dialektyką marksistowską, który dla niezbyt

wytrawnego umysłu wydaje się być sprawą jedynie erudycji historycznej, zajmował centralne miejsce w

pracach i dyskusjach ostatniego okresu. Jest to zrozumiałe, albowiem obejmuje on swym zakresem

zarówno kwestie genezy, jak i charakteru dialektyki marksistowskiej. Stosunek ten, określony w dziełach

Marksa i Engelsa jako „materialistyczne odwrócenie”, w wyniku którego odrzucona została „mistyczna

skorupa” ( Hülle ) dialektyki heglowskiej i zachowane jej „racjonalne jądro” 2 , spotkał się jednakże z

zastrzeżeniami. Twierdzono mianowicie, iż pojęcie „odwrócenie” jest tylko metaforą, za którą nie kryje

się żadna racjonalnie pomyślana treść, ponieważ dialektyka Hegla jest idealistyczna nie tylko dlatego, iż

w jego systemie filozoficznym „stała ona na głowie”, lecz przede wszystkim ze względu na jej

idealistyczną głębię, istotową treść. Stąd też, chcąc przejść od zmistyfikowanych spekulacji do nauki

materialistycznej, samo jej „odwrócenie” nie wystarczy.

Początki tych zastrzeżeń – zgoła przeciwstawnych obiekcjom współczesnym – przypadają już na

okres tworzenia fundamentów dialektyki marksistowskiej (np. E. Dühring, Natürliche Dialektik , 1865),

głównie zaś na klasyczny wiek rewizjonizmu II Międzynarodówki (zwłaszcza Bernstein, Sorel). W

późniejszych etapach obiekcje te podtrzymują i stymulują dogmatyczne uproszczenia materializmu

dialektycznego, różne wcielenia rewizjonizmu lub współczesnego antymarksizmu (patrz MerleauPonty,

Sartre, Lefébvre). We wszystkich tych okresach i różnych w swej istocie pracach te same obiekcje

powtarzają się słowo w słowo. Najogólniejszy zaś ich cel sprowadza się do stwierdzenia, iż ze swej istoty,

ex definitione , dialektyka marksistowska jest ruchem czystej myśli, do traktowania pojęcia „dialektyka

materialistyczna” jako pojęcia monstrualnego, rewizji materializmu marksistowskiego, zwłaszcza

historycznego, negacji historycznej konieczności socjalizmu, szczególnie zaś roli klasy robotniczej w jego

realizacji, propagowania w jego miejsce socjalizmu „etycznego” o idealistycznej proweniencji i

burżuazyjnej treści.

Jednakże w ostatnim okresie faktem zupełnie nowym i zaskakującym zarazem jest podjęcie tych

samych obiekcji przez niektórych marksistów w intencjach zgoła przeciwstawnych. Zakładając

mianowicie, iż materialistyczne odwrócenie idealistycznej w swej istocie dialektyki heglowskiej jest w

ogóle nie do pomyślenia, twierdzą oni, iż dialektyka marksistowska może być jedynie aheglowska i

dlatego też, pod groźbą ponownego jej upadku, oderwania się od nauki i popadnięcia w idealizm,

powinna ona być w sposób rygorystyczny przezwyciężona. Stanowisku temu przeciwstawiali się i

przeciwstawiają inni marksiści, dla których błędne redukowanie wielostronnych stosunków pomiędzy

dialektyką heglowską i marksistowską jedynie do nieciągłości oraz zapoznawanie nie mniej

fundamentalnej zasady ciągłości, tudzież odrzucanie „racjonalnego jądra”, które Marks w sposób

wyraźny przejął od Hegla, byłoby równoznaczne z odrzuceniem „racjonalnego jądra” dialektyki

marksistowskiej.

W związku z tym konieczne wydaje się zauważyć iż:

2 K. Marks, Kapitał , Posłowie do wydania drugiego, t. 1, Warszawa 1951, s. 16.

– 4 –

www.skfm.w.pl

Lucien Sève – O dialektyce (1971 rok)

1. W kwestii przejścia od idealistycznej dialektyki heglowskiej do marksistowskiej dialektyki

materialistycznej wszystko jest ciemne tak długo, jak długo przedstawia się genezę dialektyki Hegla w

sposób idealistyczny, a więc prawie bez wyjątku tak, jak to ma miejsce w przypadku współczesnych prac

na temat historii dialektyki, opartych mniej lub bardziej na dokonanych przez samego Hegla ostatnich

analizach idealistycznej koncepcji dialektyki. Mówiąc krótko, jeśli przyjąć, że dialektyka Hegla zrodziła

się głównie z jego medytacji nad tajemnicą Trójcy św. ( de la Trinité ), to istotnie trudno zrozumieć, w jaki

sposób mogłaby ona kryć w sobie podatne na zakiełkowanie na glebie materialistycznej nauki „racjonalne

jądro”. Tymczasem kiedy mowa o „odwróceniu”, trzeba także mówić o materialistycznym odwróceniu

idealistycznej historii dialektyki heglowskiej. W tym przypadku więc, jeśli fundamentalnymi, choć nie

jedynymi, źródłami dialektyki heglowskiej były przenikające myśl teoretyczną początków XIX w.

sprzeczności powodowane rozwojem nauk przyrodniczych i historycznym doświadczeniem ludzi, to nie

istnieje żadna poważniejsza trudność, by zrozumieć, jak równocześnie w łonie idealizmu heglowskiego

odbijały się w sposób odwrócony i zmistyfikowany obiektywne wartości poznania naukowego, wartości,

których w tej postaci Marks, Engels i Lenin nigdy nie afirmowali. Toteż materialistyczne odwrócenie

dialektyki heglowskiej jest w istocie rzeczy – jak to zresztą sami klasycy zawsze podkreślali –

„odwróceniem odwrócenia”, „postawieniem jej na nogi”, co – dalekie od metaforyczności – znalazło swój

pełny wyraz w marksistowskiej teorii ideologii jako odwróconego odbicia rzeczywistości.

2. Tkwiący w dialektyce heglowskiej, w treści jej kategorii i praw element racjonalny, obiektywny

jest równocześnie odwrócony i zmistyfikowany. Uważna lektura tekstów klasyków marksizmu na ten

temat wskazuje, iż pojęcie „odwrócenie” odnosi się u nich wyłącznie do odwróconej pozycji dialektyki w

systemie Hegla (jej statusu epistemologicznego), w żadnym natomiast razie do tego, co w istocie byłoby

nie do pomyślenia, tj. jej treści. „Ujęliśmy więc pojęcia pochodzące z naszej głowy znów

materialistycznie, jako odbicia rzeczywiście istniejących rzeczy, zamiast dopatrywać się w tych rzeczach

odzwierciedleń absolutnego pojęcia na określonym stopniu jego rozwoju” 3 . I właśnie dlatego, że

materialistyczne odwrócenie odnosi się tylko do wyobrażeń o dialektyce, do koncepcji jej statusu, mogło

ono być bardzo szybko i bardzo wcześnie dokonane i lec u źródeł genezy marksizmu – tego samego

ruchu, który wypracował materialistyczną koncepcję ideologii, a w konsekwencji i sam materializm

historyczny jako teoretyczny fundament nauki o historii. Przy czym pierwsze jego zalążki datują się już

od 1843 r., ujęcia natomiast całościowe, choć jeszcze embrionalne, ale z punktu widzenia dalszego

rozwoju istotne – od 1846 r.

3. Ale materialistyczne odwrócenie idealistycznego statusu dialektyki Hegla i „postawienie jej na

nogi” implikowało równocześnie konieczność sporządzenia krytycznego inwentarza jej treści, będącej

nieuchronnym rezultatem spekulacji. Wszelako pojęcie „materialistyczne odwrócenie” nie oznacza

oczywiście, iż za pomocą prostej inwersji nie zmieniona treść dialektyki heglowskiej zaczęła od razu

funkcjonować jako naukowa metoda materializmu. „Wszakże owa metoda była nie do użytku w tej

formie, jaką nadał jej Hegel” 4 . Gnoseologiczny akt odwrócenia statusu dialektyki heglowskiej postawił

bowiem dopiero naukowe i filozoficzne zadanie krytycznego przewartościowania jej treści, zadanie

długofalowe, a nawet, jako zasada wszelkiej nauki, nigdy nie zakończone (co oczywiście nie oznacza

3 F. Engels, Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej , [w:] Marks, Engels, Dzieła wybrane , Warszawa

1949, s. 368.

4 Tamże.

– 5 –

www.skfm.w.pl

Lucien Sève – O dialektyce (1971 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: