18
Na podstawie: Ch. Barker, Studia kulturowe, cz. I i II, W. Burszta, Antropologia kultury, r. 2; C. Geertz, Zastane światło. Antropologiczne refleksje na tematy filozoficzne, s. 86 i r. V, E. Nowicka, Świat człowieka – świat kultury, cz.1, r. 3-4; B. Olszewska-Dyoniziak, Zarys antropologii kultury, cz.1, r. 4; K. Stasiuk, Krytyka kultury jako krytyka komunikacji, r. Cztery ujęcia kultury; Baldwin E., Longhurst B., McCracken S., Ogborn M., Smith G., Wstęp do kulturoznawstwa, przeł. M. Kaczyński, J. Łoziński, T. Rosiński, Poznań 2007, r. I.
Motto:
W głowach wielu osób rosną drzewa [...] jednak mózg o wiele bardziej niż drzewo przypomina trawę. G. Deleuze, F. Gauttari
Pojęcie kultury.
1. Pojęcie kultury należy do najbardziej niejasnych, obciążonych, obrosłych znaczeniami oraz dyskusjami i najbardziej eklektycznych pojęć w nauce.
2. Nie da się wyjaśnić, kiedy kultura się pojawiła – jedni uważają za jej narodziny moment pojawienia się języka (czyli ok. 35 tys. lat temu lub też 2 miliony lat temu) inni - fakt używania narzędzi (ok. 2, 5 mln lat temu), można też wiązać powstanie kultury z współpracą przy zdobywaniu pożywienia oraz hipotezą opiekuństwa. Od kultury wcześniejsze jest życie społeczne.
3. Clifford Geertz powiedział kiedyś o kulturze, że jest jak ośmiornica – ruchome, rozpełzające się macki.
Trudno uchwycić, czym kultura jest. Można ją ujmować w metaforę sieci, przez podobieństwo do łącz neuronowych lub elektronowych oraz w metaforę kłącza (rizom). Autorzy tej metafory, Gilles Deleuze i Felix Gauttari w Mille plateaux. Capitalisme et schizophrénie (1980) piszą:
W odróżnieniu od drzew i ich korzeni, kłącze łączy każdy punkt z każdym innym punktem, a jego aspekty nie muszą być połączone z aspektami tego samego rodzaju; wprowadza ono wiele różnych klas znaków, a nawet stany bezznakowe.
Konstytuuje wielości linearne o n wymiarach, bez podmiotu i przedmiotu.
W głowach wielu osób rosną drzewa [...] jednak mózg o wiele bardziej niż drzewo przypomina trawę.
Kłącze nie ma początku ani końca. Jest zawsze pośrodku, między rzeczami, w międzyczasie, w międzybyciu. Drzewo to przypisanie, lecz kłącze to przymierze, wyłącznie przymierze. Drzewo narzuca czasownik być, lecz materią k-łącza jest z-łącze, "i... i... i...". To połączenie ma moc wystarczającą do tego, by poruszyć i wy-korzenić czasownik być.
Środek w żadnym wypadku nie jest u-średnieniem; przeciwnie, to miejsce, gdzie sprawy nabierają rozpędu.
Kłącze jest [...] mapą, nie schematem. [...] Mapa w odróżnieniu od schematu jest całkowicie ukierunkowana na doświadczenie w kontakcie z rzeczywistością.
Mapa jest otwarta i zdolna do połączeń we wszystkich swych wymiarach; można ją oddzielać, odwracać, poddawać bezustannym przemianom. Można ją podrzeć, obrócić, przystosować do dowolnej ramy, może być przerobiona przez jednostkę, grupę bądź formację społeczną. Można ją narysować na ścianie, zaprojektować jako dzieło sztuki, skonstruować jako działanie polityczne bądź medytację.
Kłącze to dziczka, skomplikowany system podziemnych pędów lub nadziemnych korzeni, kłąb, bulwa, cebulka. Kłącze to ziemniak i perz, zgraja szczurów i zwierzęce nory, mrówki i trawa. Rizomatyczny jest język i pamięć, tkanka glejowa i nitki marionetki, aparalelna ewolucja osy i orchidei, kota i pawiana, wschodnie ogrodnictwo "klonów" i amerykański kapitalizm, underground i bitnicy
4. Chris Barker zwraca słusznie uwagę, że nie możemy adekwatnie przedstawiać tego, „co jest”, ponieważ dostęp do rzeczywistości oraz kryteria prawdy nie są nam dane. Zasadnie możemy mówić tylko, „jak jest” to, co nazywamy kulturą, tzn. jak i w jakich celach, do czego używamy pojęcia kultury. Jak każde inne pojęcie, tak i pojęcie kultury jest osadzone w kontekstach: historycznym, politycznym, ekonomicznym, społecznym i zależy od swoich producentów (socjologia wiedzy podpowiada, że cała nasza wiedza o świecie ma taki społeczny charakter) . Dlatego też z definiowaniem pojęcia kultury są kłopoty.
5. Podstawowe typy ujęć kultury:
6. Do XIX w. używano pojęcia kultury wartościująco – jedni ludzie, jak uważano, mieli kulturę, inni zaś nie .W domyśle - biali ludzie charakteryzowali się kulturą, a tzw. dzicy – nie. Dziedzictwem takiego zaksjologizowanego ujęcia kultury jest do dziś funkcjonujący podział na kulturę elitarną i popularną (dawniej nazywaną masową), przy czym ta ostatnia była dyskredytowana, a tę pierwszą pokazywano w stanie permanentnego zagrożenia zakusami ze strony płytkiego konsumpcjonizmu. Pojecie kultury używane było do nakreślenia stosunków dominacji – podległości (posiadający kulturę lub kulturę elitarną dominują) oraz do ujęcia życia społecznego w model konfliktu. Takie pojmowanie kultury nazywany aksjonormatywnym. Dzisiaj jest nieaktualne – wiemy np., że kultura elitarna, kultura masowa to jednostki kulturowe o znaczeniu historycznym, związane z XIX- wieczną Europą i nie można ich używać znaczeniu ogólnym. Np. Szekspir dzisiaj jest synonimem kultury wysokiej, a w czasach kiedy tworzył – jego sztuki wystawiano na jarmarkach. Joseph Conrad dla Anglików to synonim brytyjskości i estetycznego wyrafinowania, natomiast dla współczesnych krytyków afrykańskich – krzewiciel brytyjskiego kolonializmu i rasista. Kultura elitarna, masowa, popularna, lokalna itp. to kultury rozumiane w znaczeniu dystrybutywnym (wąskim), zależne od kontekstu. Kiedyś natomiast (w XIX wieku) dokonywano ich obiektywizacji, uważano, że stanowią normę.
7. Do antropologii należy wypracowanie niewartościującego oraz całościowego, holistycznego, szerokiego (atrybutywnego) pojęcia kultury. Wypracowano je na podstawie badania mało skomplikowanych oraz izolowanych społeczności pierwotnych jako form reprezentatywnych dla człowieka w ogóle. Społeczności te stały się doskonałymi modelami elementarnych form życia społecznego i kultury. Najogólniej, kultura to zbiór cech i zjawisk występujących w danej zbiorowości.
8. Następnie holistyczne pojecie kultury zastąpione zostało, jako nieadekwatne do pluralistycznej i wewnętrznie sprzecznej kultury współczesnej, pojęciem kultur. Dzisiaj mówimy o kulturach w liczbie mnogiej. Kultura globalna koegzystuje z lokalnymi, kultura dominująca z kulturą alternatywną i subkulturami itd.
9. Ponieważ pojecie kultury pojawiło się w związku z badaniami terenowymi, jako podstawową metodą antropologii, kulturę zatem można było rozumieć w powiązaniu z przestrzenią, którą zajmuje. Źródłosłów łaciński wiąże się z „uprawą zbóż”, terenem, terytorium. Do pewnego czasu, kultura oznaczała lokalizm. Następnie dokonało się przejście do rozumienia holistycznego. Współcześnie, w dobie globalizacji, a raczej glokalizacji, lokalizm kulturowy oraz holizm są na równi nieadekwatne. Pewne aspekty kultur lokalnych wyzwoliły się od swych korzeniu i uległy relokacji, przemieszczeniu. Wielkie korporacje poszukują lokalnej specyfiki, a społeczności lokalne użytkują dobra globalne. Mówimy dziś o hybrydyzacji tożsamości kulturowych, gdzie „szlaki kulturowe w przestrzeni globalnej uległy kreolizacji” - jak mówi Barker.
10. Z kolei pod koniec średniowiecza terminu „kultura” używano na określenie hodowli zwierząt i roślin, później także na określenie hodowli, czyli kultywacji, umysłów. Zatem kulturę wiązano z procesem rozwojowym, ewolucją.
11. Pojęcie kultury charakteryzują pary przeciwieństw:
atrybutywny – dystrybutywny
wartościujący – niewartościujący
holistyczny – pluralistyczny
synchroniczny - diachroniczny
Dynamika zjawisk kulturowych.
1. Jedną z cech kultury jest jej zmienność (dynamika). Początkowo antropologia ujmowała dynamikę kulturową jako ewolucję: ten typ myślenia dominował w nauce XIX w. Właściwością myślenia ewolucjonistycznego jest przekonanie o ukierunkowaniu zmiany kulturowej – zmiana ma charakter celowy, polega na ciągłej kumulacji kulturowej. Przy czym proces ten jest niezależny, zewnętrzny wobec człowieka. Krytyka takiego rozumienia zmiany dotyczy właśnie tego wzrastającego jej charakteru (tj. faktu, że ma ono wartościujące implikacje, a przecież np. style w sztuce na pewno nie są świadectwem żadnej ewolucji. Pojęcie ewolucji zastąpiono bardziej neutralnym określeniem zmiany społeczno-kulturowej.Współcześnie orientacje neoewolucjonistyczne mówią o: a). wewnętrznych (kulturowych) implikacjach ewolucji, b). ewolucji wieloliniowej, c). nie wartościują zmiany. Ponadto - szczególne miejsce zajmuje tu socjobiologia, która w miejsce faktów biologicznych podstawia kulturowe i mechanizmy ewolucji biologicznej stosuje do objaśniania zmiany kulturowej (replikacja memów Richarda Dawkinsa).
2. Innym ważnym pojęciem opisującym dynamikę kulturową jest dyfuzja: oznacza przestrzenne rozchodzenie się lub czasowe przenoszenie elementów kultury w drodze zapożyczana. Gdy zachodzi pomiędzy zbiorowościami, warstwami, klasami, nazywana jest nie przestrzenną lecz strukturalną, a dotyczy głównie społeczeństw złożonych. Wynika z faktu uczenia się kultury i przekazywania jej na drodze pozabiologicznej. Sporne są stanowiska co do tego, które elementy której kultury przenoszone są łatwiej: materialnej czy duchowej (ideowej, myślowej). Proces dyfuzji ma charakter kontekstowy, tzn. nie przyjmują się elementy obcej kultury pozostające w niezgodzie z własnymi (np. picie wina do obiadu tak, ale zastąpienie ziemniaków chlebem - nie). Niekiedy w procesie dyfuzji uczestniczy tylko fragment, a nie cały kompleks zawiązany z danym elementem kulturowym (użycia niezgodne z przeznaczeniem pierwotnym, np. zegarki czy konserwy jako ozdoby, kolczyki; coca cola jako wyraz niezależności i swobody dla hinduskich imigrantów w Wielkiej Brytanii, krykiet jako element rytuałów wojennych dla Triobriandczyków). Najtrudniej zaszczepia się elementy organizacji społecznej (struktury społecznej), jak np. rodzina, klan (por. opór dla akceptacji małżeństw homoseksualnych - i posiadania przez nie potomstwa - jako równouprawnionych form rodziny). Przejęcie danego elementu kulturowego doprowadza do przeobrażeń w pozostałych sferach kultury odbiorców, ponieważ przejęcie polega na reinterpretacji takiego elementu w kategoriach kultury własnej i w ten sposób - reinterpretacji tej kultury. Niektórzy sądzą (np. Stefan Czarnowski), że możliwość rozchodzenia się w przestrzeni i czasie to cecha definicyjna kultury. Zrozumienie zasad dyfuzji ma znaczenie praktyczne (np. dla misjonarzy, handlowców itp.). Kultura rozumiana jako multikultura lub kulturowa hybryda posługuje się pojęciem dyfuzji.
3. Akulturacja (lub enkulturacja) to swoista forma dyfuzji kulturowej. Polega na przeobrażeniu, zazwyczaj mniej rozwiniętej, kultury pod wpływem kontaktu z inną kulturą, oraz zazwyczaj – pod wpływem zmienionych warunków społecznych i środowiskowych. O akulturacji mówiło się w ramach światopoglądu kolonialnego. Akulturacji podlegają trwałe elementy kultury – formy organizacji i struktury społecznej oraz wartości. Zmiana ta jest niesłychanie szybka (nawet jedno pokolenie). Jak można się domyślać, proces akulturacji dotyczył zetknięcia kultur nieeuropejskich z kulturą europejską. Procesom akulturacji towarzyszą wg Ewy Nowickiej: anomia, pustka kulturowa, a nawet zaburzenia psychiki.
12. Następstwem dyfuzji (akulturacji) jest synkretyzm, tj. wiązanie w całość elementów pochodzących z różnych kultur.
...
socjolozka88