W podstawie programowej kształcenia ogólnego znajdują się umiejętności, które umożliwiają skuteczne wypełnianie zadań związanych z nauką, pracą i powinnościami społecznymi. Ważna jest między innymi umiejętność:
- skutecznego komunikowania się,
- prezentowania własnego punktu widzenia, respektowania punktów widzenia innych,
- publicznych wystąpień, rozwiązywania problemów w twórczy sposób,
- współdziałania w zespole, podejmowania indywidualnych i grupowych decyzji,
- organizowania i oceniania własnej pracy, stosowania zdobytej wiedzy w praktyce.
Powstaje pytanie, w jaki sposób „wyposażyć” ucznia w te umiejętności. Możliwość taką dają nauczycielowi aktywizujące metody nauczania, wśród których szczególnie ciekawą i twórczą, jest drama. Jest to metoda, która angażuje zarówno intelekt, jak i uczucia ucznia, dzięki czemu budzi jego zainteresowanie, skutecznie uczy i to w zabawowy sposób.
Termin drama pochodzi od greckiego drao – działam, usiłuję. Drama wykorzystuje spontaniczną, właściwą naturze człowieka, ekspresję aktorską oraz skłonność do naśladownictwa i zabawy. Drama uczy samodzielności myślenia i działania, aktywności i otwartości, rozwija emocje, wyobraźnię i fantazję, wyrabia umiejętność pracy w grupie. Metoda ta pozwala na autentyczny odbiór utworu. Stosowane techniki dramowe, a zwłaszcza improwizacja, wejście w rolę, sprawiają, że problemy bohaterów literackich stają się bliższe uczniom, którzy odnajdują w nich aktualne treści, poznają innych, nie tylko samych siebie.
Drama rozwija i wzbogaca słownictwo młodzieży, umożliwia prowadzenie ćwiczeń językowych. Uczniowie muszą nazywać cechy osobowe bohatera, wartościować jego zachowanie, formułować samodzielne sądy i oceny jego postępowania.
Podstawą struktury dramy są role i dyskusje. Przebieg dramy jest następujący:
- wprowadzenie przez nauczyciela (opowiadanie, zdarzenie, sytuacja wyjściowa, inicjująca fikcję dramatyczną),
- przygotowanie się uczestników do wejścia w rolę w formie różnych technik (rozmowy, dyskusje, scenariusz sytuacji, charakteryzowanie i rozpisanie ról),
- odegranie ról przez uczestników,
- omówienie pracy uczniów (analiza ćwiczenia, pytania, rozmowy, komentarze, dyskusja).
Drama wyrosła z praktyki ludzi teatru, łączących pasje artystyczne z pedagogicznymi. Należy zwrócić uwagę na cechy odróżniające dramę od teatru:
- w dramie nie ma podziału na aktorów i widzów;
- w dramie najważniejszy jest pełny, całościowy rozwój indywidualności człowieka, uczestniczącego w fikcyjnym zdarzeniu;
- w dramie uczestnicy zachowują się naturalnie i logicznie, koncentrując się i angażując w pełni na określonej sytuacji;
- w dramie uczestnicy improwizują, to znaczy pracują bez scenariusza.
Te cechy dramy wpływają na sposób realizacji wszystkich ćwiczeń z dziećmi i młodzieżą. Nauczyciel nastawia się nie na formę wypowiedzi, ale na przeżycia uczniów.
Techniki dramowe, które można wykorzystać na lekcjach języka polskiego:
Głównym sposobem pracy w dramie jest bycie w roli. Najczęściej polega to na tym, że uczeń jest sobą w nowej, nie znanej dla niego, odmiennej od codziennego życia sytuacji lub stara się być w sytuacji postaci.
Im starsza młodzież, im dłużej pracuje technikami dramy, tym bardziej można pracę w rolach pogłębiać, przechodząc od prostych typów do coraz bogatszej charakterystyki postaci.
Najprostszym sposobem bycia w roli jest rozmowa na określony, zadany temat. Najbezpieczniejszą zaś formą – spotkanie w zespołach dwuosobowych, rozgrywające się na kilku planach jednocześnie.
Częstym sposobem pracy w roli jest wywiad. Wywiad może być prowadzony po cichu, intymny, dwuosobowy, i oficjalny, prowadzony przez całą grupę z jedną czy kilkoma osobami. Wywiady mogą uczniowie prowadzić w rolach (np. detektywów, dziennikarzy, lekarzy, urzędników) i poza rolami, pozostając sobą.
Obie konwencje bycia w roli, rozmowa i wywiad, nie wymagają umiejętności aktorskich, angażują emocjonalnie, rozwijają myślenie i wyobraźnię, doskonale nadają się do ćwiczeń w mówieniu.
Jedną z form pracy w roli jest etiuda pantomimiczna, ruchowa, z wyimaginowanym przedmiotem. Może to być zabawa w piłkę, strzelanie z łuku, mycie się, ubieranie itp. Ćwiczenie to uczy komunikatywności, wpływa na wyobraźnię, pomaga w koncentracji, ułatwia wchodzenie w role, w klimat i atmosferę, na której nauczycielowi zależy.
Najwięcej niejasności i dowolności terminologicznej wiąże się z techniką improwizacji. O improwizacji można mówić wtedy, gdy jedna lub więcej osób otrzymuje rolę oraz temat i próbuje działać w związku z postawionym zadaniem. Podstawą jej jest tekst tworzony na gorąco, w trakcie rozwijającego się sporu i konfliktu z partnerem.
Scenka improwizowana tym różni się od „czystej” improwizacji, że uczniowie budują ją według zasady rozwoju akcji, z początkiem, punktem kulminacyjnym i zakończeniem – rozwiązaniem. Przeprowadzają próbę, bardziej lub mniej szkicują sytuacje i działania, aby na końcu zaprezentować kolegom efekt swojej pracy. Nauczyciel nie przerywa sceny, pytania stawia dopiero po jej zakończeniu. Ćwiczenie zostaje omówione pod kątem ujęcia problemu lub, w zależności od celu akcji wykonania aktorskiego, zamysłu inscenizacyjnego, wartości improwizowanego dialogu.
Przedstawienie improwizowane trwa długo, z reguły przez całe zajęcia. Biorą w nim udział wszyscy uczniowie. Mogą oni, ale nie muszą, przez cały czas utrzymywać się w tych samych rolach. Przedstawienie improwizowane odbywa się na podstawie opowiadania nauczyciela, może mieć także charakter odtwórczy w stosunku do utworu literackiego.
O inscenizacji (spektaklu) mówimy wtedy, gdy występuje wyraźny podział na scenę i widownię, na aktorów i publiczność. Punktem wyjścia inscenizacji jest scenariusz. Pod kierunkiem reżysera aktorzy starannie opracowują sytuacje i działania. Uczą się tekstu na pamięć. Zrealizowanie przedstawienia wymaga wielkiego wysiłku, czasu, pracy i zdolności aktorskich. Spektakl podlega osądowi artystycznemu.
Rzeźba jest nazwą ćwiczenia, które polega na tym, że uczeń, przyjmując rolę, zamiera w bezruchu, jednocześnie ekspresyjnie wyrażając uczucie, postawę czy sytuację, przy czym ważna tu jest zarówno wymowa całego ciała, jak i jego poszczególnych elementów, gestu ręki, mimiki twarzy. Rzeźbę można przygotowywać indywidualnie lub w zespołach dwuosobowych, rzadziej – w grupach większych.
W żywym obrazie, to znaczy obrazie skomponowanym z ludzi, zostaje uchwycone zdarzenie w najbardziej dramatycznym momencie i zatrzymane, jak w stop-klatce filmowej lub na fotografii. Ta technika służy doskonale zarówno celom polonistycznym, jak i edukacji estetycznej i teatralnej.
Technika filmu jest kontynuacją stop-klatki. Najczęściej nauczyciel prosi o „poruszenie” fotografii z normalną szybkością, czasami w tempie zwolnionym czy przyspieszonym.
Oprócz recytacji indywidualnej i zespołowej, rytmizacji tekstu i melorecytacji można wprowadzić wygłaszanie utworu na podkładzie muzyczno-wokalno-dźwiękowym. Głosowa gra dramatyczna rozluźnia, „otwiera” i integruje grupę, usprawnia „aparat mówienia” (poprawia oddech, emisję, dykcję), rozwija wrażliwość słuchową i wyobraźnię.
Rysunek należy do technik plastycznych związanych z rolą w różny sposób. Może to być portret realistyczny lub karykatura postaci literackiej. Mogą to być rysunki przedmiotów związanych z bohaterami. Uczniowie rysują indywidualnie, w małych zespołach, kredkami, flamastrami, na małych kartkach papieru; pracują i tworzą obrazy na większych kartonach, także na tablicy. Ćwiczenie to pomaga w zbliżeniu się do epoki, w której rozgrywa się akcja utworu, przygotowuje do wejścia w rolę i w fikcję fabularną. Rozwija dar obserwacji, uczy patrzenia i widzenia, rozbudza wyobraźnię i fantazję.
Przedmiot-znak należy do techniki plastycznej. Nauczyciel lub uczniowie przynoszą na lekcję przedmioty należące do danej osoby, charakteryzujące bądź jej wygląd, bądź jej zainteresowania.
Na lekcji języka polskiego można wprowadzić technikę kostiumu ( lub wariant mieszany: kostium, przedmioty, rysunki). Technika kostiumu wprowadza młodzież w określoną epokę, zbliża do bohaterów literackich, przyczynia się do rozwijania języka mówionego, do wzbogacania słownictwa, w sposób naturalny wywołuje wypowiedzi uczniów, przyczyniając się do rozwoju ich elokwencji.
Muzeum należy również do technik manualno-plastycznych. Młodzież z jednej klasy przygotowuje dla kolegów z klasy równoległej „Muzeum romantyzmu”. W odpowiednio przystosowanej sali pojawiają się kostiumy porozwieszane na ścianach, porozkładane na krzesłach, poupinane na manekinach, modelach kartonowych czy żywych; także przedmioty, książki, zdjęcia. Uczniowie w rolach przewodników po muzeum odpowiadają na pytania kolegów będących w rolach zwiedzających. Ćwiczenie motywuje do zdobywania wiedzy o epoce, obyczajowości, modzie, stylu wnętrz, wzbogaca fachowe słownictwo.
Plany, makiety, mapy topograficzne należą do technik manualno-plastycznych i przyczyniają się do wszechstronnego rozwoju osobowości człowieka. Nauczyciel musi przygotować odpowiednie pomoce: duże arkusze papieru, flamastry, farby, kredki, ołówki, nożyczki, klej. Przypuśćmy, że akcja dramy rozgrywa się w małym, starym kościółku. Nauczyciel dzieli klasę na zespoły i każdemu daje trochę inne polecenie. Jednemu każe narysować drzwi wejściowe, drugiemu – wejście do zakrystii, trzeciemu i czwartemu – okna, piątemu – ołtarz, szóstemu – ławki, siódmemu – inne sprzęty.
Mapa topograficzna to mapa ogólnogeograficzna, przedstawiająca rzeźbę terenu, sieć wód, drogi komunikacyjne itp.
Makieta to model jakiejś kompozycji przestrzennej, np. budowli pomnika, dekoracji, zespołu architektonicznego, konstrukcji maszyny.
Makiety i mapy topograficzne można zrobić z różnych materiałów, także starych, bezużytecznych przedmiotów, takich jak: plakaty, zapisane arkusze papieru, naczynia kuchenne, opakowania, puszki, słoiki, sznurki, wstążki, korzenie, kasztany, szyszki, liście, kwiaty itp.
Plany, makiety, topografie pobudzają aktywność sensomotoryczną, umożliwiającą ekspresję plastyczną, rozwijają wyobraźnię i fantazję, wpływają na harmonijny rozwój wszystkich aspektów osobowości. Ułatwiają uczniom głębsze wejście w rolę, wiążąc ich z fikcyjnym miejscem akcji; zbliżają do epoki, pomagają w zrozumieniu utworu literackiego. Od opracowania planu, mapy czy makiety zaczynamy wiele zajęć dramowych, w których chcemy zwrócić uwagę na miejsce rozgrywającego się zdarzenia. Są to techniki bardzo dobre do lekcji powtórzeniowych. Można je zastosować przy omawianiu wielowątkowych utworów epickich, np. Nad Niemnem Orzeszkowej, czy Pana Tadeusza Mickiewicza albo zbioru opowiadań, takich jak Inny świat Herlinga-Grudzińskiego.
List rozpoczyna serię ćwiczeń w pisaniu i czytaniu. Jest to technika ściśle związana z rolą. List wprowadza się wtedy, kiedy fikcyjny bohater, którego problemami się zajmujemy, nie żyje, zaginął, wyjechał daleko lub jest chory psychicznie. List przybliża nieobecną postać, rzuca nowe światło na dramat tego człowieka, pomaga odkryć jego tajemnicę. Na lekcjach języka polskiego młodzież opracowuje list zaraz po analizie sylwetki bohatera i poznaniu jego osobowości.
Dziennik i pamiętnik, podobnie jak list, należą do ćwiczeń w mówieniu i pisaniu. Dziennik lub pamiętnik może być odczytywany przez osobę, która go pisała, może też być odnaleziony po latach i czytany przez ludzi bliskich autorowi lub zupełnie mu obcych.
W celu wyciszenia wewnętrznego i skupienia grupy wprowadza się ćwiczenia wykorzystujące zmysły do rozwijania wyobraźni. Przykład: Nauczyciel czyta sugestywnie Bema pamięci żałobny rapsod Norwida. Uczniowie mają zamknięte oczy. Potem opowiadają o obrazach, formach, kolorach, postaciach i zdarzeniach, jakie pojawiły się w ich wyobraźni pod wpływem słuchania utworu.
Ogólnie przedstawione wyżej techniki dramowe można podzielić na:
· typowe role (rozmowy w rolach, wywiady, improwizacje);
· konwencje rzeźby, obrazu i filmu;
· techniki plastyczno-manualne (rysunki, plany, makiety, przedmioty, modele, kostiumy, muzeum);
· ćwiczenia głosowe i pisemne.
Zasady organizacyjno-dydaktyczne dramy
1. Sala, w której odbywa się drama, powinna spełniać określone warunki. Przed lekcją uczniowie wynoszą stały na korytarz.
2. Czterdziestopięciominutowy system lekcyjny jest bardzo niekorzystny dla dramy. Najczęściej zajęcia dramy trwają około 90 minut.
3. Każdy człowiek, bez względu na wiek, może być uczestnikiem dramy. Nie musi mieć zdolności aktorskich, ale powinien: chcieć pracować w roli, pracować w niej w skupieniu i powadze, umieć istnieć i działać w fikcji dramatycznej, podporządkować się zasadom „gry”, jakie w zajęciach nauczyciel narzuci. Im dłużej uczniowie pracują metodą dramy, tym są bardziej sprawni i osiągają ciekawsze wyniki.
4. Drama wykorzystywana przez nauczyciela wzbogaca cele lekcji o autentyczne przeżycie, twórczą aktywność, kształtowanie osobowości i postaw społecznych, ponieważ naczelnym jej celem jest harmonijny rozwój osobowości.
5. Typowe dla tej metody pracy nad dziełem literackim jest formułowanie tematu na zakończenie zajęć.
6. Celem wprowadzenia uczniów w fikcję dramatyczną, przybliżenia do rzeczywistości i rozbudzenia wyobraźni uczniów należy wiele czasu i uwagi poświęcić miejscu, w którym będą się rozgrywać zdarzenia.
7. Nauczyciel na zajęciach dramowych występuje w wielu rolach. Jest przede wszystkim animatorem i kreatorem sytuacji dramowych, a także inspiruje i stymuluje pomysły ucznia. Może być organizatorem zajęć (wydaje polecenia młodzieży, pilnuje porządku i czasu przebiegu ćwiczeń, kieruje dyskusją), a także doradcą, konsultantem lub autorytetem w trakcie opracowywania ćwiczeń przez zespoły.
8. Drama posiada cechy struktury dramatycznej. Odwołuje się do skupienia, napięcia, kontrastu, konfliktu, zdarzenia, niespodzianki, tajemnicy, zaskoczenia i symboliki. Bez skupienia nie ma dramy.
Podsumowanie – wnioski:
- Drama jest pojęciem wieloznacznym i ma wiele punktów odniesienia swego znaczenia: terapia, teatr, wychowanie, nauczanie.
- Dla polonisty drama jest metodą analizy i interpretacji tekstu literackiego czy przekazywania wiedzy o zjawiskach językowych.
- Drama jest współczesnej szkole potrzebna. Nie jest ona aż tak nieznana szkole jakby się wydawało. Któż z polonistów w czasie lekcji nie próbował wywiadu, inscenizacji, kto nie wykorzystywał przedmiotu – znaku, ćwiczeń głosowych, kto nie odwoływał się do rysunku, by zmusić uczniów do wyobrażenia sobie bohatera, sytuacji, metafory. Dziś te stosowane raczej okazjonalnie sposoby pracy, słusznie propaguje się, rozwija i wzbogaca.
Bibliografia:
A. Dziedzic, J. Pichalska, E. Świderska, Drama na lekcjach języka polskiego w szkole średniej, WSiP, Warszawa 1995.
K. Pankowska, Edukacja przez dramę, WSiP, Warszawa 1997.
B. Way, Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1997.
E. Fritzkowska, Wejść w rolę... Koncepcja wykorzystania dramy w praktyce szkolnej, [w:] Język Polski w Liceum, R. XVIII, nr 1, 2003.
W. Świtała, Poszukuję i inspiruję... (o moich doświadczeniach z dramą na lekcjach języka polskiego w szkole średniej, [w:] Język polski w Szkole Średniej nr 1, 1996/97.
Opracowała: mgr Katarzyna Szot
1
agacia_