Tomasz Lisowski - Pisownia polska. Główne fazy rozwoju.pdf - Historia języka polskiego - Rozmieniony

Tomasz Lisowski

Pisownia polska. Główne fazy rozwoju

1. Alfabet łaciński a potrzeby polszczyzny

2. Świadomość językowa skrybów średniowiecznych

3. Fonologiczna specyfika języka polskiego

4. Grafia prosta

5. Wprowadzanie dodatkowych liter spoza alfabetu łacińskiego

6. Grafia złoŜona

7. RóŜnicowanie funkcji liter przez kontekst graficzny

8. ZróŜnicowanie kształtu liter. Propozycja ortograficzna Jakuba Parkoszowica

9. Grafia diakrytyczna. Pierwsza próba normalizacji grafii druków polskich –

traktat ortograficzny Stanisława Zaborowskiego

10. Kompromis między grafią złoŜoną a grafią diakrytyczną

11. Pierwsze zasady ortograficzne

12. Kodyfikacje polskiej ortografii

13. Podsumowanie

1. Alfabet łaciński a potrzeby polszczyzny

Przyjęcie chrztu przez Mieszka I w obrządku łacińskim w roku 966 miało skutki nie

tylko religijne czy polityczne, ale takŜe kulturalne. Dzięki temu przodkowie współczesnych

Polaków przekroczyli granicę kultury oralnej i wkroczyli w przestrzeń kultury cyrograficznej,

to jest kultury tekstów rękopiśmiennych, powielanych w nielicznych egzemplarzach, dla

której punktem wyjścia było fonetyczne pismo łacińskie. Teksty pisane, z jakimi Polakom

przyszło odtąd obcować, były początkowo redagowane po łacinie, ale wraz z upływem czasu

takŜe po polsku. Język polski tym samym stawał się stopniowo językiem pisma, czyli

grafolektem, dla którego punktem wyjścia był alfabet łaciński. Od tego momentu rozpoczyna

się historia polskiej grafii, czyli historia kształtowania się polskiego systemu graficznej

ekwiwalencji głosek mowy.

Podstawową zasada pisma fonetycznego, czyli alfabetu, jest idealistyczne załoŜenie,

Ŝe jednemu fonemowi języka odpowiada jeden znak graficzny (w przypadku języka

łacińskiego i jego alfabetu jednemu fonemowi odpowiadała jedna litera). Tak więc stopień

funkcjonalności pisowni opartej na alfabecie zaleŜy od stopnia realizacji tej zasady. Alfabet

łaciński, z którym zetknęli się nasi przodkowie i którym zaczęli się posługiwać, był

niewystarczający wobec bogactwa fonetycznego ówczesnej polszczyzny, zbyt duŜa bowiem

była dysproporcja między liczbą liter alfabetu łacińskiego a liczbą fonemów języka polskiego.

Alfabet łaciński po uwzględnieniu liter uŜywanych do zapisu wyrazów zapoŜyczonych z greki

( k, y, z ) liczył 24 litery a, b, c, d, e, f, g, h, i, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z . NaleŜy

zwrócić uwagę, Ŝe w klasycznej pisowni łacińskiej litera „y” oznaczała ten sam fonem co

litera „i”, a mianowicie /i/. UŜycie litery „y” ograniczone było jednak wyłącznie do wyrazów

transkrybowanych z greki, np. Calypso ; stąd jej nazwa: igrek , czyli ‘greckie i’. Podobnie

rzecz się miała z parą liter „c” i „k”, które oznaczały ten sam fonem łaciński /k/, z tym Ŝe

litera „k” występuje zaledwie w kilku wyrazach łacińskich, np. Kalendae . Natomiast łacińska

litera „i” niekiedy (gdy znajdowała się przed literą oznaczającą samogłoskę), była czytana

jako głoska /j/, np. maius , ius .

Pierwsi piszący po polsku, realizując nadrzędną zasadę pisma fonetycznego, do swojej

dyspozycji mieli niewystarczającą w stosunku do bogactwa fonetycznego polszczyzny liczbę

liter łacińskich. Ta dysproporcja wynikała z faktu, Ŝe liczba fonemów polszczyzny była

zdecydowanie większa niŜ liczba fonemów języka łacińskiego. Stanęli więc oni przed

koniecznością adaptacji alfabetu łacińskiego do potrzeb języka polskiego, która polegała po

pierwsze na wyłonieniu spośród róŜnorodności głosek polskich fonemów, a więc klas głosek,

którym na płaszczyźnie graficznej przysługiwałyby odrębne litery, znaki graficzne, po drugie

ustalenie sposobu zapisu tych wyodrębnionych fonemów polskich. Oba te aspekty

opracowywania pisowni polskiej są wobec się komplementarne, współzaleŜne.

2. Świadomość językowa skrybów średniowiecznych

Zadanie to było o tyle niełatwe, nie tylko dlatego Ŝe językowi łacińskiemu obcych

było wiele fonemów polskich, ale takŜe dlatego Ŝe inwentarz fonemów polskich na

przestrzeni stuleci ulegał zmianom ilościowym i jakościowym. Średniowieczni skrybowie

zatem musieli wykazywać duŜą świadomość językową. Jako Ŝe z okresu do końca XV wieku

dysponujemy tylko jedną wypowiedzią o charakterze metajęzykowym ( Traktat o ortografii

polskiej Jakuba Parkosza z około 1440 r.), jesteśmy zmuszeni do jej rekonstruowania poprzez

analizę manuskryptów. Z całą pewnością moŜemy stwierdzić, Ŝe piszący po polsku w

średniowieczu, rozumieli związek alfabetu z fonetyką, i co więcej – dostrzegali, Ŝe na

wyróŜnienie graficzne zasługują tylko te klasy głosek, które wpływają na znaczenie wyrazu.

Fonologia jest wprawdzie dziedziną językoznawstwa nowoŜytnego, jednak skrybowie

średniowieczni wykazywali intuicyjne podejście fonologiczne do pisowni polskiej. To

spostrzeŜenie znajduje takŜe potwierdzenie w traktacie Jakuba Parkosza, który, dąŜąc do

rozróŜnienia w piśmie tych wszystkich dźwięków, które wpływają na znaczenie, nie

uświadamiając sobie tego w pełni, dał dość dokładny obraz ówczesnej, piętnastowiecznej

polskiej fonologii.

Pamiętać naleŜy, Ŝe tę swoistą, bo nieuświadamianą w pełni, analizę fonologiczną

polszczyzny prowadzili piszący po polsku, którzy byli osobami przynajmniej bilingwalnymi –

Polak znający łacinę – jeśli nie multilingwalnymi – np. Niemiec znający łacinę, swój język

ojczysty i w większym lub mniejszym stopniu język polski. Zdarzyć się mogło takŜe, jak w

przypadku anonimowego pisarza Bulli gnieźnieńskiej (1136 r.), Ŝe po polsku pisał

obcokrajowiec znający łacinę i swój język ojczysty, ale nieznający polszczyzny. Bilingwizm

(multilingwizm) skrybów średniowiecznych pozwalał im na zestawianie, utrwalonego w

postaci liter alfabetu systemu fonologicznego łaciny (oraz ewentualnie ich języka ojczystego)

z fonetyką, a w dalszej fazie analizy z fonologią polską. Pewne utrudnienie stanowił fakt, Ŝe

łacina w tym czasie była juŜ językiem martwym. Jej fonetyka, a zatem i fonologia, podlegały

silnej interferencji języków ojczystych osób przyswajających sobie łacinę jako język obcy.

Tak więc w średniowieczu (podobnie zresztą jak dziś) nie istniała jedna wzorcowa wymowa

języka łacińskiego. To mogło powodować, Ŝe niektóre litery alfabetu łacińskiego (np. litera

„c”) nie miały jednej stałej wartości fonetycznej, a ich odczytywanie (wymowa) uzaleŜnione

były od języka ojczystego osoby, która posługiwała się łaciną jako językiem wyuczonym.

3. Fonologiczna specyfika języka polskiego

Jeśli przyjąć, Ŝe pierwsi piszący po polsku dąŜyli do stworzenia pisowni polskiej

moŜliwie funkcjonalnej, czyli takiej, która pozwalałaby na jednoznaczny zapis wszystkich

tych polskich głosek, które wpływają na znaczenie wyrazu, to musieli oni stawić czoła

następującym problemom, wynikającym z niewystarczalności alfabetu łacińskiego:

a) Zapis spółgłosek palatalnych

Palatalność była cechą artykulacyjną nieistotną w języku łacińskim, natomiast w

polszczyźnie wykorzystywana jest do róŜnicowania znaczeń wyrazów (np. para: ciało: cało ,

piasek : pasek itp.). Dlatego bardzo waŜnym zadaniem było wypracowanie sposobu zapisu

palatalności polskich spółgłosek: 1. wargowych, dziedziczonych jeszcze z języka

prasłowiańskiego: /p’/, /b’/, /m’/; 2. wargowych, które

wykształcają się w polszczyźnie średniowiecznej:

wargowozębowego /v’/, które powstało z

/dz/ symbolizuje spółgłoskę

przedniojęzykowozębową

prasłowiańskiego dwuwargowego /w’/, oraz nowego

polskiego fonemu /f’/; 3. przedniojęzykowo

zwartoszczelinową;

/dž/ symbolizuje spółgłoskę

przedniojęzykowodziąsłową

zwartoszczelinową;

zębowych: /c’/, /dz’/; 4. przedniojęzykowo

dziąsłowych /š’/, /ž’/, /č’/, /dž’/ oraz /ř’/ (pod tym

znakiem kryje się spółgłoska kontynuująca dawne

/dź/ symbolizuje spółgłoskę

środkowojęzykowo

podniebienną zwarto

szczelinową.

prasłowiańskie /r’/, które w języku polskim w dobie

staropolskiej ewoluowało fonetycznie, przekształcając

się ostatecznie w głoskę /ž/, którą dziś zapisujemy

połączeniem liter „rz”, np. rzeka wymawiane jako

/žeka/); 5. środkowojęzykowych: /ś/, /ź/, /ć/ (początkowo, do połowy XIII wieku

prawdopodobnie wymawiane jako /t’/), /dź/ (początkowo, do połowy XIII wieku

prawdopodobnie wymawiane jako /d’/), /ń/; 6. tylnojęzykowych: /k’/, /g’/, które pojawiają się

w polszczyźnie dopiero na przełomie XV i XVI wieku; 7. płynnej /l’/. Dodajmy jeszcze, Ŝe na

przełomie XV i XVI wieku niektóre spółgłoski palatalne, a mianowicie /c’/, /dz’/, /š’/, /ž’/,

/č’/, /dž’/, /ř’/, /l’/ ulegają stwardnieniu, czyli dyspalatalizacji.

b) Zapis samogłosek nosowych

Język łaciński nie znał samogłosek nosowych, dlatego teŜ w alfabecie łacińskim nie

było liter pozwalających je zapisywać. W polszczyźnie średniowiecznej występowały dwie

samogłoski nosowe identyczne co do barwy (najprawdopodobniej było to /ą/ nosowe), ale

róŜne co do długości, a więc /ą/ nosowe krótkie i /ą/ nosowe długie, z których to samogłosek

ostatecznie w początkach XVI wieku wykształcają się odpowiednio samogłoska /ę/ i

samogłoska / ǫ /. Fonetyczne badania eksperymentalne dowodzą, Ŝe w polszczyźnie nam

współczesnej samogłoski nosowe /ę/ i / ǫ / juŜ nie istnieją, wymawiane są bowiem w kaŜdej

pozycji asynchronicznie, czyli jako połączenie samogłoski ustnej /e/ bądź / ǫ / z elementem

nosowym.

c) Zapis iloczasu samogłosek ustnych

W staropolszczyźnie róŜniły się iloczasem takŜe samogłoski ustne. Były więc

następujące ich pary: /i/ krótkie : /i/ długie, /e/ krótkie : /e/ długie, /a/ krótkie : /a/ długie, /o/

krótkie : /o/ długie, /u/ krótkie : /u/ długie oraz /y/ krótkie : /y/ długie. Co prawda iloczas był

cechą artykulacyjną klasycznej łaciny, jednak nie wykształcił się piśmie łacińskim zwyczaj

jego wyróŜniania graficznego. Innymi słowy łacińskie samogłoski długie i krótkie Rzymianie

zapisywali w identyczny sposób.

RóŜnice iloczasowe między polskimi samogłoskami ustnymi zaniknęły na przełomie

XV i XVI wieku w ten sposób, Ŝe samogłoski długie się skróciły, zrównując się co do barwy

z odpowiednikami krótkimi (dotyczy to samogłosek /i/, /u/, /y/) albo teŜ podwyŜszając swoją

artykulację, czego efektem jest powstanie tak zwanych samogłosek pochylonych, czyli nieco

wyŜszych artykulacyjnie od krótkich odpowiedników (te ostatnie w opisach fonetycznych

historycznej polszczyzny nazywane są samogłoskami jasnymi). Powstają więc pary

opozycyjne: samogłoska /é/ pochylone : /e/ jasne, /å/ pochylone : /a/ jasne oraz /ó/ pochylone

: /o/ jasne. Ostatecznie dochodzi do zaniku samogłosek pochylonych, który polegał na

utoŜsamieniu się ich barwy z samogłoskami jasnymi (/é/ pochylone przechodzi w /e/ jasne, /å/

pochylone przechodzi w /a/ jasne, /ó/ pochylone – wyjątkowo – nie obniŜa artykulacji, jak to

mam miejsce w wypadku poprzednich dwu samogłosek pochylonych, lecz podwyŜsza ją, w

efekcie czego przechodzi w /u/). Jako pierwsze (do połowy XVIII wieku) z polszczyzny

ogólnej ustępuje /å/ pochylone.

d) Zapis samogłoski /y/

Język łaciński nie miał w swoim zasobie fonetycznym samogłoski /y/. Przypomnijmy,

Ŝe litera łacińska „y”, którą dziś zapisujemy tę samogłoskę w łacinie klasycznej oznaczała

samogłoskę /i/.

e) Zapis spółgłoski /ł/

Ta obca językowi łacińskiemu spółgłoska w dawnej polszczyźnie wymawiana była

jako spółgłoska przedniojęzykowozębowa, a nie tak jak dziś jako /u/ niezgłoskotwórcze.

f) Zapis głoski /j/

Co prawda głoska /j/ istniała w języku łacińskim, jednak, jak juŜ wspomnieliśmy, nie

miała ona odrębnego znaku – zapisywano ją litera „i”, np. maius , ius , która w innych

kontekstach oznaczała głoskę /i/, np. dominus.

g) Zapis spółgłoski /k/

Tomasz Lisowski - Pisownia polska. Główne fazy rozwoju.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: