MIKOŁAJ JAKO IMAGO DEI I VIR DEI..pdf

Zeszyty Naukowe KUL 51 (2008), nr 2 (202)

MARIA OŁDAKOWSK A *

MIKOŁAJ JAKO IMAGO DEI I VIR DEI.

PREZENTACJA WIZERUNKU ŚWIĘTEGO

NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH

Mikołaj to święty najbardziej czczony na Wschodzie. Także na Zachodzie,

poczynając od czasów średniowiecza, jego kult obejmował coraz większe obsza-

ry Europy 1 . Obecnie jest on postacią doskonale rozpoznawalną, będąc jednocześ-

nie mało znanym świętym. Wynika to z niewłaściwego wizerunku Mikołaja, jaki

ukształtował się na gruncie kultury zachodniej – osoby kojarzonej przede wszyst-

kim z przynoszeniem podarunków. Kiedy stykamy się z bogactwem wyobrażeń

świętego, obecnego zarówno w dawnych wierzeniach ludowych, jak i literaturze

czy sztuce, wtedy jednowymiarowy, płaski obraz Mikołaja ulega zmianie.

Lektura źródeł pozwala na zapoznanie się z wieloma barwnymi historiami

na temat życia świętego 2 . Równie interesujący wydaje się rekonesans badawczy,

który posłuży ustaleniu, jakie aspekty wizerunku świętego zostały już dostrze-

żone przez autorów poszczególnych opracowań dotyczących postaci Mikołaja 3 .

Rozprawą istotną w kontekście naszych poszukiwań, poruszającą wiele kwe-

stii związanych z kultem świętego Mikołaja w kulturze wschodniej, jest książ-

ka Borysa Uspieńskiego 4 . Autor podjął próbę udowodnienia tezy, iż specyfikę

* M ARIA O ŁDAKOWSK A – historyk sztuki, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

1 Miało to bezpośredni związek z przeniesieniem jego relikwii do Bari, w momencie, gdy

Mira znajdowała się w rękach tureckich – 9 maja 1087 r. Zob. S. R a d z i w a n o w s k i, Przenie-

sienie relikwii św. Mikołaja , „Oriens” 1934, z. 2, s. 35-39; G. C i o f f a r i, Saint Nicholas. His Life,

the Translation of his Relics and his Basilica in Bari , tłum. P. Barnet, Bari 1994.

2 Na temat źródeł dotyczących życia świętego Mikołaja: G. A n r i c h, Hagios Nikolas.

Der Heilige Nikolaus in der grechischen Kirche , t. I-II, Leipzig–Berlin 1913-1917. Zob. także:

J. N a u m o w i c z, Św. Mikołaj z Myry , „Społeczeństwo Otwarte” 12(1997), s. I-XVI. Autor za-

prezentował pierwsze teksty greckie i wskazał łacińskie, powstałe na podstawie wschodniej li-

teratury hagiograficznej. Por. Kult świętego Mikołaja w tradycji prawosławnej , wybór i oprac.

A. Dejnowicz, Gniezno 2004.

3 Powstała za granicą literatura dotycząca obecności świętego Mikołaja w kulturze jest

obszerna – można tu wymienić chociażby: K. M e i s e n, Nikolauskult und Nikolausbrauch im

Abendlande , Mainz 1981; A.D. d e G r o o t, Saint Nicholas. A psychoanalytic study of his history

and myth , The Hague–Paris 1965; J. d e S c h u y e r, Sint Nikolaas in de Legende en in de Volksge-

bruiken , Antwerpen 1994. Jednakże z uwagi na charakter tekstu koncentrujemy się wyłącznie na

opracowaniach stanowiących punkt wyjścia dla naszych rozważań.

4 B.A. U s p i eński, Kult św. Mikołaja na Rusi , przeł. E. Janus, M.R. Mayenowa, Z. Kozłow-

ska, Lublin 1985.

MARIA OŁDAKOWSK A

rosyjskiego kultu Mikołaja zdeterminowały pogańskie wyobrażenia Słowian 5 .

Jednakże opracowanie to jest istotne dla naszych rozważań z innego powodu

– pierwszy rozdział pracy zawiera ogólną charakterystykę kultu Mikołaja na

Rusi. Badacz poświęcił w nim sporo uwagi ukazaniu szczególnego miejsca, jakie

zajmował święty w świadomości społecznej na Wschodzie. Uspieński przytoczył

kilka ciekawych przykładów dotyczących między innymi traktowania świętego

z Miry jako tego, kto w „hierarchii niebiańskiej” znajduje się bezpośrednio po

Bogu, lub nawet zastępuje Chrystusa. Powołując się na zdarzenia opisane we

wcześniejszej literaturze, przytacza przykłady księży, którzy jeszcze w XVIII

wieku obdarzali Mikołaja czcią należną samemu Bogu, podczas gdy ich wiedza

na temat Zbawiciela pozostawiała wiele do życzenia. Kolejnym faktem potwier-

dzającym wyjątkową pozycję Mikołaja w świadomości religijnej na Wschodzie

jest rozpowszechnione aż do początku XX wieku przekonanie, iż w skład Trójcy

Świętej wchodzą następujące osoby: Matka Boża, Zbawiciel, Mikołaj. Niekiedy

zdarzało się, że biskupa z Miry uważano za czwartą osobę Trójcy Świętej 6 . Sto-

sunek do Mikołaja – niewątpliwie najważniejszej postaci ze wszystkich świętych

czczonych na Wschodzie – przejawiał się również w postrzeganiu ikon. Każda

z nich, niezależnie od treści, jakie zawierała, mogła być nazwana „Mikołajem”.

W tym miejscu warto przytoczyć za Uspieńskim rosyjskie powiedzenie dobrze

oddające charakter specyficznego przypadku, o którym mowa: „Masz ręcznik,

wytrzyj się, masz Mikołaja – pomódl się” 7 . Widzimy zatem, w jaki sposób imię

„Mikołaj” staje się desygnatem ikony.

Przytoczone powyżej przykłady uświadamiają, jak ważną postacią był Miko-

łaj w świadomości religijnej na Wschodzie. Wyjątkowe miejsce zajmowane przez

niego wśród innych świętych, a także fakt, iż nie szczędzono mu czci należnej

samemu Bogu – znajdowało odzwierciedlenie również na gruncie literatury folk-

lorystycznej, a także ikonografii, do czego powrócimy w dalszej części tekstu.

Zagadnienie wizerunku świętego Mikołaja w rosyjskim oraz polskim folk-

lorze zgłębiła Anna Woźniak 8 . W artykule stanowiącym swoistą próbę dialogu

z wnioskami zawartymi w pracy Borysa Uspieńskiego autorka zastosowała od-

wrotną optykę patrzenia na kwestie wpływu tradycji na niektóre obrzędy i utwory

folklorystyczne. W przeciwieństwie do Uspieńskiego badaczka postawiła sobie

za cel wydobycie elementów o rodowodzie chrześcijańskim, jakie tkwią u pod-

staw danych motywów. Pod tym kątem przyjrzała się związkom kultu Mikołaja

5 Chodzi tutaj głównie o związek wizerunku Mikołaja, jaki ukształtował się w świadomości

społecznej na Wschodzie z wyobrażeniem pogańskiego boga Wołosa (Welesa) – przeciwnika Pe-

runa. Ta dość kontrowersyjna teza, która doczekała się już oddźwięku ze strony innych badaczy,

znajduje się poza obrębem naszych zainteresowań.

6 B.A. U s p i eński, Kult św. Mikołaja na Rusi , s. 19-20.

7 Tamże, s. 34.

8 A. W oź niak, Święty Mikołaj w folklorze rosyjskim i polskim . Legenda, pieśń, obrzęd , w:

Dzieło chrystianizacji Rusi Kijowskiej , red. R. Łużny, Lublin 1988, s. 127-158.

MIKOŁAJ JAKO IMAGO DEI I VIR DEI

z szeroko pojmowaną kulturą agrarną, legendą morską, funkcją obdarowywania

prezentami, a także rolą, jaka została przypisana świętemu na gruncie tradycji

wschodniej – przewodnika dusz po raju. Powołując się na K. Meisena, autorka

podała, iż obraz Mikołaja wybawiciela ukształtował się w wyniku rozpowszech-

nienia historii o trzech niewinnych rycerzach i dowódcach, która jest najstar-

szym źródłem dotyczącym jego życia 9 . Z wizerunkiem Mikołaja, który nie tyko

dorównuje Bogu, ale ma od niego większe kompetencje, spotykamy się w rosyj-

skich powiedzeniach, „Jeżeli Bóg odmówi, Mikoła pomoże”. Jak zauważa Anna

Woźniak: „nadzwyczaj wysokie waloryzowanie i nadana Mikołajowi w folklorze

nadzwyczajna moc skutecznego oddziaływania mogły sprzyjać zabiegowi naj-

pierw nierozłączności z Chrystusem, a potem identyfikowania się” 10 . Jest to dość

istotne stwierdzenie w kontekście naszych rozważań.

W tym miejscu należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden artykuł. Jakkolwiek

ma on charakter popularnonaukowy, poruszona w nim kwestia stanowi ważne

ogniwo dla prezentacji specyficznego wizerunku Mikołaja, o jakim mowa 11 . Zbi-

gniew Benedyktowicz swoją refleksję kieruje ku symbolice obfitości i płodności,

gdyż to właśnie takie konotacje niesie z sobą zwyczaj ofiarowywania podarun-

ków. Autor zwrócił uwagę na ciekawy szczegół z żywota świętego Mikołaja, we-

dług legendy dziecka Epifanesa i Joanny, którzy zanim doczekali się syna, długo

pozostawali bezdzietni.

Zatrzymajmy się przez moment przy tym epizodzie, obecnym nie we wszyst-

kich źródłach dotyczących wydarzeń z życia świętego Mikołaja 12 . W żywocie

świętego autorst wa Piot ra Ska rgi cz y t a my, iż rodzicom Mikołaja łaska potomstwa

nie była dana od początku. Mikołaj przyszedł na świat po długich modlitwach,

postach i obfitych jałmużnach czynionych przez pobożnych Epifanesa i Joannę 13 .

Mamy tu do czynienia z toposem, którego korzeni należy szukać w tradycji bi-

blijnej i apokryficznej. W Starym Testamencie wielokrotnie napotykamy historie

traktujące o spragnionych potomstwa rodzicach, rozpaczliwie szukających przy-

czyny braku bożego błogosławieństwa. W samej Księdze Rodzaju taka sytuacja

miała miejsce w przypadku Sary i Abrahama (Rdz 18, 9-15), Rebeki i Izaaka

9 Napisane przez anonimowego autora opowiadanie powstało w VI roku (czasy cesarza Ju-

styniana) w Mirze, znane jest pod łacińskim tytułem Praxis de Stratelatis. Więcej na jego temat

zob. J. N a u m o w i c z, Św. Mikołaj z Myry , s. IV.

10 A. W oź niak, Święty Mikołaj w folklorze rosyjskim i polskim , s. 150.

11 Z. B e n e d y k t o w i c z, Święty Mikołaj po polsku , „Tygodnik Powszechny” 30(1976),

nr 49, s. 4-5.

12 W Złotej Legendzie Jakuba de Voragine spotykamy się z wersją, jakoby Mikołaj był dzie-

ckiem „pierwszej wiosny młodości” swoich rodziców, którzy następnie do końca życia pozosta-

wali w czystości.

13 P. S k a r g a , Żywoty świętych pańskich na wszystkie dnie roku podług najwiarygod-

niejszych źródeł wyjętych z dzieł Ojców i doktorów Kościoła św. , Mikołów–Częstochowa 1913,

s. 1179.

MARIA OŁDAKOWSK A

(Rdz 25, 21), Racheli i Jakuba (Rdz 29, 31) 14 . Podobne zdarzenia napotykamy

w Księdze Sędziów – rodzice Samsona (Sdz 13, 2-3), a także w Pierwszej Księdze

Samuela – Anna i Elkan (1Sm 1, 1-20). Powszechnie znana jest zapowiedź naro-

dzin Jana Chrzciciela dana, będącym już w podeszłym wieku, Elżbiecie i Zacha-

riaszowi (Łk 1, 5-25) oraz analogiczne opowiadanie z Proto-Ewangelii Jakuba

czy Ewangelii Pseudo-Mateusza dotyczące Anny i Joachima – apokryficznych

rodziców Marii 15 . Wydarzeniem łączącym wszystkie te historie są narodziny

człowieka obdarzonego specjalnym posłannictwem. Długo oczekiwane dziecko,

będące niezwykłym darem zesłanym z niebios, ma do wypełnienia szczególną

misję, która waży na losach świata – jest nieodzowna dla dziejów historii Zba-

wienia. Widzimy zatem, że epizod ten niebezzasadnie pojawił się w żywocie

świętego Mikołaja, stawiając go tym samym obok takich postaci, jak: Izaak, Ja-

kub, Józef, Samson, Samuel, Jan Chrzciciel.

Powróćmy jednak do konkluzji zawartej w artykule Zbigniewa Benedyktowi-

cza. Zwrócił on uwagę na charakterystyczny dla większości scen z życia świętego

Mikołaja motyw wyzwalania i przywracania do życia. Oprócz wspominanych

wcześniej Praxis de Stratelatis można tu wymienić chociażby historie mówiące

o pannach bez posagu ocalonych od nędzy, marynarzach uratowanych z tonące-

go okrętu, wskrzeszonych młodzieńcach, osobach wyleczonych z opętania przez

złego ducha. Widzimy zatem, iż największym darem świętego Mikołaja jest dru-

gie, nowe życie. Badacz podsumowuje swe rozważania, stwierdzając, iż Mikołaj

nawiedzający domy, napełniający je darami, zgodnie ze zwyczajami w poszcze-

gólnych krajach, kroczący w asyście dwóch diakonów i chóru aniołów, sam staje

się ikoną Bożą – Imago Dei 16 .

Dokonaliśmy prezentacji wniosków, do których doszli autorzy kilku wcześ-

niejszych tekstów dotyczących wizerunku świętego Mikołaja w szeroko rozumia-

nej kulturze. Nieprzypadkowo wybór padł właśnie na te opracowania. W każdym

z nich dostrzeżony i zasugerowany został, istotny w kontekście naszych refleksji,

aspekt obrazu świętego, który tak trafnie ujmuje określenie „Imago Dei”. Z uwagi

na fakt, iż autorzy wcześniej zajmujący się postacią świętego Mikołaja zamieścili

w swoich tekstach jedynie wzmianki na temat interesującego nas zagadnienia,

uzasadniona wydaje się próba dokładniejszego przyjrzenia się temu aspektowi

wizerunku świętego i wydobycia takich przykładów jego obecności w kulturze,

na jakie wcześniej nie zwrócono szczególnej uwagi.

Zanim przejdziemy do konkretnych wyobrażeń Mikołaja należy zaznaczyć,

iż upodobnienie świętych do Chrystusa nie było w czasach średniowiecza czymś

14 Źródłem dla wszystkich odwołań i cytatów z Biblii jest: Pismo Święte Starego i Nowego

Te sta mentu , Poznań 1965.

15 Apokryfy Nowego Testamentu. Ewangelie apokryficzne , cz. 1, red. M. Starowieyski, Kra-

ków 2003, s. 268-272, 296-299.

16 Z. B e n e d y k t o w i c z, Święty Mikołaj po polsku , s. 5.

MIKOŁAJ JAKO IMAGO DEI I VIR DEI

wyjątkowym, przeciwnie, stanowiło conditio sine qua non świętości chrześci-

jańskiej. Dlatego teksty traktujące o życiu świętych wzorowane były na Biblii,

do opisywania wydarzeń z ich życia używano języka Pisma Świętego. W tym

kontekście uzasadnione wydaje się występowanie w żywocie świętego Mikołaja

historii, których obecność wielokrotnie odnotowujemy na kartach Świętej Księ-

gi, jak ta przytoczona powyżej, dotycząca cudownego poczęcia dziecka. Zagad-

nienie, o którym mowa, trafnie podsumowuje stwierdzenie sugerujące, iż: „Hi-

storia święta trwa i znajduje przedłużenie w życiu Kościoła, a bohaterowie epoki

chrześcijańskiej odzwierciedlają w sobie bohaterów Pisma Świętego” 17 .

Przechodząc do żywota Mikołaja, warto przypomnieć, iż jedyny udokumen-

towany fakt z jego życia dotyczy sprawowania przez świętego godności biskupa

w Mirze w I połowie IV wieku. Pozostałe wydarzenia, znane dzięki literaturze

hagiograficznej, mają charakter legend. W Złotej Legendzie Jakuba de Voragine

mamy do czynienia między innymi ze wspomnianym wyżej cudem uratowania

żeglarzy. Aby lepiej oddać jego charakter, przytoczymy wskazany fragment:

Quadam autem die dum quidam nautae periclitarentur, ita cum lacrimis oraverunt:

„Nicolae famule Dei si vera sunt, quae de te audimus, nunc ea experiamur”.

Mox quidam in eius similitudinem apparuit dicens: „Ecce assum.Vocastis enim me”.

Et coepit eos in antennis et rudentibus aliisque iuvare navis armamentis, statimque

cessavit tempestas. Cum autem ad eius ecclesiam venissent, quem numquam ante vide-

rant, sine indice cognoverunt. Tunc Deo et sibi de liberatione gratias egerunt. Quod ille

divinae rnisericordiae et eorum fidei, non suis meritis attribuere docuit 18 .

Wzywany przez przerażonych żeglarzy Mikołaj zjawił się i uciszył burzę na mo-

rzu, podobnie jak uczynił to Chrystus w Ewangelii (Mk 4, 37-41).

W literaturze hagiograficznej traktującej o wydarzeniach z życia świętego

Mikołaja spotykamy wiele historii, które ze względu na analogie treściowe można

określić wspólnym mianem „legendy morskiej”. W opowiadaniach tych stosowa-

no formułę stanowiącą wyraźne odwołanie do jednego z ewangelicznych cudów:

„I wnet przyjdzie rychły ku pomocy święty Mikoła, po morzu chodzący jak po lą-

dzie” 19 . W Ewangelii świętego Mateusza czytamy: „Lecz o czwartej straży nocnej

przyszedł do nich, krocząc po jeziorze” (Mt 14,25). Dostrzegamy zatem wyraźne

paralele między czynami Chrystusa i świętego Mikołaja. Podobna sytuacja ma

miejsce w przypadku kolejnego cudu, opisywanego przez Jakuba de Voragine:

17 M. W a l c z a k, „Alter Chrystus”. Studia nad obrazowaniem świętości na przykładzie św.

Tomasza Becketa , Kraków 2001, s. 17.

18 Iacobus de Voragine, Legenda Aurea , Basel, Mich. Wenssler, non post 1474, karta

VII, inkunabuł znajdujący się w Bibliotece Narodowej w Warszawie, Mf 73850.

19 Cyt. za: A. W oź niak, Święty Mikołaj w folklorze rosyjskim i polskim , s. 140.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: