1. Charakterystyka rynków i instrumentów finansowych
1. Rynki i pośrednicy finansowi
System finansowy pełni podstawową rolę w każdej gospodarce. Odpowiada za kreację i przepływ środków finansowych oraz koordynuje funkcjonowanie wielu instytucji pośredniczących w tym procesie. Składa się z instrumentów finansowych - zobowiązań i roszczeń majątkowych, rynków oraz instytucji finansowych, oraz zasad ich funkcjonowania . Główne funkcje pełnione przez system finansowy to:
• funkcje pieniężne - usługi związane z obiegiem pieniądza;
• funkcje kapitałowe - pośrednictwo w przepływie środków finansowych do sfery realnej;
• funkcje kontrolne - kreowanie i egzekwowanie określonego ładu gospodarczego (corporate governance).
System finansowy możemy podzielić, ze względu na kilka kryteriów, na mniejsze, specjalistyczne segmenty. Przy wyodrębnianiu poszczególnych rynków i instrumentów finansowych, podstawowym kryterium jest czas, ryzyko (które determinuje zysk) oraz płynność, czyli szybkość i pewność wymiany dowolnego instrumentu na gotówkę.
Rynki finansowe pośredniczą w wymianie aktywów finansowych między podmiotami gospodarczymi, zapewniając wzrost efektywności gospodarczej, mobilizację kapitału, jego efektywniejszą alokację i wycenę oraz rozkład i zarządzanie ryzykiem.
Najważniejsze rynki finansowe to:
• pieniężne i kapitałowe;
• pierwotne i wtórne;
• bazowe i pochodne.
Kryterium podziału na rynek pieniężny i kapitałowy jest czas dysponowania środkami przez podmiot gospodarczy i cel, na jaki podmiot przeznacza środki. Rynek kapitałowy, w przeciwieństwie do krótkoterminowego rynku pieniężnego, to rynek kapitałów średnio- i długoterminowych przeznaczonych na finansowanie inwestycji. Rynek pierwotny jest rynkiem emisyjnym, na którym dokonuje się zasilenie emitenta w kapitał, rynek wtórny zaś służy głównie zapewnieniu płynności wcześniej wyemitowanych instrumentów. Rynek pierwotny nie mógłby istnieć, gdyby nie było rynku wtórnego, zapewniającego obrót wcześniej wyemitowanymi papierami wartościowymi. Rynkowa wycena na rynku wtórnym jest także ważnym źródłem informacji o kondycji spółki.
Emisja papierów wartościowych jest bardzo ważnym źródłem pozyskania nowego kapitału przez spółkę. Jest to proces sformalizowany i kosztowny. Koszt zależy też od tego, czy spółka szuka kapitału poprzez ofertę publiczną i zamierza w przyszłości notować akcje na podstawowym parkiecie giełdy, rynku równoległym, wolnym, lub tańszym rynku pozagietdowym; czy też sprzedaje akcje w ofercie zamkniętej, adresowanej do wąskiej grupy inwestorów. W zależności od doświadczenia'spółki i jej pozycji na rynku, emisja może być własna lub obca-za pośrednictwem subskrybenta (iWeru'n7<?ra), np. banku czy domu maklerskiego. Pośrednik ten zobowiązuje się do umieszczenia na rynku oferowanych akcji i zebrania tą drogą uzgodnionej kwoty. W Polsce często underwriter rozumiany jest jako gwarant zamknięcia emisji - zobowiązujący się do objęcia niesprzedanej w ofercie publicznej części emisji, za opłatą. Warunkiem przeprowadzenia emisji jest zatwierdzenie prospektu emisyjnego przez Komisję Papierów Wartościowych i Giełd, która dopuszcza papiery wartościowe do obrotu.
Cena emisyjna jest określona z góry lub też ustalona poprzez przetarg między potencjalnymi nabywcami. Obie drogi mają wady i zalety. Na ogół cena stała zachęca drobnych inwestorów, może jednak przynieść mniejsze zyski niż cena przetargowa, która zwykle stosowana jest w okresie dobrej koniunktury (hossy). Gwarancja emisji przez domy maklerskie lub banki jest konieczna, kiedy powodzenie emisji jest wątpliwe. Gwarancja zamknięcia emisji, w znaczeniu funkcjonującym na rynku polskim, nie jest jednak równoważna ze skomplikowanym procesem underwritingu na rynkach zachodnich.
Na poszczególnych rynkach używamy odpowiednich instrumentów finansowych — kontraktów, które precyzują prawa i obowiązki oraz sposób
kontaktu stron kupujących i sprzedających dany instrument. Papiery wartościowe to ogólna nazwa na różnego typu instrumenty dające prawa majątkowe, jak akcje, obligacje, czeki, weksle czy instrumenty pochodne2. Instrumenty te mogą mieć charakter wierzycielski (dłużny), własnościowy i terminowy. Instrumenty finansowe służą głównie celom inwestycyjnym, jednak grupa stosunkowo nowych instrumentów - pochodnych - ma inny cel i charakter funkcjonowania. Celem emitowania i obrotu instrumentami pochodnymi jest, w przeciwieństwie do instrumentów podstawowych, zarządzanie ryzykiem.
Transakcje na rynku papierów wartościowych zawierają zarówno osoby indywidualne, jak i inwestorzy instytucjonalni - różnorodne instytucje finansowe, jak banki, fundusze emerytalne i ubezpieczeniowe, oraz fundusze zbiorowego inwestowania. Są to podmioty, których aktywa stanowią w większości środki finansowe. Najważniejszym pośrednikiem na rynku finansowym jest bank - instytucja depozytowa, która charakteryzować się może różną skalą, zakresem i stopniem specjalizacji działania (bank uniwersalny, komercyjny, spółdzielczy itp.)- Wśród instytucji niedepozytowych szczególnie ważną rolę odgrywają banki inwestycyjne, oferujące usługi na rynku kapitałowym. Są to instytucje nastawione na zysk, podejmujące znaczne ryzyko w swojej działalności i koncentrujące się na emisji oraz handlu papierami wartościowymi {trading activitieś), jak również na obsłudze korporacyjnej (banking activities). W finansowaniu małych, potencjalnie dochodowych, ale bardzo ryzykownych firm, np. z sektora hi-tech, ważną rolę ogrywają tz\v. venture capital Jirrns, które współuczestniczą nie tylko w finansowaniu, ale i w początkowych etapach rozwoju firmy.
Inni istotni pośrednicy działający na tynku finansowym to fundusze zbiorowego inwestowania, które inwestują zebrane publicznie środki pieniężne w papiery wartościowe lub inne wierzytelności, nieruchomości i prawa z nimi związane. Stanowią podstawę pozyskiwania i obracania kapitałem na rozwiniętych rynkach finansowych. Umożliwiają rozłożenie zysków i strat na wielu inwestorów oraz koncentrację kapitału inwestycyjnego. W Polsce, zgodnie z Ustawą o funduszach inwestycyjnych z 1997 roku, fundusz inwestycyjny jest osobą prawną i ma ściśle określony przedmiot działania — lokowanie środków pieniężnych zebranych publicznie w określone papiery wartościowe i inne prawa majątkowe. Nie może powstać samoistnie - podmiotem tworzą.-cym fundusz jest Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych, które jest jego organem zarządzającym i reprezentantem funduszu na zewnątrz3
Ze względu na konstrukcję, fundusze dzielą się na:
• otwarte (open-end) - które stale obracają wyemitowanymi jednostkami uczestnictwa. Ilość jednostek uczestnictwa jest zmienna, a ich wartośćzależy od bieżącej wartości aktywów netto funduszu, W Polsce działajągłównie tego typu fundusze, np. rodzina funduszy Pioneer,
• zamknięte (ctosed-end) - mają często postać spółki akcyjnej o stałymkapitale. Raz emitują udziały (certyfikaty inwestycyjne) i nie są zobowiązane do ich odkupienia - można je zbyć jedynie poprzez odsprzedaż, np. nagiełdzie. Wartość udziałów zależy więc od popytu i podaży na nie, np. notowań funduszu na giełdzie, stąd silna presja na wysoki zwrot z kapitału, np.dzięki wykorzystaniu dźwigni finansowej (instrumentów pochodnych). Fundusze zamknięte działające w Polsce nie mają najczęściej formy spółki akcyjnej (jeśli nie liczyć Narodowych Funduszy Inwestycyjnych w programiemasowej prywatyzacji). Są to raczej fundusze zawiązywane na realizacjęokreślonego programu inwestycyjnego, emitujące certyfikaty inwestycyjne.
Ze względu na politykę inwestycyjną wyróżniamy fundusze akcji, obligacji, mieszane lub agresywne, stałego dochodu, zrównoważone, itp.
Zasady działania rynku kapitałowego reguluje ustawa Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi z 1997 roku. Zakłada ona:
- równy dostęp do informacji na rynku publicznym;
- centralizację obrotu (rynek regulowany);
- dematerializację obrotu;
- pośrednictwo domów maklerskich w obrocie papierami wartościowymi;
- konieczność zgody na wprowadzenie papierów wartościowych do obrotu.
Nadzór nad giełdą i rynkiem papierów wartościowych pełni w Polsce Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (KPWiG), która jest organem administracji państwowej. Jej przewodniczącym jest Jacek Socha. Do jej głównych zadań naieży:
- wydawanie zezwoleń (licencji) na działalność maklerską;
- zatwierdzanie prospektów emisyjnych i dopuszczanie papierów warto-1ściowych do publicznego obrotu;
- ochrona inwestorów i regulacja rynku kapitałowego;
- nadzór nad rynkiem kapitałowym i giełdą;
- nadzór efektywności rynku i jego promocja.
Obrót papierami wartościowymi w Polsce i większości innych krajów jest zdematerializowany, a ruch akcji to tylko zmiana zapisów księgowych. Nabywca akcji otrzymuje jedynie poświadczenie z biura maklerskiego,
a akcje zdeponowane są w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych (KDPW), gdzie również dokonuje się rozliczania transakcji giełdowych. Utworzony w 1994 roku KDPW to spółka akcyjna, zawiązana przez Skarb Państwa, GPW, domy maklerskie, NBP i banki, posiadające akcje imienne, nieuprzywilejowane (bez dywidendy). Odpowiada za:
- rejestrowanie i przechowywanie papierów wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu;
- rozliczanie transakcji na rynku publicznym.
2. Instrumenty rynku pieniężnego i kapitałowego
Główną cechą każdego instrumentu finansowego jest spodziewany zysk i potencjalne ryzyko. Dla danego poziomu ryzyka, inwestor poszukuje instrumentu o największym zwrocie. Instrumenty publicznego obrotu papierami wartościowymi możemy podzielić według wielu kryteriów na przykład na:
- wierzycielskie i własnościowe;
- o starym i zmiennym dochodzie;
- krótko- i długoterminowe (rynku pieniężnego i kapitałowego);
- rzeczywiste (bazowe) i pochodne.
Rynek pieniężny cechuje się dużą dynamiką rozwoju i wieloma instrumentami, głównie o charakterze wierzycielskim.
Instrumenty rynku pieniężnego to bezwarunkowe, krótkoterminowe zobowiązania dłużnika na ustaloną kwotę i o określonym terminie umorzenia. Najpopularniejsze to bony - krótkoterminowe, o terminie wykupu poniżej jednego roku, papiery dłużne na okaziciela, sprzedawane z dyskontem, jak:
• bony skarbowe - wierzycielskie papiery wartościowe na okaziciela,sprzedawane z dyskontem i emitowane przez Skarb Państwa, reprezentowany przez Ministra Finansów. Finansują deficyt Skarbu Państwa krótkoterminowo (w przeciwieństwie do obligacji skarbowych - papierów długoterminowych). Agentem emisji jest NBP, który sprzedaje je na drodze przetargów;
bony pieniężne - to krótkoterminowe papiery wartościowe, emitowane przez NBP i sprzedawane aukcyjnie bankom w ramach operacji otwartego rynku jako instrument prowadzenia polityki pieniężnej;
• bony komercyjne (papiery komercyjne, commercialpapers) - to krótkoterminowe papiery dłużne (KPD), emitowane przez przedsiębiorstwa na bazie prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi (ustawa o obligacjach) lub na podstawie prawa wekslowego lub kodeksu cywilnego . Występują zarówno bony dyskontowe, jak i kuponowe, na okaziciela lub imienne.
Na rynkach globalnych bony komercyjne sąjednym z podstawowych instrumentów rynku pieniężnego, nabywcami zaś są duże fundusze, banki lub inni inwestorzy instytucjonalni. Pozwalają na alternatywne w stosunku do kredytu bankowego zasilenie przedsiębiorstw w kapitał inwestycyjny. Emitowane są zazwyczaj przez firmy o wysokim ratingu (wiarygodności kredytowej). Na polskim rynku dotychczas żadna z emisji KPD nie miała charakteru oferty publicznej, a największą popularnością cieszą się krótkoterminowe papiery dłużne zabezpieczone aktywami pożyczkobiorcy, emitowane przez firmy komercyjne na podstawie prawa wekslowego, np. weksle własne czy KWIT (komercyjne weksle inwestycyjno-terminowe).
Banki komercyjne emitują specyficzne instrumenty finansowe, jakimi są certyfikaty depozytowe (certificate of deposits - CD) - instrumenty na oka...
tekno-inez