Długosz Jan - Roczniki czyli kroniki Królestwa VII-XII.pdf - Staroplszczyzna, klasyka polska - hildahasz

JAN DŁUGOSZ

ROCZNIKI CZYLI KRONIKI KRÓLESTWA POLSKIEGO

KSIĘGI VII - XII

fragmenty

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL

MAIL TO: HISTORIAN@Z.PL

MMIII

Księga siódma

TATARZY ZWOJOWAWSZY RUŚ WPADAJĄ SZYBKIMI ZAGONY DO POLSKI

Ten zaś naród Tatarów, przepuszczona od niebios plaga na ukaranie przewrotności występków i

zbrodni u Polaków i innych ludów chrześcijańskich, nazwisko swoje wziął od rzeki Tartaru,

płynącej w kraju tatarskim; a jak wielu utrzymuje, Tatarzy, wprzód Mongołami zwani, od

mnogości otrzymali miano, w ich bowiem języku „mnóstwo" zowie się „tartar". 1 Są to ludzie

bezbożni, srogiego umysłu i nie mniej srodzy w czynach, małej postawy, nóg krótkich, nosa

płaskiego i wklęsłego, twarzy szerokiej bez brody, oczu małych a bystrych, piersi przestronnej,

rozłożystej, cery brzydkiej czarniawej, budowy ciała silnej; żywią się końskim mlekiem, posoką

i ścierwem, surowymi pokarmami i mięsiwem, a zwłaszcza prosem z krwią końską

zmieszanym; chleba, soli i żadnych przysmaków nie cierpią. Do wszeteczności zaś i cielesnej

rozpusty nadzwyczaj są skłonni, na zimno równie jak upały wytrwali, przestający na szczupłej i

lada jakiej strawie. Dla siebie wzajem uprzejmi i chętni, wierni, szczerzy i ludzcy, dla obcych

zrazu układni, ale potem chytrzy, podstępni i kłamliwi, w żądaniu natrętni, do dawania

nieskorzy i trudni.

PO ZADANEJ POLAKOM KLĘSCE POD CHMIELNIKIEM, TATARZY

PODSTĘPUJĄ POD KRAKÓW, A WIDZĄC GO OPUSZCZONYM OD

MIESZKAŃCÓW I KSIĄŻĘCIA, KTÓRY BYŁ UCIEKŁ DO WĘGIER, PUSTOSZĄ

GO NAJOKROPNIEJ I PALĄ; SAM TYLKO KOŚCIÓŁ ŚW. ANDRZEJA, 2 STOJĄCY

POD ÓW CZAS NA PRZEDMIEŚCIU, ZA STARANIEM UBOGICH MIESZCZAN

OCALONY [1241]

Po doznanej pod Chmielnikiem, z dopuszczenia Bożego i skrytych a sprawiedliwych wyroków

nieba, klęsce i zagładzie najdzielniejszych rycerzy, taki padł strach i zwątpienie na serca

wszystkich, którzy pozostali w księstwach krakowskim i sandomierskim, że w popłochu jedni

do Węgier, drudzy do Niemiec pouciekali; inni, a zwłaszcza wieśniacy, z żonami, dziećmi i

dobytkami swymi pokryli się w lasach i bezdrożach i dokąd kogo los ślepy zagnał, szukali

schronienia, wiedząc, że okrutny Tatarzyn nie oszczędzał żadnego stanu ani wieku. Bolesław

Wstydliwy, także książę krakowski i sandomierski, dowiedziawszy się o zniesieniu swego

wojska pod Chmielnikiem, z zamku krakowskiego, gdy i tu nie czuł się dosyć bezpiecznym, z

matką i żoną swoją, błogosławioną Kingą i innymi droższymi mu osobami i rzeczami, z całym

wreszcie książęcym dostatkiem zbiegł do Węgier, do teścia swego, króla Beli. A gdy później

Tatarzy poczęli ziemię węgierską pustoszyć, przez Morawy wrócił do Polski i przez długi czas

wysiadywał w Pieninach, w zamku blisko Sącza nad rzeką Dunajcem położonym. Tatarzy zaś,

po zadanej Polakom pod Chmielnikiem klęsce, podstąpili pod Kraków w sam dzień popielcowy,

a zastawszy go od mieszkańców opuszczonym (wszyscy bowiem do miejsc skrytych

pouciekali), wywarli swoją srogość na kościoły, domy i wszystkie miejskie budynki, samo

wreszcie miasto w dzień Wielkiejnocy podpaliwszy z dymem puścili. Ale chociaż kościół Św.

Andrzeja, podówczas za murami miasta stojący, do którego liczny zgarnął się był gmin ubogich

i chorych wraz z ich dziećmi i chudobą całą, Tatarzy zdobyć usiłowali, w mniemaniu, że tam

całego miasta złożone były dostatki i majątki, Polacy jednak, broniący tego kościoła z wielką

mocą i walecznością, przymusili ich odstąpić od oblężenia, ubiwszy pociskami miotanymi z

góry znaczną liczbę Tatarów. W drugie święto Wielkiejnocy jeden oddział tatarski z obozów

sandomierskich ruszył ku Łęczycy i Kujawom i ziemie, przez które przechodził, ogniem i

mieczem spustoszywszy, przy czym wymordował wiele niedorostków i dzieci, nawrócił do

Krakowa, gdzie się połączył z wodzem swoim, Batym, i drugim hordy oddziałem; była stąd

między Tatarami wielka radość, wielki tryumf i wesele, że im się udało zwycięsko i bez szkody

zdążyć do siebie i wzajem się powitać. Splądrowali podówczas Tatarzy, którzy byli poszli w

łęczyckie, klasztor witowski i z srogością barbarzyńską wymordowali wszystkie mniszki, okrom

trzech, które do lasów uciekły. Dlatego później zakonnice rzeczonego klasztoru przeniesiono do

Buska w diecezji krakowskiej, jako w miejsce nierównie bezpieczniejsze; buskie zaś opactwo

przeniesiono do Witowa. Po tej klęsce, sprawiedliwym Boga wyrokiem przypuszczonej nad lud

chrześcijański, zadrżał każdy w duchu, trwoga i zwątpienie opanowały wszystkie umysły, tak iż

jedni na drugich poglądając z milczeniem, potruchleli i, jakby obłąkani, nie mogli nawzajem

żadnej udzielić sobie rady ani pociechy. Zabrawszy się zatem do ucieczki, jakoby jedynego

środka ocalenia, jedni do Węgier, inni na Śląsk i do innych prowincji powybiegali, ubożsi

rozpierzchli się po lasach, szukając schronienia. Bolesław 3 zaś, syn Leszka, wraz z matką udał

się do króla węgierskiego, którego córkę pojął był w małżeństwo roku zbawienia MCCXXXIX.

Lecz gdy i tam, dla prze-ważnego wtargnienia barbarzyńców, nie znalazł bezpieczeństwa, zbiegł

do Moraw i zamknął się w klasztorze cystersów.

KSIĄŻĘ HENRYK [POBOŻNY] STACZA ŻWAWĄ BITWĘ Z TATARAMI; ALE

KIEDY BLISKIM JEST JUŻ ZWYCIĘSTWA, WOJSKO JEGO TATARZY CZARAMI

OSŁABIAJĄ I ZNOSZĄ DO SZCZĘTU, SAM KSIĄŻĘ HENRYK GINIE W

POGROMIE [1241]

Kiedy książę Henryk 4 z wojskami swymi na wojnę tatarską wyciągał z miasta Legnicy i w

świetną zbroję przybrany szyki rycerskie objeżdżał, z wierzchołka kościoła P. Marii, w którym

dnia poprzedzającego za swoją i wojska swego pomyślność odprawiał był nabożeństwo, spadł

kamień wedle głowy księcia i o kęs czaszki mu nie zgruchotał. Co wszyscy zaraz zrządzeniu

Boskiemu przypisując za złą wzięli wróżbę i znak jawny, że książę Henryk i jego wojsko w

bitwie z Tatarami przeciwności dozna. A skoro wyszedł za przedmieścia legnickie, na szerokiej

równinie, wedle której płynie rzeka Nysa, rozwinął swoje hufce i na cztery zastępy podzielił.

Pierwszy zastęp składali Krzyżacy i ochotnicy rozmaitego języka i z różnych narodów zebrani;

na którego uzupełnienie, iżby gęstsze utworzyły się szyki, gdy obcy żołnierz nie wystarczał,

przyłączono doń górników z kopalni złotych w Złotorii (tam bowiem były miny złote);

dowództwo nad nim objął syn morawskiego margrabi Bolesław. 5 Drugi oddział składali krako-

wianie i rycerstwo Wielkiej Polski, pod wodzą Sulisława, brata Włodzimierza, niegdyś

krakowskiego wojewody. W trzecim szli rycerze opolscy, których prowadził Mietsław, książę

opolski. 6 W czwartym Poppo von Osterna, wielki mistrz pruski z braćmi i rycerstwem swego

zakonu. Piąty, pod sprawą samego księcia Henryka, złożony był z Ślązaków i wrocławian

tudzież wyboru najcelniejszych rycerzy wielkopolskich i śląskich, niektórych wreszcie

najemnych zaciągów. Tyleż było oddziałów tatarskich, ale te przechodziły znacznie wojsko

polskie siłą, ogromem i liczbą wojowników.

Gdy więc na równinie szerokiej, zwanej Dobre Pole, bądź to dla żyzności roli, bądź dla

rozległego na wszystkie strony widoku, dnia dziewiątego kwietnia, czyli w poniedziałek po

oktawie Wielkiejnocy, spotkały się z sobą oba wojska, a najpierw zastęp Krzyżaków,

ochotników i górników rozpoczął walkę (otrzymał bowiem na usilne prośby ten zaszczyt, za

dozwoleniem wodza Henryka). Z wielką gwałtownością uderzyły na siebie obiedwie strony i

Krzyżacy z rycerstwem cudzoziemskim, złamawszy kopiami pierwsze szyki Tatarów, posuwali

się przeważnie naprzód. Ale gdy potem przyszło do ręcznej na miecze rozprawy, Krzyżacy i

rycerstwo cudzoziemskie, otoczeni zewsząd od łuczników tatarskich, tak iż im żaden z hufców

polskich nie mógł bezpiecznie podbiec na pomoc, chwiać się poczęli, a w końcu, pod chmurami

strzał (zwłaszcza, że wielu z nich było nagich i bezbronnych), jak kłosy nieźrałe pod nawalnym

gradem, ulegli. Skoro Bolesław, syn Dypolda, margrabiego morawskiego, i inni przednich

szyków rycerze padli na placu, reszta wojska, nie mogąc strzał tatarskich wytrzymać, do

głównego Polaków obozu pierzchnęła. Wtedy dwa zastępy polskie pod sprawą Sulisława

rycerza i Mietsława, książęcia opolskiego, wystąpiły do walki, którą z trzema oddziałami

Tatarów, podstawiających świeże posiłki w miejsce rannych, chwalebnie i z wytrwałością

stoczyły i wielką zadały klęskę barbarzyńcom, zwłaszcza że zasłaniane były kuszami polskimi

od strzał tatarskich. Zaczem hordyńcy poczęli naprzód ustępować z placu, a potem, gdy na

chwiejących się Polacy żwawiej natarli, zmuszeni byli do ucieczki.

Tymczasem jeden z hordy (nie wiadomo, ruskiego czy tatarskiego rodu) wypadłszy nagle, jął

pląsać tu i ówdzie między wojskami i krzyczeć przeraźliwym głosem, wołając po polsku:

„Biegajcie, biegajcie", to jest „uciekajcie, uciekajcie!" Głos ten Polaków nagłej nabawił trwogi,

Tatarów zaś tatarską mową ostrzeżonych do walki i wytrwałości zachęcił. Mietsław, książę

opolski, posłyszawszy ten krzyk, który nie za wybieg chytrości i głos wroga, ale raczej za

przestrogę rodaka i przyjaciela poczytał, uciekł z bitwy i znaczną część wojska, a zwłaszcza

tego, któremu w trzecim zastępie przewodził, za sobą pociągnął. Na co i własnymi patrząc

oczyma, i słysząc o tym doniesienia innych, książę Henryk z westchnieniem i żałością zawołał:

„Górze się nam stało", to jest „wielkie spotkało nas nieszczęście!", bynajmniej jednak nie

zmieszany ucieczką Mietsława i tych, którymi on dowodził, czwarty swój zastęp, z wybrańszych

i najdzielniejszych rycerzy złożony, wyprowadził do walki i trzy oddziały Tatarów, poprzednio

od dwóch polskich zastępów porażone, najsilniej na nie, jak tylko mógł, uderzywszy, pobił i

rozgromił, a w końcu do ucieczki przymusił. Wtedy czwarty oddział Tatarów, w którym się sam

wódz Baty znajdował, nad wszystkie trzy liczniejszy, nadciągnął i ponowiwszy walkę

spłoszonych i rozbitych Tatarów podparł i na Polaków z straszliwą uderzył gwałtownością. Lecz

gdy Polacy bynajmniej nie cofali kroku, ale dzielnie popierali sprawę, trwał między obiema

stronami przez niejaki czas bój zacięty, w którym przedniejsi z Tatarów w większej części

wyginęli, i niewiele Polakom brakowało do zupełnego zwycięstwa, już bowiem Tatarzy dobrze

przerzedzone mając szyki myśleli o ucieczce.

Była w ich wojsku między innymi chorągwiami jedna ogromnej wielkości, na której widzieć się

dawał wymalowany znak X; na samym zaś wierzchołku jej drzewca tkwiła postać głowy wielce

szpetnej i potwornej z brodą. Kiedy więc Tatarzy już o jedno staje w tył się byli cofnęli i

zabierali do ucieczki, chorąży niosący ów proporzec począł tą głową z całej siły machać, a

natychmiast buchnęła z niej jakaś para gęsta, dym i wyziew tak smrodliwy, że za rozejściem się

między wojskami tej zabójczej woni 7 Polacy mdlejący i ledwo żywi ustali na siłach i

niezdolnymi stali się do walki. Jakoż wiadomo, że Tatarzy od początku swego aż po dzisiejsze

czasy w wojnach i wszelakich sprawach używali zawsze czarów, umieli wróżyć, uroki czynić i

zaklinać; i między narodami barbarzyńskimi nie ma żadnego, który by więcej nad nich pokładał

ufności w swoich gusłach, przepowiedniach i czarach, kiedy poczynać mają jakie dzieło: tej też

sztuki użyli podówczas w bitwie z Polakami. A skoro postrzegli, że Polacy, już bliscy prawie

zwycięstwa, od onego dymu i cuchnącej pary stracili przytomność i serca, huknęli przeraźliwym

krzykiem i natarli zawrotem, a przełamawszy ich szyki, które aż dotąd trzymały się w całości,

sprawili rzeź okropną, w której książę Bolesław, syn Dypolda, margrabi morawskiego,

Szepiotką zwany, z wielu znakomitymi rycerzami chwalebnie poległ; Poppo także, mistrz

krzyżacki, z swymi Prusakami srogiej nie uszli klęski; reszta Polaków na ten widok pierzchnęła.

Książęcia Henryka dzielnie walczącego jeszcze wprawdzie nie opuściło wojsko, ale gdy inni

Polacy poszli w rozsypkę, taka otoczyła go ćma Tatarów, że z przodu i z tyłu ciężkie

wytrzymywał ciosy. Mimo tego nie przestał walki, lecz gdziekolwiek nawinęli się Tatarzy, ciął i

parł ich na przebój, usiłując przebić się przez owe tłumy nieprzyjaciół; szczupła wszelako

garstka snadno takiej mnogości uległa, zwalczona i pobita na głowę. Już około książęcia

Henryka czterech tylko uwijało się rycerzy, Sulisław, brat Włodzimierza, wojewody

krakowskiego, który był poległ pod Chmielnikiem, Klemens, wojewoda głogowski, Konrad

Konradowie i Jan Iwanowie. Gdy inni zajęci byli walką, ci czterej książęcia Henryka, aby nie

zginął w boju, z wielką siłą i trudem uprowadzili z pola, a przedarłszy się przez gęste kupy

wrogów, zamierzali ucieczkę, iżby przez ocalenie książęcia mniej dotkliwą i sromotną stała się

klęska powszechna. Jakoż zamiarowi temu byłby pomyślny odpowiedział skutek, gdyby nie

chramanie pod nim konia, który osłabiony wielu ranami zaledwie postępował. Poznali Henryka

po oznakach książęcych Tatarzy, dopędziwszy go w szybkiej pogoni, trzech tylko mającego przy

sobie rycerzy, czwarty bowiem Jan Iwanowie odbił się był od ich drużyny. Obskoczony dokoła

książę bronił się samotrzeci i walczył czas niejaki z pomocą swych towarzyszów. A lubo Jan

Iwanowie, wziąwszy świeżego konia od Rościsława, komornika nadwornego, przebił się przez

tłuszczę pogan i podstawił go księciu, który przesiadłszy się nań, pędził za Janem Iwanowicem,

torującym mu drogę wśród nieprzyjaciół, i w ten sposób umknąć usiłował; atoli sam tylko Jan

Iwanowie, mimo ran odniesionych w biegu, ujść zdołał z życiem; książęciu Henrykowi nie

powiodła się ucieczka, trzeci raz bowiem obskoczyli go Tatarzy. Straciwszy wszelką nadzieję

ocalenia, bronił się przecież z wielką odwagą, odcinając się to na prawo, to na lewo Tatarom.

Ale gdy wreszcie wyniesioną w górę prawicą Tatara najbliżej docierającego chciał ugodzić,

drugi Tatarzyn pchnął go dzidą pod pachę i zaraz Henryk opuściwszy rękę upadł z konia.

Tatarzy z wielkim okrzykiem i wrzawą porwali go z miejsca i powlekli na bok o dwa rzuty z

kuszy; tam dopiero ucięli mu głowę, którą zatknąwszy na drzewcu, a ciało odarłszy z szat

książęcych, nagiego trupa zostawili na polu.

Wielka przy tym liczba panów i rycerstwa polskiego w tej przygodzie za wiarę i religię

chrześcijańską poniosła męczeństwo; między nimi i owi trzej, o których wyżej się wspomniało,

Sulisław, brat Włodzimierza, wojewody krakowskiego. Klemens wojewoda głogowski, Konrad

Konradowie, Stefan z Wierzbny i Andrzej, syn jego, Klemens z Pełcznicy, syn Andrzeja,

Tomasz Piotrkowicz, Piotr Kusza, dzielniejsi i znakomitsi z rycerzy; którą to klęskę powszechną

i zgon syna błogosławiona Jadwiga 8 przesiadująca w Krośnie, mając sobie tej samej godziny

objawioną od Ducha św., oznajmiła o niej mniszce Adelajdzie. Jan Iwanowie, ścigany z dwoma

giermkami swymi od dziesięciu Tatarów, złączył się w ucieczce z rycerzem Luzmanem,

podobnież samotrzecim, w pewnej wsi o milę od miejsca bitwy odległej, gdzie nieco

odetchnąwszy na dziewięciu onych Tatarów, acz osłabiony dwunastu ranami, natarł i ośmiu z

nich trupem położył, dziewiątego brańcem pojmał.

Wstąpiwszy później do klasztoru dominikanów, życie poświęcił pobożności i służbie Boga,

który go swą opatrznością w tak wielkim niebezpieczeństwie uchował. Mietsław zaś, książę

opolski, uszedł z garstką swych ludzi do zamku legnickiego, nie zasłużywszy na wieniec

męczeński, pozyskany od tylu rycerzy za wiarę Chrystusa poległych.

ZGON BŁ. JADWIGI I ŻYCIA JEJ ŚWIĘTOBLIWEGO POCHWAŁA [1243]

Chwalebna i znakomita niewiasta, księżna Jadwiga, wdowa po Henryku Brodatym, książęciu

wrocławskim, która już za życia wielką łaską u Boga i widoczną jaśniała świętością, umarła

dnia dziewiątego października i w klasztorze trzebnickim, przez siebie i męża swego

zbudowanym i uposażonym, pochowaną została. Ciało jej, za życia wycieńczone postami i jak

wosk żółte i wybladłe, po śmierci cudną przybrało świetność, jak ciało uwielbione i święte. Ona

przewidując w duchu przyszłą kanonizację św. Stanisława, zapowiedziała, że w klasztorze

trzebnickim miał mieć postawiony ołtarz po lewej stronie chóru, i upominała swoje siostry

zakonne, aby w nim z wielką przebywały pobożnością, gdyż miejsce to miało być poświęcone

największemu z świętych. Stało się to wszystko, jak przepowiedziała. Ona przez lat dwadzieścia

osiem żyjąc w ślubach czystości, ciało i ducha wstrzymywała od wszelakich ponęt światowych.

A co ludziom zmysłowym zdaje się rzeczą podziwienia godną, wśród cierni łoża małżeńskiego

wraz z dostojnym małżonkiem swoim, Henrykiem, kwitnęła jak lilia i jak złoto w ogniu

czyszczone, nie poczuwała bynajmniej żądzy cielesnych rozkoszy.

ODKRYCIE ŻUP SOLNYCH W BOCHNI [1251]

W włości i wsi Bochni, pięć mil od Krakowa odległej, odkryto sól twardą i miąższą, którą

wyciągają w kruchach wielkich, gdzieniegdzie tak białą, że się wydaje jak kryształ, i dotąd

obficie do użytku służącą: i założono w tym miejscu miasteczko. Kościół także parafialny

zbudowano ku czci św. Mikołaja wyznawcy, który Bolesław Wstydliwy hojnym nadaniem

uposażył. Rzeczone odkrycie soli przypisują zasługom błogosławionej niewiasty, księżny

Kunegundy, żony Bolesława Wstydliwego, książęcia krakowskiego, która już wtedy

znakomitych cnót blaskiem jaśniała.

KRAKÓW OTRZYMUJE PRZYWILEJ NA PRAWO NIEMIECKIE 9 [1257]

Bolesław Wstydliwy, książę krakowski i sandomierski, chcąc swoje stołeczne miasto Kraków

pomyślniejszym obdarzyć wzrostem, którego pod rządem Polaków i prawem polskim osiągnąć

nie mogło, nadał je prawem średzkim, czyli niemieckim, i ustanowił w nim wójta, który skład

miasta i rozpołożenie domostw, porozrzucanych bez ładu i szyku, zmienił i należycie

uporządkował: a utworzywszy po raz pierwszy rynek środkowy powyprowadzał z niego rządne i

w stosownym kierunku wytknięte ulice.

TRZYDZIEŚCI I SZEŚCIORO DZIECI WYDANE NA ŚWIAT JEDNYM POŁOGIEM I

INNE OSOBLIWE ZJAWISKA [1270]

Głosiły w tym roku wieści o wielu dziwach wydarzonych w Polsce. W ziemi krakowskiej

niewiasta jedna, znakomitego rodu, Małgorzata, żona rycerza Wierzchosława ze wsi Nakło, w

Krakowie dnia dwudziestego pierwszego stycznia porodziła na raz trzydzieści i sześcioro dzieci

żywych, które jednak tego samego dnia pomarły.

W poniedziałek, dnia szóstego grudnia, o godzinie pierwszej w nocy niebo rozwarło się na krzyż

i ukazało się światło rzęsiste na kształt księżyca, które Kraków i całą okolicę jego jasno

oświeciło.

W mieście Kaliszu nazajutrz po oktawie Narodzenia Pańskiego, ulągł się cielec mający dwie

głowy psie, z których jedna, większa była w właściwym miejscu, a druga przy ogonie; zęby

Długosz Jan - Roczniki czyli kroniki Królestwa VII-XII.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: