KARA UMOWNA (art. 483–485):
Kara umowna to zastrzeżenie umowne, mocą którego strony ustalają, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy pieniężnej.
Kara umowna dotyczy tylko zobowiązań niepieniężnych. Nie może być zastrzeżona na wypadek naruszenia zobowiązań pieniężnych (w razie opóźnienia ze spełnieniem świadczenia pieniężnego należą się bowiem odsetki) - ustawodawca chciał uniknąć obchodzenia przepisów o odsetkach maksymalnych (lichwa).
Wysokość kary umownej może być określona bądź poprzez wskazanie konkretnej sumy, bądź poprzez wskazanie sposobu jej kalkulacji – np. dłużnik ma płacić 0,1% wartości świadczenia.
W umowie można zastrzec kilka kar na wypadek różnego rodzaju naruszeń – strony mogą przewidzieć, że na wypadek zwłoki będzie kara płacona za każdy dzień zwłoki, a z kolei na wypadek niewykonania będzie jakaś suma z góry ryczałtowo określona (gdyby doszło do definitywnego niewykonania).
Wynikający z zastrzeżenia obowiązek zapłaty kary umownej ma charakter:
1. warunkowy – jest uzależniony od naruszenia zobowiązania (niewykonania lub nienależytego wykonania);
2. uboczny (wtórny) – głównym obowiązkiem dłużnika jest nadal spełnienie świadczenia niepieniężnego i nie może się on – bez zgody wierzyciela – z niego zwolnić płacąc karę umowną. Zastrzeżenie to nie tworzy dla dłużnika zobowiązania przemiennego (facultas alternativa);
3. akcesoryjny – dzieli losy zobowiązania głównego - jeśli z jakichś przyczyn upadnie zobowiązanie główne, to tym samym nieaktualny staje się obowiązek zapłaty kary.
Funkcje kary umownej:
a) daje wierzycielowi pewne zabezpieczenie, stanowi środek nacisku na dłużnika, dyscyplinuje go – funkcja stymulacyjna;
b) ułatwia dochodzenie odszkodowania – nie trzeba dowodzić szkody i jej wysokości;
c) ma charakter represyjny – może przewyższać wartość szkody. Pełni funkcję zryczałtowanego odszkodowania.
Przesłanki dochodzenia kary umownej:
1. musi istnieć ważne zastrzeżenie umowne;
2. musi dojść do takiego naruszenia zobowiązania, na wypadek którego karę zastrzeżono;
3. muszą być spełnione przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika według zasad ogólnych.
Samo zastrzeżenie kary umownej nie zmienia zasad odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika - nadal odpowiada on w takim zakresie w jakim odpowiadał z danej umowy. Zapłata kary nie następuje niezależnie od przyczyn naruszenia – dłużnik w dalszym ciągu zachowuje dowód zwalniający
Choć oczywiście strony mogą w umowie przewidzieć zaostrzenie odpowiedzialności dłużnika – ustalić że będzie odpowiadał także za zdarzenia, za które by nie odpowiadał z ustawy (zgodnie z art. 473 §1).
A zatem wierzyciel będzie musiał udowodnić wszystkie przesłanki odpowiedzialności kontraktowej według zasad ogólnych z jednym wyjątkiem – nie musi dowodzić szkody. Zapłata kary jest niezależna od poniesienia szkody. Samo naruszenie zobowiązania jest już szkodą dla wierzyciela.
Byli autorzy którzy uważali, że jeśli dłużnik zdoła wykazać że wierzyciel wskutek naruszenia zobowiązania nie doznał żadnej szkody to uwalnia się od obowiązku zapłaty. Druga grupa autorów postulowała natomiast, że wierzyciel zwolniony jest od dowodzenia, że szkoda w ogóle powstała - to stanowisko ostatecznie zwyciężyło – w 2005 r. wydane zostało bowiem orzeczenie SN w składzie 7 sędziów, w którym stwierdził on, że obowiązek zapłaty kary oderwany jest od szkody jako takiej – zatem także od jej istnienia.
Miarkowanie kary umownej:
Poza okolicznościami, które dłużnik może podnosić celem zwolnienia się od odpowiedzialności, ma dodatkowo możliwość dochodzenia zmniejszenia (miarkowania) kary umownej. Prawo to przysługuje mu w 2 przypadkach:
§ jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane np. miał dostarczyć tonę węgla, a dostarczył 900 kg;
§ jeżeli kara jest rażąco wygórowana – (1) po pierwsze w odniesieniu do wartości całej transakcji, wartości świadczenia; (2) po drugie wielkości doznanej przez wierzyciela szkody w sytuacji, gdy szkoda jest niewielka, a kara umowna wysoka i wierzyciel wzbogaciłby się nadmiernie.
Modyfikacji kary umownej może żądać tylko dłużnik. Wierzyciel nie może żądać zwiększenia kary, gdy szkoda jaką poniósł jest od niej znacznie wyższa. Wierzyciel zawierając umowę bierze na siebie ryzyko takiego naprawienia szkody.
Wiąże się to z problemem stosunku roszczenia o karę umowną do roszczenia o odszkodowawczego na zasadach ogólnych (z art. 471) – teoretycznie możliwe są 4 sytuacje:
1. kara ma charakter wyłączny – wierzyciel traci roszczenie o naprawienie szkody;
2. kara jest tylko zaliczalna – wierzyciel może dochodzić kary, a w pozostałym zakresie (niepokrytej szkody) może dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych;
3. kara jest zastrzeżona jako alternatywna – wierzyciel ma możliwość wyboru - albo dochodzi kary, albo dochodzi odszkodowania (nie może obu na raz);
4. kara zastrzeżona kumulatywnie – charakter „podwójnie” karny – obok i niezależnie od odszkodowania.
Kara umowna ma co do zasady charakter wyłączny – zasadniczo wyłącza więc możliwość żądania przez wierzyciela odszkodowania uzupełniającego na zasadach ogólnych. Jest to jednak zasada dyspozytywna – strony mogą przez odmienne postanowienie nadać karze umownej charakter zaliczalny lub alternatywny.
Pytanie czy swoboda umów pozwala na wprowadzenie kary umownej kumulatywnej? Według przeważającego poglądu jest to niedopuszczalne – środek ten nie może mieć charakteru czysto represyjnego.
Wydaje się, że wychodziłoby to poza granice swobody umów (zasady współżycia społecznego, a przede wszystkim poza naturę stosunku zobowiązaniowego).
Natomiast kumulatywne kary zdarzają się jeśli są zastrzeżone w ustawie – kara umowna może być również zastrzeżona ustawowo (wtedy jest karą ustawową, nie umowną).
Bywały w historii polskiego prawa, zwłaszcza w dawnym systemie gospodarczym (centralnie planowanym) gdzie władze gospodarcze starały się wymusić solidność wykonywania zobowiązań, w ten sposób że wprowadzano kary ustawowe, czasem kumulatywne – czyste kary należne bez względu na odszkodowanie na zasadach ogólnych.
prawozaoczne