Heller - Czy świat jest racjonalny pap.pdf - Ontologia - tekno-inez

ARTYKUŁY

ZAGADNIENIAFILOZOFICZNE

WNAUCE

XX/1997,s.66–78

MichałHELLER

CZYWIATJESTRACJONALNY?

1.Naukajakosytuacjaproblemowa

Znanajestniech¦¢Popperadonadmiernychroztrz¡sa«j¦zykowych,któ-

rychcelemmiałobyby¢precyzyjneustalenieznaczeniajakiego±terminu 1 .

Poppernazywałtowerbalizmemiuwa»ał,»ezwyklezabiegitakieprowadz¡

do„zmniejszeniajasno±ci,stratyczasuiwysiłkuprzeznaczonegonawst¦pn¡

prac¦,któracz¦stoitakokazujesi¦bezu»yteczna” 2 .ZdaniemPopperapraw-

dziwypost¦pdokonujesi¦przezzmierzeniesi¦zproblemem.Wautentycznej

pracybadawczejanalizywerbalnepr¦dzejczypó¹niejzostan¡wypchni¦te

przez sytuacj¦problemow¡ .„Płodno±¢niejestwynikiemdokładno±cileczdo-

strzeganianowychproblemów,którychniktprzedtemniedostrzegł,iznaj-

dowanianowychdrógichrozwi¡zywania” 3 .Popperwró»nychswoichpra-

cachwielenapisałnatematsytuacjiproblemowych,alenapró»noszuka-

liby±myuniegoczego±wrodzajuichdeﬁnicji.Nicdziwnego.Jakiekolwiek

próbysłownychopisówmogłybyłatwoprzerodzi¢si¦w...analizywerbalne.

Nieulegawszak»ew¡tpliwo±ci,»eszczególniedwiecechyodgrywaj¡wa»n¡

rol¦wcharakterystycesytuacjiproblemowych:jejzdolno±¢generowaniano-

wychproblemówiwynajdywaniametodichrozwi¡zywania.Je»elitak,to—

pozwalaj¡csobienapewn¡elastyczno±¢j¦zykow¡—mo»emypowiedzie¢,

»esytuacj¡problemow¡ parexcellence jestsamanauka.Istot¡bowiemna-

ukijestwła±niezdolno±¢generowaniaproblemówinietylkowynajdywanie

metodichrozwi¡zywania,lecztak»efaktyczneichrozwi¡zywanie.Cowi¦-

cej,tedwiecechys¡wnaucezesob¡±ci±lezwi¡zaneinawzajemsi¦nie-

jakonap¦dzaj¡:niemalka»dyrozwi¡zanyproblemstawianoweproblemy,

UWAGA:Tekstzostałzrekonstruowanyprzypomocy±rodkówautomatycznych;mo»-

liwes¡wi¦cpewnebł¦dy,którychsygnalizacjajestmilewidziana(obi@opoka.org).Tekst

elektronicznyposiadaodr¦bn¡numeracj¦stron.

1 Niniejszyartykułjestcz¦±ci¡zamierzonejwi¦kszejcało±ci.

2 UnendedQuest ,Fontana–Collins,Glasgow1980,s.24.

3 Tam»e,s.25.

2 MichałHELLER

apostawienienowychproblemówbardzoczestoprowadzidowynajdowania

nowychmetodichrozwi¡zywania.Mo»emyzatempowiedzie¢,»enauka—

wdobrzeokre±lonymsensie—samajestsytuacj¡problemow¡.

Przeznauk¦rozumiemtuprzedewszystkimnauk¦nowo»ytn¡,tzn.na-

uk¦zapocz¡tkowan¡przezGalileuszaiNewtona(iinnych),posługuj¡c¡si¦

matematyczno–empiryczn¡metod¡.Przedewszystkim,aleniewył¡cznie

—nauk¡bowiembyłorównie»towszystko,codoprowadziłodopowstania

matematyczno–empirycznejmetodynaprzełomieXVIiXVIIwieku.Gdy

jednakmy±limyonaucejakosytuacjiproblemowej,wygodniejestodwoły-

wa¢si¦doprzykładówznaukiponewtonowskiej—tambowiemszczególnie

jaskrawo(byniepowiedzie¢—dramatycznie)ujawniasi¦„problemowo±¢”

nauki.Cowi¦cej,niebywałysukces,jakiodniosłaponewtonowskanauka,do-

dajedotej„problemowo±ci”niejakojeszczejedenwymiar:naukanietylko

generujenoweproblemyiwynajdujemetodyichrozwi¡zywania,alejest

wtychzabiegachniezwykleskuteczna.Inieidzietutylkootrafno±¢prze-

widywa«wynikaj¡cychznaukowychteorii(takmocnopodkre±lan¡przez

ﬁlozofównauki),lecztak»eowszystkietechnicznezastosowanianaukem-

pirycznych.Kwestionuj¡cosi¡gni¦ciateoretycznejﬁzyki,nale»ałobyzakwe-

stionowa¢korzystaniezradia,telewizji,nowoczesnych±rodkówtransportu

itp.Teorienaukowes¡wtopionewcodzienne»ycienietylenawetprzezto,

»edaj¡rozumienie±wiata,leczprzedewszystkimprzezswojezastosowania,

któretakbardzokształtuj¡obliczenaszejcodzienno±ci.

To,»enaukajestsytuacj¡problemow¡,nale»yrozumie¢,wpewnym

sensie,pi¦trowo.Wnaucejedneproblemygeneruj¡inneproblemy,coskła-

niauczonychdowynajdowaniakolejnychmetodichrozwi¡zywania.Ito

jestpierwszypoziom(lubpierwszepi¦tro).Alezczasemnaukastajesi¦

problememsamadlasiebieitrzebaznale¹¢metodyzmierzeniasi¦ztym

problemem.Itojestdrugipoziom,którycz¦stonazywasi¦ﬁlozoﬁ¡na-

uki.Jednymznajwa»niejszychproblemów,jakirodzisi¦natympoziomie

jest problemracjonalno±cinauki .Przybieraonwieleznaczeniowychpostaci.

Itakmo»napyta¢o racjonalno±¢ludzkiegopoznania ,któreprowadzidopo-

znanianaukowego.Jakies¡jegocechy?Jakodró»ni¢racjonalno±¢odirra-

cjonalno±ci?Dlaczegonale»ykierowa¢si¦racjonalno±ci¡?Mo»nate»pyta¢

oto,wjakimsensiemetodynaukowes¡racjonalne?Czyrozwójnaukijest

racjonalny,tzn.czykierujesi¦jak¡±„wewn¦trzn¡logik¡”,czyte»wył¡cz-

niesteruj¡nimczystozewn¦trzneczynniki,takiejakpsychologiauczonych

lubsocjologiczneiekonomicznewarunki,wjakich»yj¡(wostatnichlatach

ﬁlozofowienaukipo±wi¦cilitymproblemomwieleuwagi)?Mo»nawreszcie

CZYWIATJESTRACJONALNY? 3

zada¢pytanieoto,czybadanyprzeznauki±wiatmusispełnia¢jakie±wa-

runki,aje±litak,tojakie,dzi¦kiktórymmo»nagoracjonalniebada¢.Ten

ostaniproblemb¦dziemynazywa¢ problememracjonalno±ci±wiata (mówi

si¦równie»o racjonalno±ciontologicznej lubo racjonalno±ciwsensieon-

tologicznym ).B¦dzieonstanowi¢przedmiotmoichdalszychrozwa»a«.Ale

zanimdoniegoprzejd¦,wartou±wiadomi¢sobie,»enajszerzejrozumiany

problemracjonalno±ciwyrastazsytuacjiproblemowej,jak¡jestsamana-

uka.Uwagatadotyczynietylkowprostracjonalno±cimetodnaukowychczy

rozwojunauki,leczrównie»poznaniawogóle,atak»eracjonalno±ciwsensie

ontologicznym.Przecie»naukajestniczyminnymjaktylkowysocezorgani-

zowanymprocesempoznawczymitrudnoanalizowa¢poznaniewogóle,nie

odwoławszysi¦pr¦dzejczypó»niejdopoznanianaukowego.Azagadnie-

nieracjonalno±ci±wiata(czyliracjonalno±ciwsensieontologicznym),cho¢

jestniew¡tpliwieproblememﬁlozoﬁcznym,nigdyniezostałobynawetpo-

stawione,gdybyniezdumiewaj¡cewyniki,jakienaukaosi¡gn¦ławbadaniu

±wiata.

2.Racjonalno±¢±wiata—hipotezawyj±ciowa

Istniej¡do±¢znacznerozbie»no±cizda«,gdyidzieokryteriaracjonal-

negodyskursu(poznania,pogl¡du...),alemałoktow¡tpiwto,»eistniej¡

racjonalnedyskursy(poznania,pogl¡dy...),natomiastistnienieracjonalno-

±ciontologicznejstanowiprzedmiotbardzozaci¦tychsporów.Jestprzytym

rzecz¡charakterystyczn¡,»eprzeciwnicyracjonalno±ci±wiatanajcz¦±ciej

rekrutuj¡si¦spo±ródﬁlozofów,podczasgdynaukowcy,zwłaszczaﬁzycy–

teoretycy,racjonalno±¢±wiatauwa»aj¡zaoczywist¡lubprawieoczywist¡.

Zarzutystawianeprzezﬁlozofówrozpatrz¦poni»ejszczegółowo.

Teraz,bardziejdlawprowadzeniapoj¦ciaracjonalno±cini»zch¦ciko-

rzystaniazargumentu exauctoritate ,odwołamsi¦dobodajnajbardziej

zdecydowanegoobro«cyracjonalno±ci±wiata,amianowiciedoAlbertaEin-

steina(chocia»tegorodzajuautorytetównienale»ylekcewa»y¢,gdyidzie

osprawyzwi¡zaneznauk¡).Wznanejpracy Do±wiadczeniearzeczywisto±¢

pisałon:

Mo»napowiedzie¢,»e„wiecznazagadka±wiata”tojegozrozu-

miało±¢.Jednazwi¦kszychzasługKantapoleganatym,»epo-

kazałonbezsensowno±¢twierdzeniaorealno±ci±wiatazewn¦trz-

negobeztejzrozumiało±ci.Gdymówimyo„zrozumiało±ci”,sens

tegowyra»eniajestcałkiemprosty.Zawieraonwsobiedoprowa-

4 MichałHELLER

dzeniedookre±lonegouporz¡dkowaniawra»e«zmysłowychprzez

tworzenieogólnychpoj¦¢,ustanowieniewzajemnychzwi¡zków

pomi¦dzytymipoj¦ciamiado±wiadczeniemzmysłowym;zwi¡zki

tebywaj¡ustanawianewszelkimimo»liwymisposobami.Wtym

sensie±wiatnaszegozmysłowegodo±wiadczeniajestzrozumiały.

Samfakttejzrozumiało±ciprzedstawiasi¦jakocud 4 .

WprawdzieEinsteinmówituo„porz¡dkowaniuwra»e«zmysłowych”

i„tworzeniuogólnychpoj¦¢”,tojednakcech¦zrozumiało±ciprzypisujenie

człowiekowi(wsensiezdolno±cidorozumienia)lecz±wiatu(wsensiebycia

zrozumiałym).Wyra»enie„zrozumiało±¢”nieoddajedobrzeangielskiego

terminu comprehensibility ,którywodniesieniudo±wiatazwracauwag¦nie

tylkonato,»e±wiatdasi¦zrozumie¢,lecztak»enato,»eprzypomocypew-

negowysiłkupoznawczegofaktyczniebywa(przynajmniejwcz¦±ci)rozu-

miany.Einstein,przezcz¦stemanifestowanieswojegozdziwieniafaktemzro-

zumiało±ci( comprehensibility )±wiata,zapocz¡tkowałwﬁlozoﬁinaukiw¡tek

krytycznejreﬂeksjinadtymzagadnieniem.Wmiar¦narastaniatychreﬂeksji

przeobra»ałasi¦tak»eterminologia:corazcz¦±ciej,równoleglezEinsteinow-

sk¡„zrozumiało±ci¡”,zacz¦tomówi¢o„badalno±ci”±wiata(przynajmniej

wliteraturzepolskiej),apotemwyra»enie„racjonalno±¢±wiata”zdomino-

wałoinneokre±lenia(nietylkowPolsce)istałosi¦prawietechnicznym

terminem.

Czynneuprawianienaukiistotniewytwarzawbadaczuprzekonanie,»e

wchodzionwkontaktpoznawczyzrzeczywisto±ci¡,którawykraczapoza

niegosamegoiktórawodpowiedzinabadawczezabiegiuczonegoujaw-

niamupewneinformacjeosobie.Przekonaniatakieznajduj¡mocnepo-

twierdzeniewhistoriinauki.Pasmosukcesówodniesionychprzeznauki

empiryczno–matematyczne,ł¡czniez„opanowywaniemprzyrody”dzi¦ki

technicznymzastosowaniomnauk,przekonywaj¡cowskazujenato,»ena-

ukaistotnie„wydziera±wiatujegotajemnice”.Ostatnie,uj¦tewcudzysłów

sformułowanietrafniesugeruje,»eprocesrozwojunaukimo»narozpatrywa¢

jakoci¡gzmaga«si¦uczonychzestawiaj¡cymopór±wiatemi»ezadziwia-

j¡cocz¦stoopórtenbywaprzynajmniejcz¦±ciwoprzezwyci¦»any.Badanie

±wiataniejestłatwe,alejestmo»liwe.I,cowi¦cej,rzeczywi±ciemamiejsce

whistoriiludzko±ci.Przekonanieotym,»e„±wiatjestbadalny”dodatkowo

wzmacniafakt,»eabyjepodwa»y¢(coczyni¡niektórzyﬁlozofowie),trzeba

przywoływa¢napomocbardzowymy±lnełamigłówkimy±lowe.

4 PhysicsandReality ,w: IdeasandOpinions ,Dell,NewYork,1978,ss.283–315.

CZYWIATJESTRACJONALNY? 5

Mog¦wi¦csformułowa¢nast¦puj¡c¡hipotez¦wyj±ciow¡: wiatposiada

pewn¡cech¦,dzi¦kiktórejdajesi¦goskuteczniezbada¢ .Hipotez¦

t¦b¦d¦skrótowonazywa¢ hipotez¡racjonalno±ci±wiata (lubpoprostu ra-

cjonalno±ci¡±wiata ).Okre±lenie hipotezaontologicznejracjonalmno±ci tak»e

byłobytunamiejscu.

Pragn¦podkre±li¢,»eracjonalno±¢±wiataprzyjmuj¦jakohipotez¦,która

—jaks¡dz¦—wmiar¦rozwijaniasi¦dalszychmoichanalizb¦dziesi¦

corazbardziejuprawdopodobnia¢.Jesttozgodnezmoimiantyfundacjoni-

stycznymiprzekonaniami,wedlektórychbudowanieﬁlozoﬁina„niepodwa-

»alnychfundamentach”jestniebezpieczn¡iluzj¡.Nale»yraczej,wychodz¡c

odwyj±ciowychhipotez,rozbudowywa¢argumentacj¦nazasadzieswoistego

(„nieliniowego”)sprz¦»eniazwrotnegopomi¦dzywnioskamiiprzesłankami.

Niecałkiemdomkni¦tekołologicznychwnioskowa«(tak,byunikn¡¢bł¦du

circulusvitiosus )powodujewzrostspójno±cisystemuijegowiarygodno±ci 5 .

To,»eracjonalno±¢±wiatawpunkciewyj±ciatraktuj¦jakohipotez¦,nie

znaczy,»ejestonasłabouzasadniona.Przeciwnie,ju»nasamympocz¡tku

przemawiaj¡zani¡bardzosilneracje(naktórychwzasadziemo»naby

poprzesta¢):wyrastaona—jakwidzieli±my—zsytuacjiproblemowej,jak¡

jestsamanauka.

Ijeszczejedenkomentarzdomojejwyj±ciowejhipotezy.Czywymagaona

uprzedniegowyja±nienia,conale»yrozumie¢przez badanie ±wiata?Iczynie

jesttak,»enajpierwpowinni±mywiedzie¢,cotoznaczy racjonalne badanie,

adopieropotemmówi¢oracjonalno±ci±wiata?Niew¡tpliwiedoproblemu

racjonalno±cibadania,awi¦cdoracjonalno±ci„odstrony”badaj¡cegoczło-

wieka,trzebab¦dziepowróci¢,alewpunkciewyj±ciawystarczyprzyj¡¢

(itojestzawartewmojejwyj±ciowejhipotezie),»ebadanie±wiatajestra-

cjonalne,je»elijest skuteczne .Askuteczno±¢deﬁniujesi¦przezwskazanie

nahistori¦naukiijejtechnicznezastosowania.

3.Czyracjonalno±¢±wiatajestzało»eniemnauki?

Zwolennicyracjonalno±ci±wiatacz¦stotwierdz¡,»ejestonamilcz¡cym

zało»eniemnaukilubwarunkiemkoniecznymjejuprawiania.Niewyklu-

czam,»etakjestistotnie,ale—jakwidzieli±my—mojastrategiajestinna:

racjonalno±¢±wiataprzyjmuj¦jedyniejakowyj±ciow¡hipotez¦.Jenak»e,

abyt¦hipotez¦wzmocni¢,wartorozpatrzy¢argumenty,którymiprzeciw-

5 Por.M.Heller: Przeciwfundacjonizmowi ,w: Sensyinonsensywnauceiﬁlozoﬁi ,

[wdruku;materialyzkonferencji—Kraków,maj1997].

Heller - Czy świat jest racjonalny pap.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: