David Chalmers.pdf

Zagadka

Teoria ÊwiadomoÊci

mo˝e mieç nieoczekiwany

wp∏yw na nasze poglàdy

na WszechÊwiat

i nas samych

David J. Chalmers

ÂWIADOMOÂå, subiektywne

poczucie w∏asnego ja, jest

dla neurobiologii jednym

z najwi´kszych wyzwaƒ.

Nawet szczegó∏owa wiedza

na temat mechanizmów

dzia∏ania mózgu i neuronalnych

zale˝noÊci to za ma∏o,

by wyjaÊniç, jak i dlaczego

istota ludzka uzyskuje

samoÊwiadomy umys∏.

102 ÂWIAT NAUKI

Zaktualizowane ze Âwiata Nauki numer 2/1996

ÊwiadomoÊci

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI 103

cz∏owieka jednym z najbardziej

oczywistych, a zarazem tajem-

niczych doznaƒ. Niczego nie

doÊwiadczamy bardziej bezpo-

Êrednio ni˝ ÊwiadomoÊci, ale nies∏ycha-

nie trudno pogodziç fakt jej istnienia

z ca∏à resztà naszej wiedzy. Dlaczego

ÊwiadomoÊç istnieje? Do czego jest po-

trzebna? Jak mo˝e powstawaç w wyni-

ku procesów zachodzàcych w mózgu?

To jedne z najbardziej intrygujàcych py-

taƒ w ca∏ej nauce.

psychologów i filozofów zacz´∏o odrzu-

caç twierdzenie, ˝e ÊwiadomoÊci nie da

si´ badaç naukowo, i podj´∏o próby

wdarcia si´ w jej sekrety. Co by∏o do

przewidzenia, na tak nowym polu ba-

daƒ istnieje gmatwanina rozbie˝nych

i sprzecznych teorii, cz´sto pos∏ugu-

jàcych si´ podstawowymi poj´ciami

w niespójny sposób. Do rozplàtania te-

go w´z∏a niezb´dne jest rozumowanie

filozoficzne.

Niezliczona liczba poglàdów dotyczà-

cych istoty ÊwiadomoÊci tworzy spek-

czeÊnie wbrew misterianizmowi utrzy-

muj´, ˝e ÊwiadomoÊç da si´ opisaç za

pomocà teorii nowego rodzaju. Wpraw-

dzie nie dopracowano jej jeszcze we

wszystkich szczegó∏ach, ale wnikliwe

rozumowanie prowadzàce do dobrze

uzasadnionych wniosków mo˝e wyja-

Êniç niektóre podstawowe cechy Êwia-

domoÊci. B´dzie to prawdopodobnie wy-

maga∏o sformu∏owania nowych praw

podstawowych, a poj´cie informacji ode-

gra w tym kluczowà rol´. To, czego si´

domyÊlamy obecnie, sugeruje, ˝e teoria

Przez wiele lat naukowcy badajàcy mózg i umys∏

trzymali si´ od problemu ÊwiadomoÊci z daleka .

Obiektywnie rzecz bioràc, mózg mo˝-

na uznaç za struktur´ wzgl´dnie ∏atwà

do zrozumienia. Kiedy patrzymy na t´

stron´ pisma, w mózgu zachodzi ciàg

szybkich procesów: fotony padajà na siat-

kówk´ oka, sygna∏y elektryczne przebie-

gajà przez nerw wzrokowy, a nast´pnie

pomi´dzy ró˝nymi oÊrodkami mózgu;

w koƒcu reagujemy uÊmiechem, zdzi-

wieniem lub jakàÊ uwagà. Ale jest te˝ su-

biektywny aspekt tego zjawiska. Patrzàc

na t´ stron´, jesteÊmy Êwiadomi, ˝e jà

widzimy, i odbieramy widniejàce na niej

obrazy i s∏owa jako cz´Êç w∏asnego ˝ycia

umys∏owego. Wyraênie czujemy kolo-

ry i kszta∏t rysunku. JednoczeÊnie mo-

˝emy doznawaç jakichÊ uczuç i formu∏o-

waç pewne myÊli. Wszystko to razem

tworzy ÊwiadomoÊç: subiektywne, we-

wn´trzne ˝ycie umys∏u.

Przez wiele lat naukowcy badajàcy

mózg i umys∏ trzymali si´ od problemu

ÊwiadomoÊci z daleka. Przewa˝a∏ po-

glàd, ˝e nauka, która przecie˝ opiera si´

na faktach obiektywnych, nie mo˝e zaj-

mowaç si´ czymÊ tak subiektywnym jak

ÊwiadomoÊç. Behawiorystyczne podej-

Êcie w psychologii, które dominowa∏o

uprzednio, koncentrowa∏o si´ na ze-

wn´trznym zachowaniu organizmu i od-

rzuca∏o wszelkie rozwa˝ania na temat

wewn´trznych procesów myÊlowych.

Póêniej w rozwoju psychologii poznaw-

czej skierowano uwag´ na procesy za-

chodzàce wewnàtrz mózgu. Mimo to

ÊwiadomoÊç wcià˝ pozostawa∏a poza

dyskusjà, nadajàc si´ jedynie do rozmów

póênà nocà i to po drinku.

Jednak w ciàgu ostatnich kilku lat co-

raz liczniejsze grono neurobiologów,

trum rozciàgajàce si´ od teorii reduk-

cjonistycznych, zgodnie z którymi

zjawisko to da si´ wyjaÊniç zwyk∏ymi

metodami badawczymi neurobiologii

i psychologii, do stanowiska tzw. miste-

rian, którzy twierdzà, ˝e nigdy i w ˝ad-

nym stopniu nie uda nam si´ jej zrozu-

mieç. Sàdz´, ˝e g∏´bsza analiza pozwala

oba te poglàdy uznaç za b∏´dne i ˝e

prawda le˝y gdzieÊ poÊrodku.

ÊwiadomoÊci mo˝e mieç nieoczekiwa-

ny wp∏yw na nasze poglàdy na Wszech-

Êwiat i nas samych.

Badacze u˝ywajà s∏owa „Êwiado-

moÊç” w wielu ró˝nych znaczeniach.

Aby jasno postawiç spraw´, musimy

przede wszystkim wyodr´bniç odmien-

ne problemy, które cz´sto si´ ∏àczy pod

nazwà ÊwiadomoÊci. Sàdz´, ˝e dobrze

jest podzieliç je na ∏atwe i trudne. „¸a-

twe” nie oznacza tu bynajmniej trywial-

ne; w rzeczywistoÊci sà one równie in-

trygujàce jak wi´kszoÊç innych w psy-

chologii i biologii, ale dopiero proble-

my „trudne” stanowià sedno tajemnicy

ÊwiadomoÊci.

¸atwe problemy ÊwiadomoÊci to na

przyk∏ad pytania: Jak cz∏owiek odró˝-

nia bodêce i odpowiednio na nie reagu-

je? Jak mózg integruje informacje z wie-

lu ró˝nych êróde∏ i u˝ywa ich do kontroli

zachowania? Jak podmiot ludzki potra-

fi werbalizowaç swoje stany wewn´trz-

ne? Choç wszystkie te pytania odnoszà

si´ do ÊwiadomoÊci, to dotyczà obiek-

tywnych mechanizmów funkcjonowa-

nia aparatu poznawczego. Mamy wi´c

wszelkie powody sàdziç, ˝e dalsze ba-

dania w dziedzinie psychologii poznaw-

czej i neurobiologii przyniosà na nie od-

powiedê.

Natomiast trudnym problemem jest

pytanie: jak to si´ dzieje, ˝e procesy fi-

zyczne wywo∏ujà prze˝ycia subiektyw-

ne? Ta zagadka dotyczy wewn´trznego

aspektu myÊlenia i percepcji: sposobu,

w jaki zewn´trzna rzeczywistoÊç jest od-

czuwana przez podmiot percepcji. Kie-

dy patrzymy, doÊwiadczamy doznania

zmys∏owego, na przyk∏ad wra˝enia ja-

Trudny problem

REDUKCJONIZMOWI zarzucam to, ˝e na-

rz´dzia poznawcze neurobiologii nie po-

zwalajà w pe∏ni opisaç doznania Êwia-

domoÊci, choç w wielu przypadkach do-

starczajà istotnych informacji. Jedno-

ZAGLÑDANIE do naszego

wn´trza mo˝e byç trudne.

104 ÂWIAT NAUKI

TAJEMNICZY UMYS¸

P OCZUCIE Â WIADOMO Â CI jest dla

skrawego b∏´kitu. PomyÊlmy o nie dajà-

cym si´ wr´cz wys∏owiç prze˝yciu wywo-

∏anym dêwi´kiem oboju dochodzàcym

z oddali, o cierpieniu, jakie sprawia in-

tensywny ból, o iskierce radoÊci czy te˝

nastroju medytacji powstajàcych w chwi-

li, gdy pogrà˝amy si´ w myÊlach. Wszyst-

ko to sà aspekty tego, co nazywam Êwia-

domoÊcià. To te zjawiska stanowià

prawdziwà tajemnic´ naszego umys∏u.

Aby pokazaç, na czym polega ró˝nica

mi´dzy tymi dwiema klasami proble-

mów, przeprowadêmy eksperyment my-

Êlowy opisany przez australijskiego fi-

lozofa Franka Jacksona. Za∏ó˝my, ˝e

Mary, neurobiolog ˝yjàca w XXIII wie-

ku, jest czo∏owym ekspertem w dziedzi-

nie mechanizmów mózgu odpowiedzial-

nych za widzenie barwne. Jednak

uczona ta ca∏e ˝ycie sp´dzi∏a w czarno-

-bia∏ym pomieszczeniu i nigdy nie wi-

dzia∏a innych kolorów. Mary wie wszyst-

ko, co mo˝na wiedzieç o procesach

fizycznych zachodzàcych w mózgu –

o jego biologii, budowie i funkcjach. To

pozwala jej rozwiàzaç ∏atwe problemy:

odpowiedzieç na pytanie, jak mózg od-

ró˝nia bodêce, jak integruje informacje

HIPOTETYCZNA NEUROBIOLOG, która ca∏e ˝ycie sp´dzi∏a odizolowana w czarno-bia∏ym

pomieszczeniu, wie wszystko o sposobie przetwarzania przez mózg informacji o kolorach,

ale nie zna doznaƒ towarzyszàcych ich widzeniu. Ten przyk∏ad sugeruje, ˝e wiedza

omózgu nie wystarcza do zrozumienia doznania ÊwiadomoÊci.

i produkuje odpowiedzi werbalne. Dzi´-

ki wiedzy o widzeniu barwnym zna za-

le˝noÊç mi´dzy d∏ugoÊcià fali Êwietlnej

i nazwà koloru. Istnieje jednak coÊ bar-

dzo istotnego w widzeniu barwnym,

o czym Mary ciàgle nic nie wie: jakie to

wra˝enie, kiedy si´ widzi kolor na przy-

k∏ad czerwony. Wyp∏ywa stàd wniosek,

˝e pewnych aspektów doznaƒ Êwiado-

mych nie mo˝na wydedukowaç ze zna-

jomoÊci faktów fizycznych dotyczàcych

funkcjonowania mózgu.

RzeczywiÊcie, nikt nie wie, dlacze-

go tym procesom fizycznym towarzy-

szy poczucie ÊwiadomoÊci. Dlacze-

go wówczas gdy nasz mózg reaguje na

Êwiat∏o o pewnej d∏ugoÊci fali, to ma-

my wra˝enie koloru fioletowego? Dla-

czego w ogóle mamy jakiekolwiek do-

znanie? Czy nie posiadajàcy Êwiadomo-

Êci automat nie wykona∏by tego zadania

równie skutecznie? To sà w∏aÊnie pyta-

nia, na które powinna odpowiedzieç teo-

ria ÊwiadomoÊci.

Czy neurobiologia wystarczy?

NIE NEGUJ ¢ TEGO , ˝e ÊwiadomoÊç powsta-

je w mózgu. Wiemy na przyk∏ad, ˝e su-

biektywne wra˝enie widzenia jest ÊciÊle

zwiàzane z procesami zachodzàcymi w

korze wzrokowej. Ale z odpowiedzià na

pytanie o natur´ tej zale˝noÊci jest ju˝

k∏opot. To wa˝ne, ˝e doznania subiek-

tywne wydajà si´ wynikiem procesów

DAVID J. CHALMERS studiowa∏ matematyk´ w Adelaide University i w University of Oxford,

ale fascynacja ÊwiadomoÊcià zawiod∏a go w stron´ filozofii i psychologii poznawczej. Tytu∏ dok-

tora filozofii tych nauk otrzyma∏ w Indiana University. Obecnie jest pracownikiem Wydzia∏u

Filozofii w University of Arizona. Jest autorem The Conscious Mind iwielu artyku∏ów.

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI 105

fizycznych. Lecz zupe∏nie nie wiemy, jak

i dlaczego tak si´ dzieje.

Bioràc pod uwag´ zalew prac na te-

mat ÊwiadomoÊci obserwowany ostat-

nio w neurobiologii i psychologii, mo˝-

na by przypuszczaç, ˝e zagadka Êwia-

domoÊci stopniowo si´ wyjaÊnia. Ale po

dok∏adniejszej analizie dostrzegamy, ˝e

prawie wszystkie prace dotyczà jedynie

∏atwych problemów. PewnoÊç siebie

zwolenników poglàdu redukcjonistycz-

nego wynika z post´pu w rozwiàzywaniu

problemów ∏atwych, który nie wnosi ni-

czego istotnego do prób odpowiedzi na

pytania trudne.

Rozwa˝my na przyk∏ad hipotez´ po-

stawionà przez Francisa Cricka z Salk

Institute for Biological Studies w San

Diego i Christofa Kocha z California In-

stitute of Technology. Sugerujà oni, ˝e

ÊwiadomoÊç powstaje w wyniku pew-

nych oscylacji w korze mózgowej, które

ulegajà synchronizacji, gdy neurony ge-

nerujà potencja∏y iglicowe z cz´stoÊcià

40 wy∏adowaƒ na sekund´. Crick i Koch

sà przekonani, ˝e odwo∏ujàc si´ do te-

go zjawiska, mo˝na wyt∏umaczyç, w ja-

ki sposób ró˝ne cechy postrzeganego

przedmiotu (np. jego kolor i kszta∏t),

które sà przetwarzane przez ró˝ne cz´-

Êci mózgu, ∏àczà si´ w naszej Êwiado-

moÊci w spójnà ca∏oÊç. Zgodnie z ich

teorià, dwa fragmenty informacji zespa-

lajà si´ wtedy, gdy zaczynajà byç re-

prezentowane przez zsynchronizowane

wy∏adowania.

Ta hipoteza byç mo˝e rozwiàzuje je-

den z ∏atwych problemów – mianowi-

cie jak informacja jest w mózgu scalana.

Ale dlaczego synchronizacja oscylacji

mia∏aby prowadziç do jakiegokolwiek

doznania wzrokowego oboj´tnie ju˝ przy

jakim stopniu integracji? To pytanie do-

tyczy trudnego problemu, którego po-

wy˝sza teoria zupe∏nie nie wyjaÊnia.

Crick i Koch zajmujà stanowisko agno-

styczne w sprawie, czy trudny problem

zostanie kiedykolwiek rozwiàzany przez

nauk´ [ ramka poni˝ej ].

Ten sam zarzut mo˝na postawiç pra-

wie wszystkim publikacjom z ostatnich

lat, zwiàzanym z problemem Êwiado-

moÊci. Na przyk∏ad filozof Daniel C.

Dennett w ksià˝ce Consciousness Ex-

plained (WyjaÊnienie ÊwiadomoÊci) z

1991 roku przedstawi∏ wyrafinowanà

teori´ opisujàcà, jak wiele niezale˝nych

procesów zachodzàcych w mózgu ∏àczy

si´ i wytwarza spójnà reakcj´ na postrze-

gane zdarzenie. Mo˝e ona du˝o wnieÊç

do wyjaÊnienia tego, jak generujemy

s∏owne opisy naszych stanów wewn´trz-

nych, ale bardzo ma∏o mówi, dlaczego

powinny istnieç jakiekolwiek odczucia

subiektywne le˝àce u pod∏o˝a tych opi-

sów. Tak jak inne teorie redukcjonistycz-

Dlaczego neurobiologia mo˝e wyjaÊniç istnienie ÊwiadomoÊci

Francis Crick i Christof Koch

tegià zmierzajàcà do wyjaÊnienia zjawiska

ÊwiadomoÊci jest skoncentrowanie si´ na pró-

bach odkrycia tego, co nazywa si´ neuronalnà

korelatà ÊwiadomoÊci – tzn. procesów zacho-

dzàcych w mózgu, które sà bezpoÊrednio od-

powiedzialne za jej istnienie. Lokalizujàc neuro-

ny kory mózgowej, których aktywnoÊç najlepiej

koreluje ze ÊwiadomoÊcià i stwierdzajàc, jak sà

one po∏àczone z neuronami w innych cz´Êciach

mózgu, mo˝emy osiàgnàç istotny wglàd w to, co

David J. Chalmers nazywa problemem trud-

nym: pe∏ny opis sposobu, w jaki subiektywne

odczucie powstaje na pod∏o˝u procesów zacho-

dzàcych w mózgu.

Cenimy Chalmersa za to, ˝e wyraênie posta-

wi∏ trudny problem i skupi∏ si´ na wst´pnym

etapie jego rozwiàzywania, ale nie jesteÊmy rów-

nie entuzjastycznie nastawieni do niektórych

jego eksperymentów myÊlowych. Naszym zda-

niem, trudny problem mo˝na rozbiç na kilka

pytaƒ: Dlaczego w ogóle czegoÊ doznajemy? Co

jest przyczynà okreÊlonych wra˝eƒ Êwiadomych

(takich jak wra˝enie niebieskoÊci koloru niebie-

skiego)? Dlaczego niektórych aspektów doÊwiad-

czenia subiektywnego nie mo˝na przekazaç in-

nym ludziom, czyli dlaczego sà one tylko

osobiste? Sàdzimy, ˝e znamy odpowiedê na to

ostatnie pytanie i mamy sugestie, jak mo˝na by

odpowiedzieç na dwa pierwsze, które obracajà

si´ wokó∏ zjawiska znanego jako jawna reprezen-

tacja neuronalna.

Co znaczy w tym kontekÊcie s∏owo „jawna”?

Najlepiej wyjaÊniç to na przyk∏adzie. W odpo-

wiedzi na przedstawienie, powiedzmy obrazu

twarzy, komórki zwojowe w ca∏ej siatkówce oka

pobudzajà si´ doÊç podobnie do pikseli na ekra-

nie telewizyjnym, dajàc utajonà (implicite) re-

prezentacj´ obrazu twarzy. Komórki zwojowe

potrafià odpowiadaç jednoczeÊnie na wiele in-

nych cech tego (i ka˝dego) obrazu, takich jak

cienie, linie, ró˝nice oÊwietlenia itd. Natomiast

niektóre neurony po∏o˝one na wysokich hierar-

chicznie pi´trach kory wzrokowej odpowiada-

jà odmiennie, reagujàc g∏ównie na widok twa-

rzy albo nawet tylko jakiejÊ konkretnej twarzy

widzianej pod okreÊlonym kàtem. Takie neu-

rony pozwalajà mózgowi reprezentowaç obraz

twarzy w sposób jawny (explicite). Ich utrata

wwyniku udaru lub innego uszkodzenia mó-

zgu prowadzi do prozopagnozji, tzn. niemo˝-

noÊci Êwiadomego rozpoznawania znanych twa-

rzy – nawet w∏asnej – choç taka osoba wcià˝

potrafi rozpoznaç, ˝e to, co widzi, jest twarzà.

Podobnie uszkodzenie innych cz´Êci kory wzro-

kowej mo˝e spowodowaç utrat´ zdolnoÊci wi-

dzenia i rozpoznawania kolorów, pomimo ˝e

zachowana jest zdolnoÊç widzenia odcieni czar-

no-bia∏ych i receptory kolorów w siatkówce nie

majà defektów.

Na ka˝dym etapie informacja wzrokowa jest

ponownie kodowana, zazwyczaj pó∏hierarchicz-

nie. Komórki zwojowe siatkówki reagujà na pla-

my Êwietlne. Neurony w pierwotnej korze wzro-

kowej sà najlepiej przystosowane do reakcji na

linie i kraw´dzie. Na wy˝szych pi´trach mogà

preferowaç kontury ruchome. Jeszcze wy˝ej sà

te okolice, w których neurony odpowiadajà na

znane twarze i inne obiekty. Na szczycie sà te,

które dajà projekcj´ do struktur przedrucho-

wych i ruchowych mózgu, gdzie aktywujà neu-

rony inicjujàce wypowiadanie s∏ów albo omija-

nie nadje˝d˝ajàcego samochodu.

Chalmers jest przekonany (tak zresztà jak

imy), ˝e subiektywne aspekty doznaƒ muszà

pozostawaç w Êcis∏ej relacji z wy∏adowaniami

neuronów wspó∏wyst´pujàcymi z tymi aspek-

tami (korelata neuronalna). Opisuje on dobrze

znany eksperyment myÊlowy, skonstruowany

wokó∏ hipotetycznej neurobiolog – Mary – któ-

ra specjalizuje si´ w wiedzy o percepcji kolo-

rów, ale nigdy ich nie widzia∏a. Jednak naszym

zdaniem fakt, ˝e Mary nie wie, jakich wra˝eƒ do-

znaje si´ przy widzeniu koloru, wynika z tego,

˝e w jej mózgu nigdy nie powsta∏a jawna re-

prezentacja koloru, a jedynie reprezentacje s∏ów

iidei zwiàzanych z kolorami.

Aby mo˝liwe by∏o opisanie subiektywnego

doznania wzrokowego, informacja musi byç

przeniesiona na poziom wyjÊcia ruchowego mó-

zgu, gdzie podlega werbalizacji albo steruje in-

nymi dzia∏aniami. Podczas tej transmisji infor-

macja zostaje zawsze przekodowana, tak ˝e

jawna informacja prezentowana przez neuro-

ny motoryczne jest powiàzana, ale nie iden-

tyczna z jawnà informacjà prezentowanà przez

106 ÂWIAT NAUKI

TAJEMNICZY UMYS¸

S àdzimy, ˝e w obecnej chwili najlepszà stra-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: