Źródło: Studia nad zwalczaniem alkoholizmu i nadużywania alkoholu. Koordynator pracy zbiorowej: Jacek Morawski. Wydawnictwo Prawnicze, Ośrodek Badań Naukowych przy ZG Społecznego Komitetu Przeciwalkoholowego.
Prof. dr MARIAN MAZUR
Polska Akademia Nauk
SYSTEM EWOLUCYJNO-MORFOLOGICZNY KLASYFIKACJI TEMATYCZNEJ DLA POTRZEB POLITYKI PRZECIWALKOHOLOWEJ
1. WYMAGANIA SYSTEMU
System klasyfikacji tematycznej jest to system informacyjny służący do gromadzenia i udostępniania informacji z zakresu określonej tematyki na podstawie jej podziału na komórki tematyczne.
Przydatność praktyczna systemu klasyfikacji tematycznej jest tym większa, w im większym stopniu spełnia on następujące wymagania:
Istotność. Wymaganie istotności spełnia taka klasyfikacja, która rozróżnia fakty, a nie ich aspekty.
Na przykład, konsumowanie alkoholu i rezultat jego konsumowania są dwoma różnymi faktami, przy czym w każdym z nich można brać pod uwagę różne aspekty: fizjologiczny, psychologiczny, socjologiczny, ekonomiczny itp. Rozróżnianie faktów jest istotne, umożliwia bowiem pełne wyodrębnienie i rozpatrzenie każdego faktu niezależnie od pozostałych faktów. Natomiast aspekty tylko częściowo przedstawiają fakty, toteż żaden z nich z osobna nie wyczerpuje sprawy, a jeśli zostanie przyjęty za podstawę decyzji, może prowadzić do błędów. Zajmowaniu się tylko niektórymi aspektami poszczególnych zagadnień sprzyja podział zawodowy i organizacyjny w społeczeństwie. Dlatego też, co z punktu widzenia chemików i księgowych w gorzelniach jest sukcesem, stanowi klęskę z punktu widzenia lekarzy i wychowawców i w tym właśnie tkwi jedna z głównych przyczyn znikomej skuteczności rozwiązywania problemów alkoholowych.
Rozłączność. Wymaganie rozłączności spełnia taka klasyfikacja, w której żadna informacja nie jest objęta przez więcej niż jedną komórkę tematyczną.
W systemach nie spełniających tego wymagania powstają wątpliwości, do ilu i których komórek tematycznych należy wprowadzić daną informację oraz w ilu i których komórkach tematycznych należy poszukiwać informacji o określonej sprawie.
Szczególnie często zdarza się to w systemach, w których dużą rolę odgrywa klasyfikacja według aspektów. Na przykład, sprawa rozmiarów butelek z napojami alkoholowymi może mieć liczne aspekty: techniczny (produkcja opakowań), ekonomiczny (koszt opakowań, sprzedaż alkoholu w zależności od objętości opakowań), psychologiczny (większa skłonność do nabycia mniejszej ilości napoju na raz ze względu na mniejszy wydatek), fizjologiczny (łagodniejsze skutki skonsumowania mniejszej ilości alkoholu). W rezultacie w systemie klasyfikacji informacji, który nie spełnia warunku rozłączności i rozdrabnia informację dotyczącą danego zagadnienia na szereg aspektów, nie wiadomo, gdzie np. szukać danych o rozmiarach butelek, aby mieć pełny pogląd na tę sprawę.
Zupełność. Wymaganie zupełności spełnia klasyfikacja, w której dla każdej informacji z zakresu tematyki systemu istnieje komórka tematyczna obejmująca tę informację.
Chodzi o to, żeby system nie zawierał luk tematycznych, sprawiających, że pewnych informacji nie będzie gdzie wprowadzać ani poszukiwać, ponieważ ten rodzaj informacji został przeoczony przy konstruowaniu systemu.
Elastyczność. Wymaganie elastyczności spełnia taka klasyfikacja, która daje się łatwo modyfikować w razie potrzeby.
W gruncie rzeczy jest to wymaganie asekuracyjne. Jeżeli bowiem system jest niezbyt dobry, gdyż nie spełnia należycie któregoś z poprzednich wymagań, to wówczas, gdy jest elastyczny przynajmniej daje się łatwo poprawiać.
2. ZASADY SYSTEMU EWOLUCYJNO-MORFOLOGICZNEGO
Jako system mający spełniać wymagania wymienione w rozdziale 1 proponuję opracowany przeze mnie system ewolucyjno-morfologiczny (EMS), oparty na następujących trzech zasadach:
a) kryterialności,
b) ewolucyjności,
c) morfologiczności.
Zasady te zostaną omówione poniżej.
Zasada kryterialności. Zasada ta wymaga, żeby informacje dotyczące określonej tematyki były rozróżniane według istotnych kryteriów.
Jeśli tematykę stanowi przeciwdziałanie szkodliwości czegoś, a tak właśnie jest z działalnością przeciwalkoholową, kryteriów takich jest cztery:
1) zjawiska wymagające zwalczania,
2) operacje, na których polega zwalczanie,
3) miejsca, w którym odbywają się zjawiska i operacje,
4) czas, w którym odbywają się zjawiska i operacje.
Zasada ewolucyjności. Zgodnie z tą zasadą informacje wyodrębnione w ramach każdego z kryteriów powinny być uporządkowane według ewolucji spraw, których te informacje dotyczą.
W odniesieniu do kryterium zjawisk ewolucję w zakresie problemów alkoholowych wyznacza scenariusz zjawisk, który w najprostszej postaci przedstawia się następująco:
- produkcja alkoholu,
- dystrybucja alkoholu,
- predyspozycje do konsumpcji alkoholu,
- motywacje do konsumpcji alkoholu,
- konsumpcja alkoholu,
- konsekwencje konsumpcji alkoholu.
Ewolucyjność podanego scenariusza jest wyraźnie widoczna, jeśli weźmie się pod uwagę, że problemy alkoholowe byłyby rozwiązane,
- gdyby alkohol nie był w ogóle produkowany,
a jeżeli jest produkowany, to
- gdyby nie był udostępniany,
a jeżeli jest udostępniany, to
- gdyby nie było predyspozycji do jego konsumpcji,
a jeżeli są predyspozycje, to
- gdyby nie było motywów do jego konsumpcji,
a jeżeli są motywy, to
- gdyby nie dochodziło do jego konsumpcji,
a jeżeli dochodzi, to
- gdyby konsumpcja alkoholu nie była szkodliwa.
W odniesieniu do kryterium operacji ewolucję wyznacza wzrost natężenia następujących operacji:
- perswazji,
- profilaktyki,
- represji,
- terapii.
Również w odniesieniu do kryterium operacji ewolucja uwidacznia się w tym, że zagadnienie rozwiązywania problemów alkoholowych byłoby rozstrzygnięte,
- gdyby wystarczała perswazja (informowanie, uświadamianie),
a jeżeli nie wystarcza perswazja, to
- gdyby wystarczała profilaktyka (ingerencja, utrudnianie),
a jeżeli nie wystarcza profilaktyka, to
- gdyby wystarczały represje (kary),
a jeżeli nie wystarczają represje, to
- pozostaje terapia (naprawianie szkód).
W odniesieniu do kryterium miejsca ewolucję wyznacza kierunek odśrodkowy, np. konsument - otoczenie - miejscowość - region - kraj - część świata - świat. Wydaje się, że dla celów praktycznych można się ograniczyć tylko do następującego rozróżnienia:
- kraj (Polska),
- zagranica.
I wreszcie w odniesieniu do kryterium czasu ewolucję wyznacza kierunek upływu czasu, tj.:
- historia, czyli rekonstruowanie przeszłości,
- diagnoza, czyli rozeznanie teraźniejszości,
- prognoza, czyli przewidywanie przyszłości,
- program, czyli postulowanie przyszłości.
Zasada morfologiczności. Zgodnie z tą zasadą komórki tematyczne powinny być tworzone na podstawie skojarzeń międzykryterialnych. Oznacza to zarazem niedopuszczalność tworzenia komórek tematycznych na podstawie skojarzeń wewnątrzkryterialnych.
Na przykład, dopuszczalna jest komórka tematyczna: „Diagnoza represji w dystrybucji za granicą”, gdyż wynika ze skojarzenia między kryteriami:
czasu (diagnoza),
operacji (represji),
zjawisk (w dystrybucji),
miejsca (za granicą).
Do takiej komórki powinna być kierowana np. następująca informacja: „Karalność sprzedaży alkoholu nieletnim w nowym ustawodawstwie angielskim”.
Natomiast niedopuszczalna byłaby komórka tematyczna: „Wpływ produkcji alkoholu na jego konsumpcję”, gdyż produkcja i konsumpcja należą do tego samego kryterium, tj. do kryterium zjawisk. Tego rodzaju informacja powinna więc być wprowadzona dwukrotnie: osobno do komórki tematycznej odnoszącej się do produkcji alkoholu i osobno - w identycznym brzmieniu - do komórki tematycznej odnoszącej się do konsumpcji alkoholu. Użytkownik znajdzie tę informację zarówno wtedy, gdy interesuje się sprawami produkcji, jak i wtedy, gdy interesuje się sprawami konsumpcji alkoholu.
3. STOPIEŃ SZCZEGÓŁOWOŚCI PODZIAŁU KRYTERIUM ZJAWISK
Poszczególne pozycje kryterium zjawisk można poddać z kolei bardziej szczegółowym podziałom, które zostaną przykładowo podane niżej. Tak więc pozycja „Produkcja napojów alkoholowych” może podlegać następującemu podziałowi:
Produkcja napojów alkoholowych
Technologia produkcji
Surowce
Proces technologiczny
Składniki zamierzone
Zanieczyszczenia
Pochodzenie napojów alkoholowych
Produkcja krajowa
przemysłowa
amatorska (np. wina owocowe)
nielegalna („bimbrownie”)
zbrodnicza (z alkoholi trujących, np. denaturatu)
Produkcja zagraniczna
Import
Przemyt
Rodzaje napojów alkoholowych
Piwo, porter
Wino
Likier, aperitif
Wódka
Spirytus
Pozycja „Dystrybucja napojów alkoholowych” może podlegać następującemu podziałowi:
Dystrybucja napojów alkoholowych
Reklama
Rozmiary opakowań (butelek)
Ceny
Źródła zaopatrzenia
Sprzedaż
sklepowa
gastronomiczna
pokątna
Darowizna (częstowanie, upominki)
Kradzież
W ramach pozycji „Predyspozycje do konsumpcji alkoholu” może być przeprowadzony następujący podział:
Predyspozycje do konsumpcji alkoholu
Czynniki osobiste
Dziedziczność
Płeć
Wiek
Stan zdrowia
Warunki życiowe
Klimat
Wykształcenie
Zawód
Zarobki
Mieszkanie
Małżeństwo
Otoczenie
Rodzina
Szkoła
Środowisko
Przesądy
Moda
Sztuka
Religia
...
tekno-inez