Monitoring i Bioindykacja egzamin.doc

MONITORING I BIOINDYKACJA

Pytania na egzamin inżynierski (od 2008)

1.           Podstawy prawne, cele i zadania Państwowego Monitoringu Środowiska.

Państwowy Monitoring Środowiska, według art. 25 ust. 2 ustawy - Prawo ochrony środowiska, jest systemem pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska oraz gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji o środowisku.

Celem PMŚ, zgodnie z art. 25 ust. 3 ww. ustawy, jest wspomaganie działań na rzecz ochrony środowiska poprzez systematyczne informowanie organów administracji i społeczeństwa o:

·         jakości elementów przyrodniczych, dotrzymywaniu standardów jakości środowiska

      określonych przepisami oraz obszarach występowania przekroczeń tych standardów;

·         występujących  zmianach  jakości elementów przyrodniczych i przyczynach tych zmian  w tym powiązaniach przyczynowo skutkowych występujących pomiędzy emisjami i stanem elementów przyrodniczych.

Informacje wytworzone w ramach PMŚ wykorzystywane są przez jednostki administracji rządowej i samorządowej dla potrzeb operacyjnego zarządzania środowiskiem.

Informacje wytworzone w ramach PMŚ wykorzystywane są także do celów monitorowania skuteczności działań i strategicznego planowania w zakresie ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju na wszystkich poziomach zarządzania.

W ramach PMŚ pozyskiwane są informacje niezbędne do obsługi międzynarodowych zobowiązań Polski, w tym procesu integracji z UE, jak również zadań wynikających ze współpracy z Europejską Agencją Środowiska oraz OECD. Należy podkreślić, iż zadania Państwowego Monitoringu Środowiska w zakresie gromadzenia i sporządzania informacji dotyczących stanu środowiska, do przekazywania, których Polska jest obowiązana na mocy zobowiązań międzynarodowych, uzyskały podstawę prawną poprzez przepisy art. 1 p.10 ustawy z dnia 18 maja 2005 roku o zmianie ustawy - Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw.

PMŚ zapewnia także dane podlegające udostępnianiu w myśl przepisów ustawy - Prawo ochrony środowiska, regulujących sprawy swobodnego dostępu do informacji.

W odniesieniu do wszystkich rodzajów zadań cząstkowych, zarówno tych o charakterze pomiarowo/badawczo/analitycznym jak i informacyjnym, w PMŚ obowiązuje zasada cykliczności oraz zasada jednolitości metod (art. 26, ust. 2 ustawy – Prawo ochrony środowiska). Warunkiem wypełnienia celów PMŚ stawianych mu przez ustawę jest wiarygodność danych.

2.     Struktura funkcjonowania Państwowego Monitoringu Środowiska.

Podstawowym blokiem jest JAKOŚĆ ŚRODOWISKA, w ramach którego będą wytwarzane dane pierwotne, dotyczące stanu poszczególnych elementów środowiska. Programy pomiarowo-badawcze będą realizowane w ramach dziesięciu podsystemów.

W ramach bloku EMISJE będą gromadzone dane o ładunkach zanieczyszczeń wprowadzanych do powietrza, do wód lub ziemi, niezbędne do realizacji celów PMŚ. W bloku tym, na obecnym etapie, w większości przypadków nie przewiduje się wytwarzania danych pierwotnych, lecz korzystanie ze źródeł danych, funkcjonujących poza systemem PMŚ, takich jak systemy administracyjne oraz system statystyki publicznej.

Dane gromadzone w ramach bloku JAKOŚĆ ŚRODOWISKA oraz bloku EMISJA będą zasilały blok PROGNOZY i OCENY, w ramach którego wykonywane będą zintegrowane oceny i prognozy jakości środowiska, analizy przyczynowo-skutkowe wiążące istniejący stan środowiska z czynnikami kształtującymi ten stan, mającymi swoje źródło w społeczno-gospodarczej działalności człowieka.

3.     Metody bioindykacyjne w ocenie stanu zanieczyszczenia atmosfery.

Klasycznym przykładem bioindykatorów zanieczyszczeń atmosfery są porosty. Ich obecność, skład gatunkowy, wygląd plechy i jej rozmiary stanowią informację o stanie środowiska.

Tak mało wciąż wiemy o porostach, choć wielu z nas zwróciło z pewnością nie raz uwagę na barwne liszaje na starych murach, skałach podczas górskich wędrówek; chroboczący pod stopami popielaty dywan na dnie lasu albo zwisające długie brody z gałęzi i pni drzew. Trudno wyobrazić sobie pozbawiony porostów: krajobraz tundry, czy wysokich gór smaganych lodowatym wiatrem; rosną na pustyni oraz w wilgotnych tropikalnych lasach; ale zawsze pod jednym warunkiem - powietrze musi być tam czyste, wolne od zanieczyszczeń. Dotychczas można było spotkać je niemalże wszędzie, we wszystkich strefach klimatycznych; od biegunów po równik. Rosnące zanieczyszczenie środowiska sprawiło jednak, że porosty zaczęły wymierać, wycofując się ze stref najbardziej skażonych.

Czyż nie zastanawiający jest fakt, iż organizmy tak niezwykle odporne na surowe warunki klimatyczne, są jednocześnie tak wrażliwe na skażenia?

Przyjrzyjmy się korze okolicznych drzew, jeżeli pokrywają je porosty, a zwłaszcza te w postaci listkowatej lub krzaczkowatej, to znak, że powietrze jest tu czyste i zdrowe. Gorzej jeśli kora drzewa pozbawiona jest porostów, bo może to świadczyć o silnym zanieczyszczeniu powietrza w tej okolicy. Porosty są bioindykatorami, czyli żywymi wskaźnikami skażeń środowiska. Reagują niemalże jak specjalistyczna aparatura pomiarowa, tyle tylko że nic nie kosztują i są powszechnie dostępne. Należy przy tym pamiętać, że oprócz zanieczyszczenia na rozwój plech porostowych wpływają także inne czynniki takie jak np.: nasłonecznienie, wilgotność czy rodzaj i odczyn podłoża.

W skład powietrza nieskażonego wchodzi azot, tlen oraz niewielki procent innych gazów tj. np. dwutlenek węgla. Normalnie powietrze wolne jest od tlenków azotu i siarki, pyłów, metali ciężkich i innych zanieczyszczeń. Źródłami emisji tych trucizn są głównie: przemysł, motoryzacja, spalanie węgla i innych paliw. Rozwój cywilizacji sprawia, że do atmosfery przenikają substancje toksyczne, niebezpieczne dla całej ożywionej przyrody, w tym naszego zdrowia, a w konsekwencji również i życia. Dlatego warto obserwować te najbardziej wrażliwe organizmy jakimi są porosty, aby na własne oczy przekonać się o zagrożeniu.

Jak wytłumaczyć tę szczególną wrażliwość porostów w porównaniu chociażby z roślinami wyższymi takimi jak drzewa czy krzewy?

Wymiana gazowa u porostów odbywa się całą powierzchnią plechy, w ten sposób wszelkie zanieczyszczenia znajdujące się w powietrzu dostają się bez trudu do wnętrza organizmu. Podobnie pobierają wodę przy czym jest to woda pochodząca z opadów - deszczu, rosy i mgły, a wiec nie przefiltrowana przez warstwy gleby. Obok braku barier ochronnych, porosty na domiar złego posiadają niewielką ilość chlorofilu w swoich plechach. Otóż chlorofil - zielony barwnik odpowiedzialny za proces fotosyntezy zawarty jest jedynie w komórkach glonów. To właśnie komórki glonów dostarczają organizmowi substancji odżywczych, produkowanych na drodze fotosyntezy. Zatem każda zmiana w strukturze chlorofilu zaburza delikatną równowagę między glonem a grzybem. Przedostający się bez przeszkód do wnętrza plechy dwutlenek siarki reaguje z sokiem komórkowym glonu, a w wyniku tej reakcji powstaje kwas. Kwas ten z kolei uszkadza cząsteczki chlorofilu, degradując go do tzw. feofityny, substancji nieaktywnej w procesie fotosyntezy. Niszczy to strukturę i funkcje komórek, gdyż niemożliwa jest wówczas produkcja substancji odżywczych - a porost ginie śmiercią głodową. Fakt, iż porosty dysponują niewielką, choć dla nich wystarczającą, ilością chlorofilu powoduje, że każda, chociażby najmniejsza ingerencja w ten czuły mechanizm wywołuje zagładę organizmu.

Różne gatunki porostów różnią się między sobą stopniem wrażliwości na zanieczyszczenia. Zauważono, że występowanie porostów nadrzewnych zależy od stężenia dwutlenku siarki w powietrzu. Fakt ten został wykorzystany do stworzenia tzw. "skali porostowej". Dzięki niej można określić z dużym prawdopodobieństwem stopień zanieczyszczenia powietrza na danym terenie. Trzeba tylko przyjrzeć się korze rosnących tam drzew i odszukać charakterystyczne gatunki wskaźnikowe (gatunki określamy przy pomocy kluczy - przewodników). Następnie należy odczytać dla tych gatunków stopień stężenia SO2 jaki tolerują, korzystając z tabel bioindykacyjnych lub "skali porostowej" z barwnymi fotografiami ich plech. Jeżeli jednak nie mamy takich możliwości, a chcemy samodzielnie ocenić stan czystości powietrza, to należy pamiętać, że zwykle najbardziej wrażliwe na zanieczyszczenia są porosty krzaczkowate (np. brodaczki) i listkowate, najodporniejsze zaś porosty skorupiaste. Obszary silnie zanieczyszczone pozbawione są porostów zupełnie, a kora drzew może być pokryta jedynie zielonym nalotem - glonem Desmococcus viridis. Takie miejsca są charakterystyczne dla miast i osiedli oraz ośrodków przemysłowych, gdzie stężenie SO2 w powietrzu jest wysokie, (przekracza 170 g SO2 na m3), a tereny te nazwano "pustyniami porostowymi". Fakt stopniowego i systematycznego wymierania porostów jest ostrzeżeniem dla całego świata ożywionego. Wykazano na przykład, że dzieci w wieku przedszkolnym stale przebywające na terenie "pustyni porostowej" częściej zapadają na choroby górnych dróg oddechowych, niż ich rówieśnicy mieszkający na obszarze normalnej wegetacji porostów. Często nawet nie uświadamiamy sobie, że w naszych miastach i na osiedlach, wokół domów rozciąga się pustynia. W ostatnich latach granice "pustyń porostowych" niebezpiecznie rozszerzają się. Opracowuje się nawet specjalne mapy tzw. lichenoindykacyjne, gdzie na planie miast zaznacza się strefy wegetacji porostów, które pokrywają się ze strefami zanieczyszczonego powietrza. Jasno obrazuje to stopień degradacji środowiska. Na obszarach gdzie utrzymuje się wysokie stężenie zanieczyszczeń (170 - 100 g SO2 na m3 powietrza) mogą występować najodporniejsze porosty skorupiaste i proszkowate. Tereny leśne i parki na obrzeżach miast, stwarzają natomiast warunki do życia dla nielicznych porostów listkowatych, takich jak: pustułka pęcherzykowata (Hypogymnia physodes) czy złotorost ścienny (Xanthoria parietina).

Świadczy to o wciąż wysokim stężeniu SO2 w powietrzu, a ich plechy niejednokrotnie są uszkodzone i chore. Na obszarach gdzie stężenie SO2 jest stosunkowo niskie kora drzew obficie pokryta jest porostami; zarówno skorupiastymi, jak i listkowatymi oraz krzaczkowatymi. Przy stężeniach rzędu 40 - 30 g na m3 powietrza mogą już występować bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia brodaczki. Tereny takie położone są zazwyczaj z dala od miast i ośrodków przemysłowych. W naszym kraju niewiele jest miejsc o czystym powietrzu, a co za tym idzie z bogatą florą porostową. Można tam spodziewać się brodaczek, a także dużych porostów listkowatych, wśród nich jednego z najbardziej wrażliwych na zanieczyszczenia o nazwie: granicznik płucnik (Lobaria pulmonaria).

W Polsce opisano występowanie 1600 gatunków porostów, z czego 40 % to gatunki zagrożone wyginięciem i ujęte w tzw. "Czerwoną listę porostów zagrożonych w Polsce". Z tej liczby wymarło już całkowicie 60 gatunków, a 180 uznano za wymierające - jeżeli nadal będziemy zatruwać środowisko to dołączą one niestety do tej pierwszej grupy.

Porosty ostrzegają o grożącym nam wszystkim niebezpieczeństwie, a ich wymieranie jest niepodważalnym dowodem na to, jak bardzo posunięta jest degradacja środowiska naturalnego i jak tragiczne niesie ze sobą skutki.

Skala porostowa - metoda bioindykacji, dla obszaru Polski opracowana przez J. Kiszkę (1990) i U. Bielczyk (1994), polegająca na określeniu stopnia skażenia powietrza atmosferycznego dwutlenkiem siarki za pomocą wskaźników biologicznych, tj. porostów. Skala porostowa umożliwia określenie strefy porostowej, tzn. obszaru charakteryzującego się występowaniem porostów nadrzewnych (epifitów) o znanej odporności na stężenie SO2:

..:: strefa 1 (skażenie powietrza przekracza 170 mg SO2 na m3) - brak porostów nadrzewnych, jedynie obecność glonów, tzw. pustynia porostowa. Duże miasta i silnie skażone okręgi przemysłowe;

..:: strefa 2 (170-100 mg SO2 na m3) - najodporniejsze porosty skorupiaste i proszkowe (Physcia adscendens, Lecanora conizaeoides), silne skażenie środowiska. Miasta i obszary przemysłowe;

..:: strefa 3 (100-70 mg SO2 na m3) - porosty listkowate (Hypogymnia physodes, Xanthoria parietina), wyraźna degradacja środowiska. Tereny zadrzewione w obszarach podmiejskich;

..:: strefa 4 (70-50 mg SO2 na m3) - porosty listkowate z udziałem krzaczkowatych (Physcia stellaris, Evernia prunastri), wpływ powietrza z obszarów zdegradowanych. Lasy w pobliżu miast i obszarów przemysłowych;

..:: strefa 5 (50-40 mg SO2 na m3) - kora pokryta w znacznym stopniu porostami listkowatymi z udziałem krzaczkowatych (Flavoparmelia caperata, Pseudevernia furfuracea), słabe zanieczyszczenie powietrza. Większość dużych obszarów leśnych na niżu i pogórzu;

..:: strefa 6 (40-30 mg SO2 na m3) - występowanie wrażliwych gatunków skorupiastych, listkowatych i krzaczkowatych na pniach i gałęziach, np. brodaczki (Usnea), nieznaczny wpływ zanieczyszczeń przemysłowych. Naturalne, rozległe obszary leśne w niektórych rejonach Karpat i w północno-wschodniej Polsce;

..:: strefa 7 (poniżej 30 mg SO2 na m3) - bogata flora porostów na pniach i gałęziach drzew (np. granicznik płucny Lobaria pulmonaria), tereny nie zanieczyszczone. Nieliczne obszary w Polsce.

4.     Metody bioindykacyjne w ocenie stanu zanieczyszczenia wód.

Bioindykacja jest to  zastosowanie organizmów (mikroorganizmów, bakterii, grzybów, roślin, zwierząt a także człowieka) do oceny charakteru stopnia i skutków zanieczyszczenia środowiska. Bioindykacja opiera się na systemie wskaźników biologicznych bioindykatorów i ich zróżnicowanej i specyficznej relacji na określone czynniki środowiska.

Bioindykatorami są organizmy wykorzystujące zróżnicowaną wrażliwość i charakterystyczną reakcję na działanie czynników środowiska. Są to z reguły gatunki o wąskim zakresie tolerancji lub reagujące w specyficzny sposób na działanie określonego czynnika. Specyficzna wrażliwość bioindykatorów umożliwia określenie stopnia, zasięgu i  struktury zmian degradacyjnych środowiska. Bioindykatorami oprócz gatunków roślin i zwierząt mogą być także wskaźniki ekologiczne i populacyjne takie jak: skład gatunkowy, liczebność, zagęszczenie, produkcja biomasy, struktura troficzna.

W ocenie stanu zanieczyszczenia wód jako bioindykatory wykorzystuje się wiele różnych grup organizmów testowych. Najszerzej ryby. ( np. w badaniach toksykologicznych wykorzystuje się aż 122 gat.. Spośród bezkręgowców najszerzej rozpowszechnionymi organizmami testowymi są dafnie wprowadzane już w latach 40-tych naszego stulecia. Dafnie występują na całym świecie, w wielu różnych biocenozach słodkowodnych. Pełnią one ważną rolę w łańcuchu troficznym między producentami a rybami. Są wrażliwe na szerokie spektrum zanieczyszczeń środowiskowych.

Trzecią ważną grupą organizmów testowych stosowanych od wielu lat są glony - będące reprezentantem producentów. Różne odpowiedzi testowe glonów pozwalają na wykrycia nie tylko związków toksycznych (obniżenie tempa wzrostu bądź produkcji biomasy), ale także na ocenę zagrożenia substancjami biogennymi wywołującymi stymulację wzrostu komórek.

Do badań bioindykacyjnych stosuje się baterie bioindykatorów należących do różnych grup biologicznych. Organizacje międzynarodowe zalecają stosowanie 4 rodzajów bioindykatorów: rozwielitki ; ryby - różne gatunki , glony – zielenice oraz bakterie. W naszym kraju  stosuje się  podobne bioindykatory jak w standardach międzynarodowych: glon - Chlorella sp., skorupiaki - Daphnia magna i Gammarus varsoviensis oraz ryba - Lebistes reticulatus (Gupik).

Ponadto do badania jakości wody stosuje się małże  Małże w stosunku do innych organizmów, które wykorzystywane są jako bioindykatory (ryby, glony, skorupiaki, bakterie) posiadają wiele korzystnych cech:

·         mają stosunkowo duże rozmiary, co ułatwia obserwację, 

·         cechują się małą aktywnością, co minimalizuje stres wynikający z warunków, w jakich prowadzony jest monitoring (przytwierdzenie do postumentów),

·         w okresie monitorowania nie wymagają dokarmiania, 

·         osobniki w populacji pod względem wielkości są mało zróżnicowane, co ułatwia jednoznaczną ocenę całego systemu.

Można wyróżnić dwa podstawowe rodzaje metod bioindykacyjnych. Pierwszy, tzw. „środowiskowy”, ma na celu ocenę stanu środowiska przyrodniczego oraz wpływu substancji chemicznych, zwłaszcza pestycydów, detergentów oraz metali ciężkich, na różne ekosystemy.

Drugi – „wodociągowy", służy do analizy wody przeznaczonej do picia. Bioindykatory, organizmy specjalnie wyselekcjonowane pod kątem szczególnie wysokiej wrażliwości, stosuje się w celu zabezpieczenia ujęć wody pitnej przed przypadkowym bądź umyślnym zanieczyszczeniem.

I. System biomonitoringu SYMBIO, do oceny stanu jakości wody wykorzystuje małże słodkowodne z gatunku Unio tumidus (skójka zaostrzona). Reagują one na wzrost stężenia substancji toksycznych, niebezpiecznych również dla człowieka, zamknięciem muszli.

Na system SYMBIO składają się trzy segmenty:
- Akwarium przepływowe
W akwarium, do którego doprowadzana jest badana woda umieszczonych jest 8 osobników małży, przytwierdzonych do postumentów. Pojawienie się w wodzie substancji zanieczyszczającej wywołuje u nich reakcję stresową, przejawiającą się zamknięciem muszli. Zmiany stopnia otwarcia skorupek muszli rejestrowane są przez czujniki, zainstalowane na muszlach i sondy hallotronowe, doprowadzone do postumentów.
- Sterownik systemu
Do sterownika doprowadzane są sygnały odbierane przez sondy. Rolą sterownika jest analiza danych i ich przetwarzanie na postać cyfrową oraz generowanie sygnału alarmowego w razie wystąpienia skażenia wody. Sterownik jest również odpowiedzialny za udostępnianie przetworzonych informacji do systemu nadrzędnego (komputera). 
- Komputer PC
Komputer jako system nadrzędny odbiera informacje ze sterownika. Jego zadaniem jest wizualizacja danych, a także ich archiwizacja i tworzenie raportów. Komputer przedstawia w postaci graficznej procentowy stopień otwarcia skorupek małży z poszczególnych stanowisk oraz średni stopień otwarcia muszli dla całej populacji. Alarm sygnalizowany jest na monitorze oraz w postaci dźwiękowej przez głośniki komputera. 
Do systemu biomonitoringu małże pozyskiwane są z czystych akwenów wodnych, pozbawionych bezpośrednich, punktowych dopływów zanieczyszczeń oraz spływów ze zlewni użytkowanej rolniczo. Warunek ten musi być spełniony, aby organizmy wskaźnikowe zachowały odpowiednią wrażliwość na zmiany w środowisku. W miejscu odłowów przeprowadza się selekcję organizmów, biorąc pod uwagę wielkość, wiek i kondycję osobników. Po przywiezieniu małży do laboratorium rozpoczyna się ich stopniową, trwającą ok. dwóch tygodni aklimatyzację. Do układu SYMBIO wykorzystywanych jest jednorazowo 8 osobników, które umieszczane są w systemie na okres 3 miesięcy. Wyniki testów wykazały, że okres ten jest optymalny dla ich funkcjonowania w układzie, bez konieczności dokarmiania. Ponieważ SYMBIO montowany jest za ujęciem wody, a woda nie uzdatniona posiada stosunkowo dużo substancji mineralnych i organicznych, małże mogą wykorzystać je jako pokarm. Po upływie 3 miesięcy osobniki w układzie zostają wymienione na inne, a poprzednio wykorzystane wracają do środowiska naturalnego.

II. Testy bioindykacyjne.

Istnieją dwa podstawowe rodzaje testów bioindykacyjnych:  (wykorzystywane do badania wód pitnych)

·         Test przesiewowy (screen) odpowiadający na pytanie - czy próbka jest toksyczna? Pozwala on na ocenę dużej ilości nieznanych próbek, np. wody pitnej pochodzącej ze studni leżących na pewnym obszarze;

·         Test główny odpowiadający na pytanie - jaka jest toksyczność próbki? Pozwala on na porównanie próbek między sobą oraz pewną charakterystykę toksyczności dotyczącą

       np. stopnia rozcieńczenia wody, przy którym toksyczność zanika.

Testy toksyczności.

Microtox® - test wykorzystujący bakterie luminescencyjne Vibrio fischeri. Reakcją testową jest obniżenie luminescencji (świecenia) bakterii.

Spirotox - test wykorzystujący pierwotniaki Spirostomum ambiguum W teście tym obserwuje się dwa rodzaje reakcji testowych: przyżyciowe deformacje komórki oraz śmierć komórki.

Protoxkit F™ - Toxkit wykorzystujący pierwotniaka Tetrahymena termophila. Reakcją testową jest inhibicja wzrostu pierwotniaków.

Rotoxkit F™ - Toxkit wykorzystujący wrotka Brachionus calyciflorus. Reakcją testową jest śmierć organizmu.

Daphtoxkit F™ magna - Toxkit wykorzystujący skorupiaka Daphnia magna. Reakcją testową jest zahamowanie ruchu skorupiaków (immobilizacja) obserwowana po 24 i 48 godzinach inkubacji.

Thamnotoxkit F™ - Toxkit wykorzystujący skorupiaka Thamnocephalus platyurus. Reakcją testową jest śmierć skorupiaków.

5.     Metody bioindykacyjne w ocenie stanu zanieczyszczenia gleb.

Dobrą alternatywą lub uzupełnieniem fizykochemicznych metod analizy środowiska jest bioindykacja, czyli wykorzystanie „żywych wskaźników” do wykazania obecności lud oceny natężenia określonych czynników i zmian, jakie one wywołują. Jako bioindykatorów używa się najczęściej gatunków bardzo wrażliwych lub wyjątkowo odpornych na natężenie lub obecność określonych czynników. Oprócz gatunków występujących w środowisku naturalnie, stosuje się również specjalne uprawy i hodowle, które w postaci np. pojemników z roślinami przenosi się w miejsca, w których dokonywane są obserwacje.

I.) Rośliny - jako indykatory warunków glebowych.

A.) Jedną z ważnych cech charakterystycznych gleby jest jej kwasowość. Pomimo tego, że wartości pH gleby ulegają wahaniom w ciągu roku to jednak znane są gatunki roślin, które wskazują na jej zakwaszenie niezależnie od wahań sezonowych.

bioindykatory kwasowości gleb:

gleby silnie kwaśne (pH<4)

modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia - torfowiska wysokie

gleby kwaśne (4≤pH<5)

chłodek drobny Arnoseris minima - pola

fiołek mokradłowy Viola stagnina - łąki

siedmiopalecznik błotny Comarum palustre - torfowiska niskie i przejściowe

borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea - lasy

gleby umiarkowanie kwaśne (5≤pH<6)

mokrzycznik baldaszkowy Ho...