Ewa Makowska
Przedmiot: szkolnictwo specjalne
Pojęcie: „ Autyzm”. Etapy i metody pracy z dzieckiem autystycznym
Artykuł opublikowany w specjalistycznym serwisie edukacyjnym http://awans.szkola.net/
1
Opracowała: mgr Ewa Makowska - oligofrenopedagog
Pojęcie „ Autyzm”;
Etapy i metody pracy z dzieckiem autystycznym.
„Dziecko autystyczne nie będzie już wśród nas kimś obcym lub niezwykłym i dziwacznym. W miarę, jak uczymy się poznawać je coraz lepiej i ono uczy się coraz mniej nas bać, możemy wspólnie wprowadzać je w nasz świat”
( C. Delacato, Autystyczne dziecko. Dziwne i niepojęte)
Dawniej rodzice obwiniali siebie za urodzenie dziecka autystycznego i rezygnowali z różnych programów terapii, z wychowania takiego dziecka. Obecnie takie opinie należą do rzadkości; dąży się, aby w możliwie pełny sposób pozyskać rodziców do współpracy z wielospecjalistycznym zespołem zajmującym się wychowaniem i usprawnianiem dziecka autystycznego. W większych miastach funkcjonują placówki, do których zgłaszają się rodzice ze swymi dziećmi. Gorzej wygląda sytuacja na wsi i w małych miastach, gdzie nie ma odpowiednich placówek dla rozwoju takiego dziecka.
Historia badań w dziedzinie autyzmu datuje się od początku XX wieku. Minęło 60 lat od czasu, gdy L. Kanner, pediatra pochodzenia amerykańskiego, opisał po raz pierwszy w 1943 roku zespół zaburzeń, które określił mianem autyzmu wczesnodziecięcego. Opisał on grupę jedenaściorga dzieci, mających dziwne zachowanie. Były to:
1. Niezdolność do nawiązania więzi oraz interakcji z ludźmi występująca od początku życia.
2. Niezdolność do porozumienia się z innymi za pomocą języka.
3. Obsesja na punkcie niezmienności otoczenia i opór przed zmianami.
4. Zaabsorbowanie rzeczami (przedmiotami), a nie ludźmi.
5. Sporadyczne wykazywanie sporych możliwości intelektualnych.
L. Kanner wymienia też inne symptomy autyzmu, takie jak:
1. Wypadki przedłużającego się kołysania i/lub uderzania głową.
2. Obsesyjne zainteresowanie tymi samymi zabawkami.
3. Powtarzanie tej samej zabawy.
4. Domaganie się, żeby pozostawiono je samo.
5. Brak współpracy i ruchów antycypacyjnych w trakcie podnoszenia go do góry.
Lekarze stojący przed problemem diagnozy dzieci wyróżnili następujące ogólne wskaźniki autyzmu:
1. Dziecko, które jest nadmiernie niespokojne bez przyczyny.
2. Dziecko, które nie jest świadome własnej tożsamości.
3. Dziecko, które jest zazwyczaj zajęte określonym, jednym przedmiotem.
4. Dziecko, które kręci się.
5. Dziecko, które kołysze się.
6. Dziecko chodzące na palcach.
7. Dziecko przeciwstawiające się zmianom.
8. Dziecko, które w ogóle nie mówi.
9. Dziecko, które wydaje się ciężko opóźnione, ale czasami ma przebłyski normalnej lub wyjątkowej inteligencji.
Autyzm jest najbardziej kłopotliwym zaburzeniem zachowania. Jest powszechnie traktowany jako stan psychotyczny charakteryzujący się głębokim wycofaniem ze środowiska
Zdefiniowanie autyzmu nie jest proste, przysparza dużych trudności nawet specjalistom. Rozbieżności występują w poziomie inteligencji; część dzieci ma niski poziom inteligencji, u innych jest ona w granicach normy. Zdarza się również, że dziecko autystyczne potrafi pięknie rysować, wycinać, a jednocześnie nie jest w stanie używać słów lub gestów do wyrażenia podstawowych potrzeb: głodu, pragnienia, snu: jedyną reakcją jest płacz, często agresja.
Autyzm jest poważnym i długotrwałym zaburzeniem w rozwoju, które występuje w większości przed 36 miesiącem życia, a w nielicznych przypadkach po piątym, szóstym roku życia. Autyzm często się rozpoznaje po jakimś nagłym wydarzeniu (rozłące, chorobie, itp.)
Objawy autystyczne są spowodowane organicznymi uszkodzeniami mózgu. Szacuje się, że na świat przychodzi około 4-5 dzieci autystycznych na 10 tys. urodzeń. Jeżeli chodzi o poziom intelektualny dzieci autystycznych, to przyjmuje się, że około 60% spośród nich ma iloraz inteligencji niższy od 50, a 20% – w granicach między 50 a 70 i również 20% – wyższy od 70.
Dziecko autystyczne jest rozproszone. Każdy przedmiot pobudza jego zainteresowanie, lecz nie potrafi przez dłuższy czas skupiać swej uwagi na jednej rzeczy. Stale bywa w ruchu i stara się wszystko poznać. Dziecko dotknięte autyzmem szybko nabywa zdolność naśladowania innych, powtarza zachowania i gesty innych (autyzmy). Wypowiada też zdanie przeważnie krótkie, powtarza zwroty i wyrażenia za osobą (echolalia). Obsesyjne czepianie się jednego tematu i ciągłe zadawanie pytań jest cechą autyzmu.
Dzieci autystyczne nie potrafią rozpoznawać ani wskazywać. Nie wskazują nigdy na jakąś osobę palcem. Występuje u nich niezdolność ustalenia związku pomiędzy zaimkiem, który określa lub oznacza daną sytuację realną, widoczne są zaburzenia w rozwoju percepcji wzrokowej i słuchowej, co sprawia, że ich świat zewnętrzny staje się pusty i mało czytelny.
Autyzm jest wielopostaciowym zespołem zaburzeń w zachowaniu, które pozostają w ścisłym związku z uszkodzeniem mózgu. Dzieci autystyczne są zadowolone wówczas, gdy zostają pozostawione same sobie i mogą w samotności oddawać się ulubionym zajęciom. Obserwuje się brak świadomości istnienia innych osób lub ich odczuć. Osoby autystyczne cechuje nieumiejętność uczestniczenia w zabawach o charakterze społecznym oraz upośledzenie zdolności nawiązywania przyjaźni rówieśniczych, przywiązują się do określonego miejsca, nie lubią zmian.
Etapy pracy z dzieckiem autystycznym.
W pierwszym etapie pracy z dzieckiem autystycznym, psychoterapeuta powinien przyjąć postawę oczekiwania i obserwowania. Kontakt nawiązuje się bardzo powoli, indywidualnie z każdym dzieckiem naśladując niektóre formy jego zachowań.
Nauczyciel odwzorowując czynności dziecka staje się przedmiotem jego uwagi. Prowadzi to w konsekwencji do nawiązania kontaktu wzrokowego, daje dziecku poczucie „bycia sprawcą” wzajemnie sprzężonych zachowań. Widząc swoje czynności odbite w czynnościach innego człowieka, dziecko staje się ich świadome; nie są one już tylko reakcjami na aktualny bodziec, lecz stają się gromadzonym doświadczeniem.
Kolejnym etapem oddziaływań psychoterapeutycznych jest umożliwienie dziecku spontanicznego wyrażenia własnych przeżyć w formie bezsłownej lub słownej. Warto prowadzić zajęcie w pomieszczeniu, gdzie znajdują się różnorodne tworzywa i zabawki. Dziecko samo decyduje, co i w jaki sposób będzie robiło. Nauczyciel powstrzymuje się od wszelkich uwag krytycznych, obserwuje dziecko i opisuje czynności oraz przejawiane przez nie emocje. Umożliwia to dziecku stwierdzenie faktu, że jest ono przedmiotem uwagi, a jednocześnie jest sposobem stopniowego wpojenia dziecku wewnętrznego przekonania, że wszystko co robi, ma dla nauczyciela znaczenie, a więc i ono samo jest osobą znaczącą. Sprzyja to poczuciu bezpieczeństwa i redukcji poziomu lęku. Może to być punktem wyjścia do przywrócenia dziecku zainteresowania kontaktami ze światem zewnętrznym. Obniżeniu poziomu lęku sprzyjają oddziaływania na sferę zmysłów z wykorzystaniem w zabawach wody, piasku, gliny, plasteliny i innych tworzyw. Pozytywne efekty przynosi np. malowanie palcami, lepienie, modelowanie i inne zajęcia plastyczne.
Jednym z ważniejszych zadań jest rozpoznanie uwarunkowań niepożądanych form zachowania, do których należą stereotypie, negatywizm, agresja. Należy stopniowo eliminować te niepożądane formy zachowań na korzyść celowych poprzez manipulowanie wyżej wymienionymi materiałami, a także dzięki zabawom ruchowym. Wszelkie zachowania celowe powinny być nagradzane.
Przeważnie autyzm porównywany jest z pięcioma odmiennymi zaburzeniami:
1. Dziecko normalne, lecz o opóźnionym rozwoju.
2. Głuchota.
3. Upośledzenie umysłowe.
4. Specyficzne opóźnienie w nabywaniu mowy.
5. Duże zaniedbanie.
Dziecko autystyczne jest często ładne, budzi satysfakcję rodziców i akceptację otoczenia do czasu ujawnienia się pierwszych symptomów. Niepokój narasta, gdy dziecko staje się niespokojne i odbiega zachowaniem od rówieśników. Rodzice nie mogą zrozumieć jego potrzeb, a więc i ich zaspokoić. Są ciągle zdezorientowani zachowaniem dziecka, konfrontowani z sytuacjami, którym nie są w stanie sprostać.
Celem rewalidacji psychopedagogicznej, niezależnie od wieku dziecka z autyzmem, jest pomoc w zaspokajaniu jego potrzeb psychicznych oraz organizowanie zajęć usprawniających zaburzone funkcje poznawcze, czynności samoobsługi i procesy emocjonalno-motywacyjne. Podstawą rewalidacji jest więc ćwiczenie sprawności uszkodzonych analizatorów oraz zaburzonych i opóźnionych funkcji mowy, koordynacji wzrokowo-ruchowej, sprawności manualnej, schematu ciała orientacji przestrzennej, procesów myślenia oraz koncentracji uwagi. Niezbędną rzeczą dla rewalidanta jest psychologiczna ocena aktualnego poziomu dziecka w poszczególnych sferach jego rozwoju.
Można stwierdzić, iż objawy autystyczne są uzewnętrznieniem się specyficznego, wewnętrznego świata dziecka. Nasza intencja wyprowadzenia go z tego świata powinna się w możliwie dużym stopniu opierać o wolność wyborów dawanych dziecku. Własna chęć dziecka, jego motywacja przejścia ze swojego świata do naszego jest niezbędna. Nie możemy dziecka do niczego zmuszać, nic na siłę, przyjdzie czas, gdy dziecko otworzy się do nas, a my musimy otworzyć się do niego. Mamy tylko dać dziecku szansę i warunki do powitania go w naszym świecie.
Metody pracy z dzieckiem autystycznym
1. Pierwszą metodą jest psychoterapia indywidualna. Metoda ta zależy w dużym stopniu od zdolności poznawczych i emocjonalnych jednostki. Bardzo znaczący jest również sam związek psychoterapeuty z osobą autystyczną, jako że istotnym, jeśli nie głównym zaburzeniem w autyzmie jest obszar zależności społecznych. Pracując długo z osobą autystyczną terapeuta staje się wrażliwy na jej pewne zachowania i emocje, np. jest w stanie zrozumieć, które sytuacje prawdopodobnie niepokoją pacjenta, a które są szczególnie dla niego nagradzające. Psychoterapeuta może pouczać innych o tych reakcjach, a zwłaszcza nauczycieli w ośrodkach dla osób autystycznych, czy personel medyczny. W ten sposób praca psychoterapeutyczna może być postrzegana jako krok ku zrozumieniu komunikacji osoby autystycznej w ogóle.
Psychoterapia indywidualna służy zrozumieniu wewnętrznego świata osoby autystycznej, jej emocji, reprezentacji otaczającego świata, reakcji na zachowania innych ludzi i zmiany zachodzące w otoczeniu. Celem terapii jest wyjaśnienie stanów afektywnych przeżywanych przez pacjenta, powiązanie ich z wydarzeniami mającymi miejsce w środowisku, asystowanie w tworzeniu związków z innymi osobami oraz motywowanie do podejmowania różnych zadań. Psychoterapia ukierunkowana jest na ułatwienie dziecku orientacji we własnych przeżyciach i uczuciach. Może to w efekcie pomóc mu w kontroli swoich emocji i zachowania.
2. Intensywne podejście behawioralne oparte jest na teorii uczenia się, czyli terapeuta
tworzy dla dziecka system uczenia się w taki sposób, że każde pozytywne zachowanie jest nagradzane, a każde zachowanie negatywne jest albo ignorowane, albo karane. W pracy z osobami autystycznymi szczególną trudność sprawia wywołanie u nich właściwej motywacji. W przypadku wielu z nich tradycyjne wzmocnienia nie są skuteczne. Roli swej nie spełniają najczęściej wzmocnienia o charakterze społecznym: pochwała, uśmiech, wyrażenie radości przez inną osobę. Orientacja behawioralna w terapii autyzmu jest dziś najbardziej popularnym nurtem oddziaływań. W terapii behawioralnej kładzie się nacisk na zmianę zachowania. Terapia ta polega na kształtowaniu nowych zachowań, nie zaś na ograniczaniu i kontrolowaniu stymulacji dopływającej do dziecka.
3. Terapia przez muzyczną komunikację jest odpowiednia dla każdego dziecka z
autyzmem na każdym poziomie funkcjonowania. Muzyka może zachęcać dziecko do udzielania odpowiedzi, odzwierciedlać różne nastroje, imitować lokalne dźwięki, ponadto podczas sesji tworzy się oparty na ufności silny związek z terapeutą. Dziecko uczy się uczestnictwa w dialogu, zwracania uwagi na aktywność innej osoby, koncentrowania się na przesyłanych przez nią sygnałach. Echolalia staje się mniejszym problemem. Terapia przez muzyczną komunikację różni się od tradycyjnej muzykoterapii tym, iż główną intencją terapeutów jest tworzenie związku nie między muzyką a osobą autystyczną, ale między autystykiem, a znaczącą osobą w jego życiu, którą może być jego rodzic, nauczyciel lub terapeuta. Dziecko bierze tu bardzo aktywny udział już od wczesnych miesięcy życia poprzez kontakt wzrokowy, wyciąganie rączek, pozycję głowy i ciała, uśmiechanie się. W ten sposób może ono wyrazić swoje zadowolenie lub nie, może przekazywać społeczną aprobatę lub dezaprobatę.
4. Metoda Glenna Domana polega na stymulacji rozwoju osoby z uszkodzeniem mózgu.
Mózg jest organem działającym całościowo. Jeśli następuje uszkodzenie mózgu, zaburzenia występują w różnych jego funkcjach. Jako, że mózg pełni rolę pośrednika między organizmem a środowiskiem, zaburzeniu ulega bądź odbiór bodźców ze środowiska, bądź możliwość reagowania na te bodźce, bądź na jedno i drugie.
Metoda Domana pozwala wpływać na rozwój dziecka w czterech podstawowych zakresach:
1) W zakresie rozwoju biologicznego, czyli fizycznego rozwoju organizmu (wzrost, waga), krążenia, oddychania, poziomu napięcia mięśni itp.,
2) W zakresie rozwoju ruchowego, czyli koordynacji i precyzji ruchów oraz lokomocji, wprowadzanie do mózgu dziecka prawidłowych wzorów ruchowych, poprawę koordynacji i wyrównanie napięcia mięśniowego np. paterningi, a wygaszanie nieprawidłowych nawyków ruchowych, np. kiwania się.
3) W zakresie rozwoju intelektualnego – przez intensywne programy stymulacji zmysłów np. wykorzystywanie „bitów”, czyli dużych, wyraźnych obrazków lub fotografii faktów z różnych dziedzin (biologia, historia itp. ).
4) W zakresie rozwoju uczuciowego, społecznego, poprzez pozytywne uczucia rodziców do dziecka, okazywanie mu miłości.
Indywidualny program ćwiczeń i stymulacji dostosowany jest do aktualnych możliwości dziecka i rozłożony w ciągu całego dnia. Metoda Glenna Domana jest jak dotąd jedyną ze znanych w Polsce metod, która ujmuje terapię zaburzeń rozwoju w sposób tak całościowy.
5. Kolejną formą terapii opartą na pracy w rodzinie jest holding. Metoda holdingu została opracowana i wprowadzona przez dr Marthe Welch. Terapia holdingu polega na przytulaniu dziecka przez matkę – nawet wbrew jego woli, często przy gwałtownym oporze. Ma to spowodować odbudowanie więzi matki z dzieckiem poprzez fizyczną bliskość. Metoda ta opiera się na założeniu, że jedną z podstawowych przyczyn jest brak poczucia bezpieczeństwa dziecka w jego relacji z matką. Dziecko na ogół protestuje płaczem, krzykiem, często drapie, kopie, lub bije matkę. Podejmuje dramatyczną walkę o zerwanie kontaktu, natomiast matka – o utrzymanie go. Pozycja trzymania dziecka może być różna: trzymanie dziecka na kolanach, w pozycji siedzącej, twarzą w twarz. W czasie sesji terapeutycznej nie jest wskazany udział młodszego rodzeństwa; mogą być konflikty, zazdrość pomiędzy dzieckiem autystycznym a jego młodszym rodzeństwem. Przytulanie jest dla dziecka informacją o tym, że jest ono w pełni akceptowane. Dziecko zostaje pobudzone do podejmowania kontaktu. Trzymanie nie może być karą, musi być wyrazem miłości i akceptacji.
6. Metoda opcji - polega na powtarzaniu przez rodziców czy terapeutów dokładnie tych samych czynności, które wykonuje dziecko; np. gdy dziecko obraca się w kółko, rodzice (terapeuci) obracają się razem z nim, gdy wymachuje rękami, oni robią to samo. Zamiast dostosować dziecko do tego świata, co jest tradycyjną formą terapii, rodzice (terapeuci) przyłączają się do świata autystycznego dziecka. Metoda opcji to przede wszystkim naśladowanie czynności, ruchów autystycznego dziecka. Na szczególną uwagę zasługuje książka Barny’ego N. Kaufman „Przebudzenie syna”, gdyż ukazuje ona zastosowanie metody opcji oraz jej wspaniałe efekty.
7. Ułatwiona komunikacja (F/C). Technika ta polega na wspieraniu (podtrzymywaniu)
ręki nie mówiącej osoby autystycznej (lub z innym zaburzeniem), aby mogła porozumiewać się z otoczeniem, pokazując litery na zwykłej planszy lub komputerowym urządzeniu zwanym komunikatorem. Mówiąc ogólniej, polega ona na wykorzystaniu w procesie porozumiewania się oraz w rozwijaniu zdolności językowych wszystkich dostępnych środków technicznych, takich jak: maszyny do pisania, komputery, magnetofony, rzutniki pisma itp..
Opisane wyżej metody pracy uważam za użyteczne. Terapia holding, proces opcji i metoda Domana najpełniej odzwierciedlają wpływ metod opartych na pracy w rodzinie – realnie wpływają na życie i rozwój dziecka od początku wystąpienia u niego zaburzeń oraz dają rodzicom realną szansę zrozumienia.
Podsumowując, mogę stwierdzić, iż:
1) Przystosowanie rodziców do pracy z dzieckiem autystycznym poprzez wyjaśnienie symboliki jego zachowania,
2) Rozszerzenie form kontaktowania się z dzieckiem ze szczególnym uwzględnieniem kontaktów fizycznych,
3) Stymulację dziecka do kontaktów społecznych,
agulaa214