41
www.stiudent.pl
HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNYCH I PRAWNYCH
Opracowano na podstawie podręcznika „Historia Doktryn Politycznych i Prawnych” Henryka Olszewskiego i Miarii Zmierczak Poznań 1994r
1. Starożytność.
MONARCHIA
Kultura grecka. Podstawę kultury europejskiej stworzyli Grecy (lud myśliwych i pasterzy, osiadły na początku II tysiąclecia na wybrzeżu morza Egejskiego). Jako lud przeistaczali się stopniowo w społeczeństwo kupieckie i w żeglarzy. Dali początek wielkiej filozofii i żaden inny naród nie stworzył w tej dziedzinie konstrukcji równie trwałych. Podsumowali oni wiedzę o świecie, zgeneralizowali ją i uczynili narzędziem dalszego postępu.
Od VIII stulecia p.n.e. podstawową formą życia Greków była POLIS, państwo – miasto, tzn. terytorium miejskie z przyległymi doń wsiami. Platon określał polis jako miejsce, w którym nie powinno mieszkać więcej niż 5040 wolnych obywateli, Arystoteles chwalił państwo o granicach możliwych do objęcia wzrokiem.
Homer (VIII w. p. n. e.) określał społeczeństwo w Ilijadzie jako wspólnotę stanowiącą monarchię, na której szczycie stoi otoczony aureolą boskości król; Agamemnon. Jest naczelnym wodzem, królestwo jego jest dziedziczne. Charakter państwa jest jednak autokratyczny, „szlachecki”; bohaterowie pochodzą z grona możnych, oni najczęściej zabierają głos na zgromadzeniach, ich przymioty są cnotami arystokratów.
REPUBLIKA ARYSTOKRATYCZNA
Pindar (VI i V w. p.n.e.) chwalił rządy dobrych, w których spoczywa szlachetne sterowanie państwami, poddawał krytyce ustrój, w którym masa ludzka o ślepym sercu dławi możnych. Opowiadał się za rządami arystokracji (republika arystokratyczna – Sparta). Cechami tego systemu była militaryzacja życia, poddanie obywateli surowemu systemowi norm i obyczajów.
Heraklit z Efezu (VI w. p. n. e.) twierdził, że świat istnieje wiecznie, jest on zmienny i rozumny. Myśl rządzi wszystkim i największą mądrością jest jej poznanie. Prawa piękne dla Bogów nie zawsze są jednak sprawiedliwe. Podział społeczeństwa wg Heraklita jest podziałem pionowym: linia demarkacyjna wiedzie pomiędzy wolnymi, a niewolnikami. Mądrymi byli możni. Heraklit był przeciwnikiem demokracji.
Solon (VI w. p. n. e. ) rządy arystokratyczne nie okazały się stałe. U podstaw demokracji tkwiły mocno tendencje w gospodarce: kolonizacja, handel, rozwój obrotu towarowo-pieniężnego. Ukształtowała się znajomość prawa i jawność życia publicznego. Ferment życia społecznego zwrócił się przeciwko możnym. W Atenach doszło do wprowadzenia reform Solona, który chciał pogodzić ambicje bogatych i biednych. Znosił długi i niewolę za długi. Zapewniał ludziom pełen udział w rządach. Reformy te nie zadowoliły żadnej z warstw mieszkańców Aten.
Sofistyka (początek V w. p. n. e.) stworzyli szkołę (nauczyciele) o silnym podkładzie w tradycyjnej filozofii. W ich dziełach znalazły się wyrazy aprobaty dla demokracji, nie brak było jednak i wątków służących uzasadnieniu rządów arystokratycznych. Odrzucili rozważania nad istnieniem i istotą bogów. Państwo – według sofistów – nie jest tworem sił pozaziemskich; powstało ono z woli ludzi, jego zadania są doczesne. Odrzucając dawną mitologię społeczną, odzierali z uzasadnień religijnych również pozostałe instytucje, takie jak prawo, sądy, idee sprawiedliwości. Argumenty ze sfery sakralnej zastąpili postawą nacechowaną racjonalizmem i sceptycyzmem. Uważali się za nauczycieli. Za nauki pobierali wynagrodzenie. Kładli nacisk na retorykę i sztukę przemawiania i przekonywania. Przedstawicielami sofistów byli: Protagoras z Abdery (V w. p. n. e.), Gorgiasz, Antyfon, Hipiasz, Kallikles, Krytiasz, Trazymach. Poglądy sofistów znane są z dialogów Platona, który był ich przeciwnikiem.
Protagoras - był twórcą relatywizmu społecznego. Twierdził, że człowiek-obywatel jest jedyną miarą instytucji społecznych. Wartości społeczne są wspólnym dobrem ludzi, to porozumienie ludzi, a nie natura decyduje o biegu rzeczy. Jak twierdził, na początku ludzie egzystowali we wzajemnej izolacji. Następnie coraz mądrzejsi, zaczęli łączyć się w hordy. W miarę czasu zaczęli porozumiewać się ze sobą co do powołania do życia organizacji wyższego rzędu – państwa. Państwo pojawiło się jako produkt cywilizacji. Stworzył on w zalążkowej postaci – ideę umowy społecznej. Dowodził, że w kołysce państwa tkwiła wola większości, a zatem państwo współczesne ma służyć większości.
Antyfon i Hipiasz z Elidy – stwierdzali, że w sferze stosunków społecznych człowiek podlega dwom prawom – państwowemu i natury. Przestrzeganie praw pochodzących od państwa jest cnotą m.in. dlatego, że państwo jest wspólnotą ludzka. Ale prawa państwa są kruche, zmienne, nie zawsze sprawiedliwe. Antyfon twierdził, że większość praw jest wroga naturze. Hipiasz dodawał, że prawo tyranizuje ludzi i w wielu przypadkach zadaje gwałt naturze. Twierdzono, że lepiej przestrzegać praw natury; ich naruszenie godzi w prawdę i w konsekwencji przynosi człowiekowi straty nieporównywalnie większe niż nieprzestrzeganie praw ludzkich. Antyfon związał prawa natury z zasadą równości ludzi. Nie oznaczało to jednak radykalizmu społecznego; nie sugerowało zmian na dole hierarchii.
DEMOKRACJA
W wieku V przed Chrystusem nastąpił wspaniały rozkwit greckiej doktryny demokratycznej. Mekką greckiej demokracji były Ateny.
Herodot – był pisarzem i historykiem. Podstawowym pojęciem demokracji ateńskiej była wolność. Za istotę wolności uznawano wolność słowa. Na zgromadzeniach ludowych każdemu przysługiwało prawo do zabierania głosu. Za treść wystąpienia nie można było nikogo karać ani nawet ganić. Niewolnicy jednak nie byli uznawani za ludzi, co powodowało zamknięcie przed nimi uprawnień płynących z demokracji. Synonimem demokracji i demokratycznej wolności była równość praw –isonomia. Równość praw to równość głosu i udziału we władzy, to także równość w traktowaniu obywateli w urzędzie podatkowym, przed sądem, na agorze. Równość traktowano i pojmowano jako równość szans i start na drodze do bogactwa. Równość praw zabezpieczało wypłacanie diet pełniącym funkcje państwowe, co miało elektów wiązać z wyborcami. Dostęp do urzędów był przewidziany w drodze losowania. Podkreślano potrzebę kontrolowania funkcjonariuszy. Uważano, że lepiej na stanowiskach będą się spisywać bogaci, gdyż nie będą podatni na korupcję. Innym składnikiem ateńskiej doktryny demokracji była zasada praworządności. Pojmowano ja jako dobrowolne podporządkowanie się prawu. Obywatele są twórcami prawa, zmieniają je kiedy przestaje im ono służyć, ale dopóki obowiązuje, musi być przestrzegane – prawo bowiem jest „panem” demokracji.
KRYTYKA DEMOKRACJI, EWOLUCJA SYSTEMU PAŃSTWA
Platon - (427-347) był najwybitniejszym idealistą antyku. Pochodził z arystokratycznej rodziny i był konserwatystą, co w demokratycznych Atenach zamykało mu pole dla politycznej aktywności. Był uczniem Sokratesa. Stwierdził, że zło nie przestanie ludzi nękać dopóki rządów nie obejmą filozofie albo też rządzący nie zaczną praktykować prawdziwej, idealistycznej filozofii. Stworzył w ateńskich ogrodach Akademię. Widział w niej szkołę cnoty dla elity – przyszłych rządców w idealnym państwie. Tam też ukształtowały się poglądy filozoficzne i polityczne Platona. Powstały dzieła (traktaty) „Państwo” i „Prawa”. Platon był twórcą idealizmu obiektywnego. Punktem wyjścia był dla niego pogląd, że istnieją dwa światy: świat idei i świat odbijający idee. Pierwszy – doskonały-identyczny z bóstwem bądź też stanowi jego twór, drugi zaś jest niedoskonałym odbiciem pierwszego. Świat idei jest absolutny; jego prawa są niezmienne i trwałe; są także oparte na zasadach hierarchii. Jedynie mędrzec może przeniknąć jego tajemnice. Państwo stworzył człowiek. Stwierdził, że państwo powstaje gdy nikt z członków społeczności nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb sam. Jest on zdany na pomoc innych. Naczelną zasadą realnych tworów państwowych wcale nie jest rozum, kontemplujący ideę dobra. Istotą ich jest albo odwaga (tak w timokracji), albo chciwość (tak w oligarchii), albo anarchia (tak w demokracji), albo wreszcie strach i zbrodnia (w tyranii). Timokracja, rządy odważnych były według Platona najlepsze. Wadę stanowiła słaba stabilność. Ambitni wojownicy stawali się w miarę upływu czasu amatorami luksusu i wygody. Żądza chciwości wytrącała im więc ster władzy; do głosu dochodzili bogacze. Symbolem oligarchii było sknerstwo rządzących. Bogaci chcieli być jeszcze bogatszymi i dlatego popadali w konflikt z ludem. Tak powstały demokracje. Demokracja to ustrój najbardziej chwiejny, choć przysłonięty najbardziej szczelnym parawanem. Cechują go brak dyscypliny społecznej i respektu dla władzy, anarchia, brak kompetencji rządzących i demoralizacja wśród ludu. Zręczny demagog nie ma trudności w zapanowaniu nad motłochem. I tak historyczny rozwój nieomylnie prowadzi do tyranii. Tyrania jest najgorsza; racją stanu jest tu interes osobisty despoty – karierowicza.
Kres takiej ewolucji może położyć tylko ustanowienie „stróżów doskonałych”, czyli mędrców. Idealna polis wg Platona, jest mocno i wyraźnie zhierarchizowana. Społeczeństwo i państwo składa się z nierównych części, z których jedna charakteryzuje się inteligencją, druga odwagą, trzecia zaś zaspakaja potrzeby całego organizmu. Tak w społeczeństwie istnieją trzy wyraźnie wyodrębnione od siebie grupy społeczne. Na szczycie są uplasowani inteligentni z mądrością – oni rządzą, poniżej stoją wojownicy, „strażnicy” – oni bronią społeczeństwa przed wrogiem, na dole zaś żyją ci, którzy powołani są do zaspakajania potrzeb materialnych ogółu. Żadna z grup nie osiąga doskonałości. Nie może funkcjonować bez pozostałych. Jest to wizja państwa antyindywidualistycznego. Państwo stoi ponad jednostką. Platon nie interesował się warstwą najniższą. Niewolników traktował jak dar od natury. Platon szczegółowo analizował dwie najwyższe warstwy w projekcie idealnego państwa. System wychowawczy przewidywał szczegółowy rozkład zajęć dla przyszłych rządców. Od 17-20 roku życia pobierają oni lekcje wychowania fizycznego, po 20 – mniej zdolni kierowani są do służby wojskowej, elita zaś, złożona z najlepszych, rozpoczyna 10 lat trwający okres studiów ogólnych. Po 30 roku życia elita podejmuje studia filozoficzne. Pomiędzy 35-50 rokiem życia następuje życie polityczne. Dopiero po 50 roku życia dobiega kres wychowania filozoficznego i rozpoczyna się formowanie predyspozycji do sprawowania najwyższej władzy państwowej. Grupy rządzące żyją we wspólnocie rodzinnej i majątkowej. Nie znają rodziny. Związki z kobietami opierają się na losowaniu. Wychowanie dzieci jest wspólnym celem i odbywa się na koszt państwa.
U schyłku życia, Platon przedstawił państwo w sposób mniej ambitny. Jest to państwo, w którym rządzą wielcy właściciele ziemscy. Trwałość tego niewielkiego państwa mają zapewnić: zakaz wyjeżdżania za granicę i rozbudowany system donosicielski (sykofantyzm), a dalej – surowa reglamentacja życia obywateli, wychowanie oraz kult religii. Bezbożnicy mają podlegać surowym karom.
Arystoteles – (384- 322) był najwybitniejszą postacią kultury greckiej. Interesował się przyrodoznawstwem, fizyką, logiką, ekonomią, etyką i polityką. Był synem lekarza, nie miał w Atenach praw politycznych. Był adeptem szkoły platońskiej. Założył własną szkołę Liceum. Przebywał przez wiele lat na dworze Filipa Macedońskiego. Był tam nauczycielem jego syna Aleksandra (Wielkiego). Napisał dwa dzieła „Etykę Nikomachejską” oraz „Politykę”. Jest twórcą metody badawczej opartej nie jak w u Platona na aprioryzmie. Twierdził, że twierdzenia muszą mieć poparcie w zgromadzonych faktach, uporządkowanych i przeanalizowanych. Odrzucił on obraz idealnej platońskiej Polis. Arystoteles formułował oceny realistyczne o państwie. Twierdził, że państwo jest tworem natury celem państwa jest zapewnienie wszechstronnego rozwoju materialnych i duchowych potrzeb człowieka. Przyjęcie koncepcji polis jako organizacji suwerennej i wszechogarniającej człowieka, wyznaczonej przez porządek naturalny, istniejącej dla zapewnienia ludziom dobrego życia, nie doprowadziło Arystotelesa do pochwały modelu państwa zuniformizowanego, w sposób trwały najlepszego. Zależnie od tego, kto rządzi – jednostka, grupa, czy ogół – dobrymi formami są monarchia, arystokracja i politea, złymi wg Arystotelesa są: tyrania, oligarchia i demokracja. Arystoteles stworzył podział ze względu na stan majątkowy rządzących. I tak można wyróżnić oligarchię (rządy bogaczy), demokrację (rządy biednych), politeę (społeczeństwo mieszane oligarchów z demokratami z przewagą demokratów). Arystoteles pochwalał trzecią formę państwa gdyż widział w niej harmonijne połączenie ideałów wolności i porządku. Społeczeństwo Arystoteles dzielił na znakomitych i lud. Znakomici to bogacze, szlachetni, cnotliwi, wykształceni, niepracujący posiadacze, żyjący z cudzej pracy. Lud to rzemieślnicy, kupcy, żeglarze, wyrobnicy. Lud to biedni zatrudnieni w produkcji. Wyróżnił jeszcze jedną klasę stan średni. Są to ci, którzy częściowo musieli pracować na mniej hańbiących stanowiskach, ale posiadali także niewolników. Cnotami średnich są: umiarkowanie, rozsądek, kroczenie pośrodku drogi. Arystoteles zdefiniował rolę niewolnictwa w systemie państwa. Niewolnik wg niego to ludzie stworzeni przez naturę do niewoli. Niewola wynika z praw natury. Niewolnicy nie posiadają rozumu, ale dysponują siłą fizyczną. Stanowią żywą własność, narzędzie przypisane do inwentarza rodziny. Prawo naturalne Arystotelesa stanowiło postęp w stosunku do dawnych tez sofistów. Natura w jego pojęciu występuje jako stróż powszechnego ładu, twórca harmonii świata. Poznaje się ją nie jak u Platona, przez rozważania nad mistycznym światem idei, lecz przez badanie przyrodniczej i społecznej rzeczywistości.
EPOKA HELLENISTYCZNA.
U schyłku IV w. Nastąpił podbój Grecji przez Aleksandra Wielkiego, co spowodowało upadek i położyło kres świetności miast greckich –polis. Na terenach zachodniej Azji i Egiptu powstało imperium, które dało początek kulturze hellenistycznej. W strukturach państwowych straciły znaczenie podstawowe kanony greckiej doktryny politycznej. Nastąpiło zderzenie i mieszanie się kultur: greckiej, perskiej, syryjskiej, żydowskiej i innymi, nastąpiło też zderzenie różnych układów gospodarczych i systemów wierzeń. Aleksander Wielki w celu pogodzenia wszystkich tych elementów, kulturowych, wiary i gospodarczych próbował unifikować podbite terytoria poprzez nadawanie godności Persom, inicjował śluby pomiędzy swoimi generałami, a księżniczkami z różnych podbitych państw. Nastąpił rozwój ideologii boskości monarchy. Król, pojmowany był jako bóg objawiony, którego misją jest uporządkowanie spraw doczesnych. Król jest zbawcą i dobrodziejem swego ludu. Zasada boskości hellenistycznego państwa była programem politycznym na miarę zadań epoki. Jej celem było zespolenie wokół tronu owego zdezintegrowanego społeczeństwa, poddanie go procesom hellenizacyjnym.
W omawianej epoce zrodziły się trzy podstawowe nurty i szkoły próbujące zdefiniować rolę człowieka w świecie i rolę państwa.
Cynizm – zrodził się w IV w. p. Chr. Założycielem tej szkoły był Antystenes uczeń Gorgiasza i Sokratesa. Cynicy byli świadkami krachu dawnego świata i rozkładu starych struktur. Twierdzili oni, że trzeba żyć własnym życiem, kształtować swoją osobowość bez oglądania się na formy proponowane przez nowe państwo. Filozofia cyników była prosta. Najważniejszą wartością życia człowieka jest jego szczęście. Szczęście polega na cnocie, ta zaś na życiu zgodnym z naturą. Natura identyfikowała się z przyrodą; naturalne potrzeby człowieka stanowi to co mu jest absolutnie niezbędne. Był to program minimalizmu życiowego, kult prostoty życia i ascezy – rozkosze cywilizacji przeszkadzają w praktykowaniu cnoty. Cynicy byli przeciwko państwu. Na pytanie skąd jesteście odpowiadali zgodnie ze słowami Diogenesa, że jest obywatelem całego świata. Państwo wg cyników jest złem, bo stanowi twór nienaturalny, mający swój początek w działalności ludzkiej. Cynizm obiecywał ludziom wolność od helenistycznych kataklizmów politycznych w odwróceniu się od spraw polityki.
Epikureizm – Twórcą tego kierunku był Epikur (341-269). Epikureizm to wzorzec życia skomponowany podobnie do cynizmu – na użytek jednostki. Epikurejski mędrzec dochodzi do wolności wtedy, gdy przestaje żyć w strachu, gdy nie gnębią go troski i zmartwienia. Droga do szczęścia wiedzie wśród przyjemności. Synonimem cnoty jest używanie wszelkich doczesnych rozkoszy, które daje cywilizacja. Państwo jest pożyteczne, bo zapewnia minimum moralności, gwarantuje zewnętrzny spokój, chroni jednostkę przed zawiścią innych Prawdziwy mędrzec nie pasjonuje się jednak polityką, nie pociąga go służba obywatelska, podobnie jak odpychają go zobowiązania religijne. Obowiązki wobec państwa odwodzą człowieka od używania; zatruwając smak przyjemności, utrudniają praktykowanie cnoty. Epikurejczyk pomaga władzy, gdy wymaga tego jego bezpieczeństwo. Aprobata dla epikurejskiej wolności duchowej, wolnej od trosk i obowiązków, była pochwałą egoizmu jednostki, gloryfikowała postawę aspołeczna.
Stoicyzm – był najbardziej popularną doktryną hellenistyczną. Powstał na przełomie IV i III w. p. n. e. . Przetrwał do V w. n. e. Przeniknął na grunt rzymski i stał się jednym z głównych źródeł ideologii wczesnego chrześcijaństwa. Tajemnica stoickich sukcesów tkwiła w racjonalistycznej filozofii, operującej kategoriami uniwersalnymi, ponadczasowymi, niesłychanie przy tym elastycznymi. Twórcami tego kierunku byli : Zenon z Kition, Chryzyp z Cylicji oraz Kleantes z Azji Mniejszej. Gorliwymi wyznawcami teko kierunku byli między innymi: Seneka, Marek Aurelisz.
Stoicki świat jest rozumnym ładem i harmonią. Świat jest rządzony przez rozum. Wszystkim rządzi przeznaczenie, los (rozum, natura, los, twórczy duch, przeznaczenie – to synonimy). Stoicy wyróżnili cztery natury kosmosu: rośliny, zwierzęta, ludzi, bogów. Z tych natur najściślej powiązani są ludzie z bogami. Wg stoików, ludzie z natury są dobrzy, wszelka skłonność do zła jest „importem” z zewnątrz. Cnota to wartość absolutna i niepodzielna, jednakowa u mężczyzn i kobiet, człowieka i boga, niewolnika i wolnego. Mądrość identyfikowano z wolnością. Człowiek mądry akceptuje oparty na rozumie świat i nie próbuje go zmieniać. Boski ład nakazywano przyjmować ze „stoickim spokojem”. Twierdzono, że ludzie są z natury wolni, ale tylko w tym sensie; każdy ma więc szansę być mądrym i tym samym wolnym, ale nie każdy nim się staje. Zasadą w stoicyzmie była współpraca z władzą. Ze wszystkich szkół hellenistycznych, stoicyzm był najbliższy polityce; widział w niej narzędzie realizacji swej filozofii kosmosu, którym rządzi rozum. Stoik aprobował współpracę z państwem tylko wtedy gdy uznawał je za twór rozumny. Autonomiczna postawa stoików w kwestiach polityki i ustroju była zsynchronizowana z teorią prawa naturalnego i państwowego. Mądrość stoika polegała na przestrzeganiu prawa natury, gdyż rządząc kosmosem, wiecznie i jednakowe dla wszystkich ludzi, jest prawo natury zgodne z naturą świata i naturą człowieka. Stoik nie był egoistą, ludzie z natury są jednostkami społecznymi. Państwo natomiast powinno być zgodne z najważniejszym prawem rozumu, ale nawet wtenczas, gdy jest inaczej, stoik nie traci swej wolności.
2. WCZESNE CHRZEŚCIJAŃSTWO
Chrześcijaństwo rodziło się w szczególnym klimacie społeczno-politycznym i ideowym. U swego zarania chrześcijaństwo było przede wszystkim doktryną moralnego przeobrażenia świata upadłego wskutek grzechu pierworodnego. Wyznawcy chrześcijaństwa szukali rekompensaty w doskonaleniu własnych dusz. Treści polityczne znajdowały się na dalekim planie. Zauważalny był nurt apokaliptyczny. Twierdzono, że koniec świata nadejdzie szybko i, że nie warto reformować marnego świata i tak skazanego na zagładę. Chrześcijanin powinien być posłuszny władzy świeckiej, powinien ją czcić; oczywiście w granicach wyższego obowiązku posłuszeństwa Bogu, to przecież Chrystus był prawdziwym cesarzem i najwyższym władcą. Państwo ma, więc boże zadania do spełnienia, z woli stwórcy tępi ono złoczyńców i zapewnia porządek. Chrześcijanin ma, więc obowiązek modlić się za królów i za wszystkich będących w przełożeństwie.
Szerzyła się doktryna Pawła, która głosiła, że chrześcijanin powinien zachować bierność. Ma on być człowiekiem spokojnym, przyjaznym ludziom, lojalnym wobec pogan i ich władzy, pełnego respektu wobec urządzeń doczesnych. W II i III w następuje dynamiczny rozwój chrystianizmu. Chrześcijaństwo nie mogło już pozostawać programowo obojętne wobec spraw świata, a zwłaszcza wobec państwa rzymskiego. Na początku IV w., Chrześcijaństwo wrastało w strukturę społeczną i polityczną Rzymu.
Św. Augustyn - Na początku V w. nastąpiła katastrofa imperium rzymskiego na skutek zdobycia i złupienia go przez wodza Gotów Alaryka w 410r. Dla chrześcijan, zdobycie miasta, które pojmowane było jako bariera powstrzymująca koniec świata, był to potężny wstrząs. Zaczęły odżywać nastroje pogańskie; poganie oskarżali chrześcijan, że przyczyną katastrofy była nowa wiara, osłabiająca cnoty obywatelskie i wywołująca zemstę starych bogów. W tej atmosferze zaczął tworzyć Aureliusz Augustyn (354-430), biskup Hippony w północnej Afryce. Punktem wyjścia tego pisarza jest filozofia katastrofizmu. Twierdził, że ogromna liczba ludzi jest zła; ludzie są chciwi i tym samym żądni zaszczytów i władzy; uciskają jeden drugiego. Wg Augustyna państwa przemijają. Prawda, że każda władza dana została od Boga; ale Bóg stworzył państwo z powodu grzechu, gdyby nie upadek ludzi, państwa by nie było. Tylko Bóg wie jaka będzie przyszłość. Augustyn przewidywał, że tylko państwo Boże będzie trwać wiecznie. Państwem bożym jest kościół z Chrystusem jako jego głową. Prawdziwą ojczyzną obywateli tego państwa jest niebo, na ziemi są oni tylko pielgrzymami. Obywatelami państwa ziemskiego (civitas terrena) są ludzie grzeszni. W każdym tworze państwowym (realnym), współżyją ze sobą źli ludzie z dobrymi. Jedyną funkcją państwa, przesądzającą racje jego istnienia, jest represja wobec przeważającej większości grzesznych. W rezultacie państwo stwarza warunki zewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa. Św. Augustyn był twórcą tezy o państwie jako instrumencie do karania, bicza Bożego. Ta teza stanie się podstawą do sformułowania ideologii papieskiego uniwersalizmu, głoszącego panowanie (papieża) w całym cywilizowanym , czyli chrześcijańskim świecie, zarówno w sferze duchowej jak i świeckiej.
3. ŚREDNIOWIECZE
W średniowieczu, chrześcijańska teoria świata legła u podstaw ideologii epoki, stając się jej światopoglądem i determinując poglądy na państwo, społeczeństwo i prawo. Średniowiecze myślało kategoriami religijnymi; wyrażało swe poglądy na świat poprzez pryzmat prawd objawionych, spisanych w księgach świętych. Zasadniczą cechą doktryn tej epoki było uznanie nadrzędności religijnej sfery życia nad wszystkimi innymi. Rodziły się pytania: kto jest władny autorytatywnie „wyjaśniać” treści wiary, kto ma prawo do wiążącej ich interpretacji, kto ma wreszcie czuwać nad ich obowiązywaniem. Odpowiedź brzmiała: papież, kościół, hierarchia duchowna. Twierdzono, że człowiek słucha praw państwa, ale przede wszystkim podlega nakazom prawa bożego i tym interpretacjom tego prawa, które mu podsuwa władza duchowna. Tworem Boga jest państwo, jako twór przejściowy realizujący boże cele. Spełnia ono określona funkcje w bożym planie zbawienia świata. Suwerenem jest jednak głowa kościoła, papież natchniony przez Boga, nieomylny. On rozstrzyga o tym, czy państwo dobrze, czy też źle wykonuje swoją misję.
Po upadku cesarstwa zachodniego, Bizancjum było głównym pretendentem do władztwa nad światem. Cesarz Bizancjum nosił miano cesarza Rzymian. Konstantynopol zaczęto nazywać Nowym Rzymem. Bizancjum było0 państwem złożonym z wielu narodów, o wielu kulturach, mówiących różnymi językami. W celu unifikacji i integracji wszystkich narodów Bizancjum, powstała doktryna imperialna. Miała ona zapewnić jedność i potęgę państwa. Cezaropapizm stanowił wschodnioeuropejską odmianę procesów etatyzacyjnych chrześcijaństwa w epoce kształtowania się feudalnej gospodarki i feudalnych struktur politycznych. Bizancjum było pierwszym państwem średniowiecznej Europy, które w pełni doceniło i skutecznie rozwinęło w praktyce polityczne treści i polityczne funkcje religii chrześcijańskiej. Kodyfikacja Justyniana z VI w. określała cesarza jako władcę absolutnego, źródło prawa najwyższego sędziego, najwyższego wykonawcę stanowionego przez siebie prawa, oraz naczelnego dowódcę. Cesarz jest władcą chrześcijańskim. Jeden Bóg, jeden cesarz. W sztuce bizantyjskiej Bóg występował z insygniami cesarskimi, a matka Boska ubrana była w diadem cesarzowej. W niedziele palmowe cesarz odbywał procesje za wzór wjazdu Chrystusa do Jerozolimy, a w Wielkie Czwartki, umywał on nogi starcom. Jako współrządzący z Bogiem cesarz zasiadał na tronie, który mógł pomieścić dwie osoby; w dni powszednie siedział na tronie po jego prawej stronie, w dni uroczyste zaś po lewej, prawą zostawiając dla Chrystusa, obecnego, ale niewidzialnego dla zwykłego śmiertelnika. Cesarz koronowany jest przez samego Chrystusa, miejscem koronacji była świątynia. W symbolice spotkać można akcenty pogańskie np. insygnia władzy i godności (orzeł –ptak Jowisza, kula ziemska-jabłko monarsze, aureola –symbol tarczy słonecznej). Cesarz wg Bizantyjczyków był wszechobecny. Jego wizerunki wisiały wszędzie. Bito monety z jego wizerunkiem, widniał na symbolach wojskowych i nakryciach głowy. Twierdzono, że cesarz jest władcą świata. Najwięksi monarchowie (Frankonii, potem Niemiec i Francji) byli jego braćmi, a pozostali, mniejszych państw jego synami, krewnymi lub przyjaciółmi. Cesarz był także głową kościoła. Zwoływał on konsylium pentarchii (patriarchów Rzymu, Aleksandrii, Konstantynopola, Antiochi i Jerozolimy). Cesarskiej zwierzchności nad kościołem sprzyjała doktryna bożego namiestnictwa cesarza, a także fakt, że kościół wschodni był mniej aktywny politycznie i mniej ambitny niż kościół zachodni.
Doktryna imperializmu bizantyjskiego łączyła ideę samowładztwa z teorią cesarskich obowiązków. Cesarz miał działać dla dobra poddanych, miał im zapewnić sprawiedliwość, podległe mu organy miały działać” zgodnie z wolą bożą i trwoga wobec Boga”. Ideologia imperialna Bizancjum nie zawsze miała pokrycie w praktyce politycznej. Władza cesarzy nieraz potykała się o opór poddanych i częstokroć rozpływała w konflikcie o władzę. Ważną tamą dla absolutyzmu cesarza był fakt, że Bizancjum nie utrwaliło zasady dziedziczności tronu. Elekcje naruszały jego władzę cesarską, choć nie naruszały jej boskości; to Bóg inspirował senat, wojsko i lud do elekcji takiego czy innego władcy; gdy cesarz ginął w przewrocie pałacowym, tłumaczono to jako efekt odwrócenia się Boga od jego ziemskiego zastępcy.
PAPALIZM
Papalizm (spór gregoriański) – Burzliwy rozwój teorii papalizmu tj. doktryny głoszącej uniwersalną – ogólnoświatową i duchowną i świecką – suwerenność papieża, wystąpił już w XI w. Wielkie znaczenie dla postępu papulizmu miał słynny spór gregoriański o inwestyturę biskupów między papieżem Grzegorzem VII, a cesarzem Henrykiem IV. W toku sporu cesarz dwukrotnie ogłaszany był przez papieża za pozbawionego władzy.
Grzegorz VII zapoczątkował proces desakralizacji władzy świeckiej. Głosił, że państwo to twór z istoty zły. Władza państwowa zrodziła się z podszeptu szatana, z pychy i żądzy władzy. Państwo ma rację bytu tylko wtedy, gdy realizuje postulaty sprawiedliwości bożej. Znaczy to, że tylko państwo pobłogosławione przez kościół może być organizacją pożyteczną, miłą Bogu. Na czele tego państwa miał stać papież, namiestnik Boga na ziemi, jedyny władca uniwersalny, głowa wszystkich panujących. On jeden jest prawdziwym cesarzem, on i tylko on ma prawo do noszenia insygniów władzy najwyższej. Papież jest najwyższym, odpowiedzialnym bezpośrednio przed Bogiem sędzią i może usuwać władców z tronu, a ludność poddaną złym panom – zwalniać z obowiązku posłuszeństwa.
W XII w. rozwinęła się doktryna krzyżowa. Wyprawy krzyżowe miały umocnić pozycję polityczną papiestwa, które chciało utworzyć na terenie Jerozolimy własne państwo. Królestwo jerozolimskie miało osłabić potęgę kościoła greckiego; odzyskanie grobu Chrystusa miało umocnić prestiż kościoła w Europie. Głosząc hasło świętej wojny z Saracenami, żerowano na religijnych sentymentach ludzi średniowiecza oraz zręcznie wykorzystywano żądzę zysku i sławy. Apogeum teorii papulizmu przypadło na XIII stulecie. Władza papieska była teraz identyfikowana z władza całego kościoła. Za pontyfikatu Innocentego III doktrynalny problem dualizmu władzy świeckiej rozstrzygnięty został niedwuznacznie na korzyść papieża.
Teoretycznie wspierały papalizm nader liczne i wymyślne konstrukcje, a wśród nich następujące:
1. Teoria jedności świata. Świat porównywano do organizmu człowieka, który nie może mieć dwóch głów (świeckiej i duchownej).
2. Teoria kościoła - duszy i władzy świeckiej – ciała. Bytem najwyższym jest byt najbardziej uduchowiony.
3. Teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa.
4. Teoria kościoła jako instytucji doskonałej i państwa jako tworu obarczonego grzechem. Papież ma prawo uchylić „grzeszne” postanowienia władcy świeckiego.
5. Teoria wikariatu, głosząca, że po śmierci cesarza władza wraca do papieża. W okresie bezkrólewia na tronie cesarskim zasiada, zatem papież jako wikariusz Chrystusowy.
6. Teoria dwóch mieczy, tłumacząca wyższość papieża argumentami genetycznymi, „historycznymi”: Bóg dał Piotrowi dwa miecze – jeden symbolizujący władzę duchową, drugi władzę świecką. A zatem władza cesarska ma swoje źródło w woli papieża. Pochodzi ona od Boga tylko pośrednio, a więc inaczej niż papieska, którą bezpośrednio ustanowił Bóg.
7. Teoria darowizny Konstantyna: kościół w dalszym ciągu wykorzystywał ją dla utrwalenia swych wpływów oraz dla ochrony emancypowanych w stosunku do państwa tendencji duchowieństwa. Wspierała ona m.in. ambicje zakonów rycerskich, działających w Europie.
8. Teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego. Wnioskiem wysuwanym z tej teorii była znów teza, że tylko papież jest szafarzem godności cesarskiej.
Doktryna światowej władzy średniowiecznego cesarstwa ukształtowała się w pełni w XII i XIII w. w ostrym sporze z papiestwem. Uniwersalizm cesarski to przede wszystkim tytuł prawny, uzasadnienie i wyraz ideologiczny niemieckiej ekspansji feudalnej. Służył on agresywnej polityce niemieckiej na terenie Włoch i w krajach Słowiańszczyzny oraz osłaniał interwencje w wewnętrzne sprawy państw Europy. Chodziło przy tym nie tylko o agresję samych cesarzy; ideologia imperialna tłumaczyła ekspansję książąt Rzeszy, granicznych grafów oraz zakonów rycerskich. Uniwersalizm służył także walce z koncepcjami suwerenności państw europejskich oraz uzasadniał pełną niezależność od cesarstwa wschodniego. Obóz cesarski korzystał równocześnie z argumentów religijnych, historycznych i prawnych. Na czoło wysuwano zasady podkreślające chrześcijański charakter cesarstwa. Oznaczało to, zatem prymat dla argumentów zaczerpniętych z tej samej sfery pojęć, która inspirowała światowe władztwo głównego konkurenta cesarstwa – kościoła i papieża. Papieskiemu prawu kontrolowania i detronizowania władców przeciwstawiano tezę o król-który pomazany przy koronacji zostaje poddanym tylko wobec Boga. I tylko Bóg może cesarza sądzić. W XII w. Anonim Eboracensis z Yorku przyznał nawet władcy świeckiemu wyższość nad papieżem. Według niego władca świecki jest obrazem Boga-ojca, podczas gdy kapłan – obrazem tylko Chrystusa; król reprezentuje z natury Chrystusa, to, co jest i w Bogu –ojcu, a mianowicie boską naturę, podczas gdy kapłan reprezentuje tylko naturę ludzką. W konkluzji Anonim stwierdzał, że władza duchowna nie może ingerować w sprawy świeckie, natomiast monarcha ma prawo do takiej interwencji, gdyż duchowieństwo jest mu podległe.
W XII w. rozpoczął się powolny proces odbudowy autorytetu monarchii. Monarcha znowu stał się symbolem jedności; jego potęga wyrażała narodową świadomość. Monarcha wznosił się w wyobrażeniach potocznych ponad lojalności lenne, a jego potęga stanowiła uosobienie narodowej dumy i miarę suwerenności państwa. Król w swoim królestwie jest na obraz i podobieństwo Boga. ...
przemekn5