2
www.student.e-tools.pl
Prawa człowieka są to szczególnie doniosłe prawa, które służą jednostce według jakiejś koncepcji filozoficznej odnoszącej się do jej pozycji w państwie (płaszczyzna filozoficzna) lub w świetle norm prawa międzynarodowego lub wewnątrzpaństwowego (płaszczyzna prawna).
Wyjątkowe znaczenie praw człowieka polega na tym, że działają one wertykalnie tzn. w stosunkach państwo – jednostka. Czasami mówi się także o horyzontalnym działaniu praw człowieka, czyli w stosunkach między jednostką a jednostką lub innym podmiotem nie będącym elementem aparatu państwa. W wypadku niektórych praw człowieka, na przykład prawa do życia, podmiotem obowiązku może być nawet sam uprawniony. Natomiast podmiotem uprawnienia jest wyłącznie człowiek – jednostka, nigdy nie są nim jakiekolwiek społeczności.
Początki koncepcji praw człowieka pojawiły się już w greckiej i rzymskiej filozofii starożytnej. Greccy stoicy i sofiści jako pierwsi głosili naturalną wolność i równość ludzi oraz wyższość praw naturalnych nad stanowionymi. Stoicy uważali, że prawo naturalne obejmuje obywateli wszystkich państw, jest kosmopolityczne. Arystoteles podkreślał prawa ludzkie zwłaszcza sprawiedliwość, ale akceptował niewolnictwo. W Grecji już w V wieku p.n.e. pojawiła się doktryna propagująca wolność słowa i czynu w granicach prawa a także równość wszystkich obywateli Aten. Były to początki koncepcji absolutnych praw człowieka. Jest to koncepcja, która uznaje za podstawę normatywną praw człowieka prawo naturalne. Idea prawa natury została przejęta przez rzymskich myślicieli ( głównie przez Cycerona i Senekę) i prawników. Prawnicy do prawa natury dołączyli przekonanie, że lud jest źródłem pierwotnej suwerenności i przelewa swoją władzę na cesarza. Antyczną ideę praw natury kontynuowali średniowieczni filozofowie chrześcijańscy, zwłaszcza Tomasz z Akwinu. Uważał on, że praw nie nadaje władza, są one nieodłączne od samej natury człowieka, a ta została mu ofiarowana przez Boga. Natura (istota człowieka) jest ²celem², to znaczy ²skłonnością ukierunkowaną człowieka (jego naturę) ku właściwemu celowi², w tym poznania zasad prawa naturalnego. Są to niezmienne zasady dostępne dla wszystkich. Władza ma obowiązek tworzenia norm zgodnych z prawem naturalnym, w innym wypadku tracą one moc. Prawo niezgodne z prawem naturalnym jest niesprawiedliwe.
W epoce Średniowiecza pojawiły się także pierwsze akty prawne, które zapoczątkowały respektowanie praw człowieka. W Polsce była to Magna Charta Libertatum (Wielka Karta Swobód) wydana przez króla Jana bez Ziemi w 1215 roku. Była ona podstawą swobód obywatelskich oraz konstytucyjnych ograniczeń władzy królewskiej. Ogromne znaczenie miała również zasada neminem captivabimus nisi iure victum (nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego) będąca jednym z przywilejów szlachty, a także artykuły henrykowskie oraz ruch egzekucji praw.
W XVII wieku pojawiła się szkoła prawa natury. Jej najważniejszymi przedstawicielami byli: Thomas Hobbes (Lewiatan, 1651r.), John Locke (najważniejsze dzieło dotyczące organizacji władz publicznych, 1669 r.), Hugo Grotius (O prawie wojny i pokoju, 1624 r.) oraz Samuel Pufendorf (O prawie natury, 1672r.) .
Teoria prawa natury zakładała, że ludzie żyjący w świecie natury, nie uformowani w społeczeństwo bez przeszkód mogli korzystać z należnego im prawa do życia, wolności, równości oraz do własności. Później te cztery prawa stały się kanonem liberalnej koncepcji praw człowieka. Szkoła prawa natury odeszła od teocentryzmu na rzecz antropocentryzmu. Stało się to pod wpływem doktryny reformacji, która głosiła, że władza (świecka lub kościelna) nie ma możliwości ingerencji ani kontroli pewnych sfer życia człowieka, zwłaszcza jego sumienia.
Uzupełnieniem szkoły praw naturalnych stała się teoria umowy społecznej. Oświeceniowa koncepcja praw człowieka budowana była przez wielu myślicieli, na szczególną uwagę zasługują John Locke (1632-1704), Karol Monteskiusz (1689-1755) i Jan Jakub Rousseau (1712-1778). Największą rolę odegrał John Locke. W intelektualnej walce z absolutyzmem posłużył się narzędziami w postaci pojęć stanu natury i umowy społecznej, które przejął z myśli teoretyków absolutyzmu ( przede wszystkim Tomasz Hobbes, 1588-16790). Sformułował podstawowe założenia ustroju politycznego państwa, wśród których główne miejsce zajmuje idea praw człowieka.
Hobbes w swoim dziele Lewiatan pesymistycznie oceniał ludzi i uważał, że w stanie natury trwa ²wojna wszystkich przeciwko wszystkim², a jedynym ratunkiem przed totalnym wyniszczeniem jest poddanie się absolutnej władzy suwerena w drodze umowy społecznej. Locke natomiast oceniał ludzi optymistycznie. Uważał, że stan natury jest faktem historycznym, w którym ludzie współżyli ze sobą zgodnie z nakazami reguł prawa natury, obowiązującego wszystkich. Jednak jego zdaniem w stanie natury istniały pewne niedoskonałości, takie jak brak ustaw, obiektywnych sędziów, władzy, która popierałaby i egzekwowała słuszne decyzje. Ponieważ egzekwowanie praw i karanie osób naruszających te prawa należało do wszystkich ludzi to dużo zależało od subiektywnej decyzji każdego człowieka. Zawarto więc dwie umowy społeczne. W wyniku pierwszej z nich za zgodą każdej jednostki powstało społeczeństwo. Druga umowa wymagała jedynie decyzji większości, w wyniku jej zawarcia powstało państwo. Społeczeństwo przekazało państwu uprawnienia władcze, otrzymując w zamian ochronę praw obywateli: do życia, wolności, własności i równości wobec prawa. Zawierając umowę z państwem ludzie nie wyrzekają się swych praw naturalnych, ale uzyskują formalne gwarancje tych praw. Locke postulował zasadę podziału władz. Wyodrębniał władzę ustawodawczą, wykonawczą i federacyjną (polityka zagraniczna). Miało to zapobiec skumulowaniu w jednym ręku pełni władzy. Władza ustawodawcza miałaby pozycję dominującą, ale granice jej uprawnień byłyby ściśle określone. Parlament podlegać miał regułom prawa natury oraz przepisom prawa uchwalonym zgodnie z zasadami konstytucyjnymi, znanym społeczeństwu. Locke poświęcał również dużo uwagi problemowi tolerancji religijnej. Jego zdaniem powinien nastąpić całkowity rozdział Kościoła od państwa. Wszystkie wyznania powinny być autonomiczne i niezależne, pod warunkiem, że nie godzą w interesy społeczeństwa i państwa.
John Locke wywarł największy wpływ na myśl polityczną Oświecenia spośród myślicieli XVII wieku. Pod jego wpływem pozostawał Karol Monteskiusz, Jan Jakub Rousseau, a także twórcy konstytucji USA.
Monteskiusz w swoim dziele O duchu praw dokładnie rozważa zagadnienia państwa oraz prawa i wolności jednostki. Państwo, które powstało w wyniku umowy społecznej zawartej przez ludzi, aby chronić ich interesy, bezpieczeństwo i wolność, powinno działać tylko w niezbędnym zakresie. Wolność jednostki, czyli wolność sumienia, myśli, słowa, druku jest istotą państwa. Najważniejszą kwestią jest ochrona wolności. Monteskiusz próbował określić, jaki typ państwa i prawa gwarantuje taką ochronę. Stwierdził, że ma być to państwo praworządne, w którym prawa są dobre, ale umiarkowane. Opowiadał się za trójpodziałem władzy na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą. Sądy maja być niezawisłe i podlegać tylko ustawom. Władza ustawodawcza powinna być ściśle oddzielona od władzy wykonawczej. Poszczególne władze powinny wzajemnie się kontrolować i równoważyć. Taki mechanizm broni jednostkę przed samowolą państwa i uniemożliwia rządy tyrańskie.
Jan Jakub Rousseau przedstawił swoją filozofię społeczną w dziele Umowa społeczna. Ten wybitny francuski myśliciel próbował określić, jaki ustrój będzie ustrojem idealnym, który zbliży społeczeństwo do natury. Według niego to taki ustrój, gdy państwo zapewnia ludziom wolność i równość, a więc republikański i demokratyczny. Ludzie potrzebują wolności społecznej, a nie indywidualnej. Wolność przyrodzoną posiadaną w stanie natury człowiek stracił w drodze umowy społecznej na rzecz wolności społecznej. Aby być naprawdę wolnym człowiek nie może kierować się egoizmem ani przeciwstawiać społeczeństwu swojej indywidualności. Tak więc miarą wolności człowieka jest stopień zespolenia się ze społeczeństwem. Dzięki zespoleniu interesów jednostkowych z interesami społeczeństwa człowiek może osiągnąć doskonałość osobistą, czyli ²wolność moralną².
Rousseau szczególną rolę przypisywał równości. Twierdził, że w społeczeństwie, gdzie wszyscy ludzie są równi, będzie panować wzajemna życzliwość i wszyscy będą działać na rzecz interesów społeczeństwa. Uważał, iż jedynym warunkiem szczęścia jest równość majątkowa. Proponował taki podział majątku w społeczeństwie, aby żaden obywatel nie mógł przekupić drugiego i aby żaden nie musiał się sprzedawać. Gdy wszyscy obywatele są równi wtedy są oni oddani społeczeństwu i mają poczucie sprawiedliwości społecznej, doprowadza to do pełnego oddania się jednostki społeczeństwu. Obywatele stają się władzą najwyższą, a ich wola powszechna (która jest zawsze słuszna i służy pożytkowi ogółu) pozostaje absolutnie wiążąca. Jednakże Rousseau uważał, że wola powszechna łączy interesy jednostki z interesami ogółu tylko wtedy, gdy zostaną spełnione następujące warunki: każdy obywatel ma prawo i obowiązek podejmowania decyzji dotyczących wszystkich, obywatele nie mogą należeć do żadnych organizacji (np.partii politycznych), obywatele biorą bezpośredni udział w podejmowaniu decyzji, lud jest suwerenny, wyraża wolę powszechną, ale nie administruje i nie rządzi. Rousseau był zwolennikiem demokracji, nie stawiał na pierwszym miejscu jednostki i jej praw tak jak Monteskiusz i Locke. Z tego powodu niektórzy znawcy nie widzą jego wkładu do nowożytnej koncepcji praw człowieka. Inni twierdzą, że niektóre akty prawne, np. Deklaracja Praw Człowieka zostały sformułowane pod wpływem filozofii tego francuskiego myśliciela.
W XVIII wieku w wielu państwach zostały zauważone prawa człowieka i potrzeba ochrony tych praw. Stało się to przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych Ameryki i we Francji. Rewolucje w obydwu tych krajach toczyły się pod hasłami wolności i walki z tyranią.
Konstytucja USA z 17 września 1787 roku określa przede wszystkim ustrój państwa. Opiera się on na zasadzie trójpodziału władz. Władze mają się wzajemnie kontrolować i równoważyć. Wolności i prawa jednostki zostały sformułowane i dodane do Konstytucji w formie dziesięciu poprawek dopiero w roku 1791.
Poprawki tzw.The Bill of Rights (Karta Praw) zostały uchwalone 15 grudnia 1791 roku przez Kongres. Poprawka I gwarantuje następujące prawa: wolność religii, wolność słowa, wolność zgromadzeń, prawo petycji do władz o naprawienie krzywd. Poprawka II potwierdza prawo do posiadania i noszenia broni.
Nie wolno zakwaterować żołnierzy w czasie pokoju w domu prywatnym bez zgody właściciela, a w czasie wojny można ich kwaterować tylko w trybie określonym ustawą (Poprawka III).
Obywatele mają prawo do nietykalności osobistej, mieszkania, dokumentów i mienia. Poprawka IV stanowi, że nie wolno naruszać tych praw przez bezpodstawne rewizje i zatrzymanie. Nakaz można wystawić tylko wtedy, gdy istnieje wiarygodna przyczyna potwierdzona przysięgą lub zastępującym ją oświadczeniem. Nakaz powinien szczegółowo określać miejsce rewizji oraz osoby i rzeczy podlegające zatrzymaniu.
Poprawka V stanowi, że nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za zbrodnię główną lub inne hańbiące przestępstwa bez aktu oskarżenia uchwalonego przez wielką ławę przysięgłych. Nie wolno ponownie karać za to samo przestępstwo. Zakazuje zmuszania do zeznawania na swoją niekorzyść. Nikt nie może zostać pozbawiony życia, wolności lub mienia bez prawidłowego wymiaru sprawiedliwości. Własność prywatna może zostać przejęta na użytek publiczny tylko za sprawiedliwym odszkodowaniem.
Prawa oskarżonego zostały określone przez Poprawkę VI. Są to następujące prawa: prawo do szybkiego i publicznego procesu przed bezstronną ławą przysięgłych tego stanu i okręgu, w którym zostało popełnione przestępstwo, prawo do bycia poinformowanym o rodzaju i podstawie oskarżenia oraz prawo do obrony.
Poprawka VII dotyczy właściwości sądu przysięgłych w sprawach cywilnych i prawomocności jego orzeczeń.
Poprawka VIII zabrania stosowania nadmiernych kaucji i grzywien oraz okrutnych i wymyślnych kar.
Poprawka IX zawiera zasadę rozszerzającej interpretacji praw: ²Wymienienie w Konstytucji określonych praw nie oznacza zniesienia lub ograniczenia innych praw przysługujących ludowi².
Poprawka X określała zasadę ograniczonych kompetencji władz federalnych: ²Uprawnienia, których Konstytucja nie powierzyła Stanom Zjednoczonym ani nie wyłączyła z właściwości poszczególnych stanów, przysługują nadal poszczególnym stanom lub ludowi².
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 26 sierpnia 1789 roku. Był to sam początek rewolucji francuskiej. Dokument ten był syntezą dotychczasowych idei i koncepcji praw człowieka oraz różnych teorii ustroju państwowego, które miały zapewniać przestrzeganie tych praw.
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela jest jednym z najważniejszych dokumentów europejskich. Jej uroczysta preambuła podkreśla, że prawa człowieka są ²naturalne, niezbywalne i święte². Deklaracja je ²wykłada², ²ogłasza², ale nie ²tworzy². Preambuła stwierdza równocześnie, że ²nieznajomość, zapomnienie czy lekceważenie praw człowieka są jedynymi przyczynami nieszczęść publicznych i nadużyć rządów².
Artykuł 1 stanowi, że ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi w swoich prawach. Różnice społeczne mogą wynikać jedynie z użyteczności społecznej.
W artykule 2 został określony cel stowarzyszeń politycznych. Jest nim zachowanie naturalnych i niezbywalnych praw człowieka. Są to następujące prawa: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi.
Suwerenność spoczywa w Narodzie i nikt, żadne ciało, żadna jednostka nie może sprawować władzy, która nie pochodzi od Narodu (art.3).
Pojęcie wolności i jej granice zostały określone artykułem 4, który stanowi, że wolność polega na tym, aby móc czynić wszystko, co nie szkodzi drugiemu człowiekowi. Korzystanie z praw naturalnych nie ma innych granic niż te, które zapewniają innym członkom społeczeństwa korzystanie z tych samych praw. Granice te mogą być określone jedynie przez ustawę.
Według artykułu 5 ustawa może zakazać tylko zachowania szkodliwego dla społeczeństwa . Nie można zabronić tego, czego ustawa nie zakazuje oraz zmusić do tego, czego ustawa nie nakazuje.
Artykuł 6 stanowi, że ustawa jest wyrazem woli powszechnej. Wszyscy obywatele mają prawo uczestniczyć w jej tworzeniu osobiście lub przez swoich przedstawicieli. Wszyscy obywatele są równi wobec ustawy i mają równy dostęp do godności, stanowisk i urzędów publicznych, według ich zdolności i bez różnic odmiennych niż te wynikające z ich cnoty i talentu.
Artykuły 7-9 określają prawa w zakresie odpowiedzialności karnej. Oskarżenie, aresztowanie i więzienie jest dopuszczalne tylko w wypadkach określonych przez ustawę. Ustawa może ustanawiać tylko takie kary, które są bezwzględnie potrzebne. Karę można wymierzyć tylko na podstawie ustawy obowiązującej przed popełnieniem przestępstwa. Każdy jest uznany za niewinnego, dopóki nie zostanie uznany winnym (domniemanie niewinności).
Każdy człowiek ma prawo do własnych przekonań, w tym także religijnych, pod warunkiem, że ich manifestowanie nie zakłóca porządku publicznego ustanowionego przez ustawę. Artykuł 11 stanowi, że jednym z najcenniejszych praw człowieka jest swobodne wypowiadanie swoich poglądów. Każdy obywatel może swobodnie mówić, pisać i drukować i odpowiada za nadużycie tej wolności tylko w przypadkach określonych przez ustawę.
Istnienie publicznej siły zbrojnej jest niezbędne w celu zagwarantowania praw człowieka i obywatela. Dla jej utrzymania i dla wydatków administracji konieczny jest podatek powszechny, rozłożony na obywateli stosownie do ich możliwości. Wszyscy obywatele mają prawo stwierdzić osobiście lub przez swoich przedstawicieli konieczność podatku, swobodnie go akceptować, czuwać nad jego wydatkowaniem oraz ustalać jego wysokość, podstawę wymiaru, sposób ściągania i czas trwania (art. 12-14).
Artykuł 15 stanowi, że społeczeństwo ma prawo żądać od każdego urzędnika publicznego sprawozdania z jego działalności.
Artykuł 16 stwierdza, że społeczeństwo, w którym nie istnieje należyta gwarancja praw i podział władz, nie ma ustroju konstytucyjnego.
Ostatni artykuł Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, artykuł 17 poświęcony został prawu własności. Własność jest świętym i nietykalnym prawem i nikt nie może zostać go pozbawionym. Wyjątek stanowi tutaj sytuacja, w której wymaga tego konieczność publiczna prawnie stwierdzona, pod warunkiem sprawiedliwego i z góry wypłaconego odszkodowania.
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela stała się częścią Konstytucji uchwalonej 3 września 1791 roku przez Zgromadzenie Narodowe. Pojawiły się w niej także pierwsze prawa socjalne: prawo do bezpłatnej nauki, pomoc dla biedoty. Konstytucja wprowadziła jednak cenzus majątkowy i podzieliła obywateli na czynnych i biernych, bierni zostali pozbawieni praw politycznych. Stało się to wbrew artykułowi 1 Deklaracji zapewniającemu równość wszystkich obywateli. Wraz z kolejnymi etapami rewolucji uchwalano we Francji kolejne akty rangi konstytucyjnej.
24 czerwca 1793 roku Konwent Narodowy uchwalił jakobińską Deklarację Praw Człowieka i Obywatela oraz Akt Konstytucyjny . Stało się to po pokonaniu umiarkowanych żyrondystów przez jakobinów. Kolejna Konstytucja została uchwalona 22 sierpnia 1795 roku po przewrocie temidoriańskim. Jakobińska koncepcja praw człowieka wywarła ogromny wpływ na europejską myśl polityczną i w efekcie na praktykę polityczną i ustrojową, ale nie przyjęła się w Ameryce.
przemekn5