Ciosek - Rozdział 12
PRZYSTOSOWANIE SIĘ CZŁOWIEKA DO ŚRODOWISKA WIĘZIENNEGO I PSYCHOLOGICZNE NASTĘPSTWA IZOLACJI WIĘZIENNEJ.
1. Pojęcie przystosowania i proces prizonizacji.
Skazany, wchodząc do więzienia, jest już zwykle ukształtowanym człowiekiem ( określone cechy osobowości, doświadczenia, świeża pamięć powiązań z otoczeniem, w którym żył). Może to sprzyjać adaptacji więziennej lub ją utrudniać.
Borucki odróżnia adaptację ( kontekst biologiczny) od przystosowania (kontekst socjopsychologiczny). W praktyce używa się zamiennie tych pojęć.
Wg Tomaszewskiego à Adaptacja(przystosowanie) to zmiana samego podmiotu stosownie do stanu sytuacji zewnętrznej.
Przystosowanie à zdolnośc dopasowania się człowieka do zmieniających się warunków zew. (fizycznych i społecznych) oraz umiejętność osiągnięcia w nich ważnych dla siebie celów)
Do środowiska więziennego lepiej przystosowani są więźniowie wielokrotni ( bogatsze dośw., wyuczone mechanizmy adaptacyjne)
U większości więźniów à ochronny (regresywny) typ przystosowania (Obuchowski). To obniżenie poziomu aspiracji w syt. zwiększonych ograniczeń środowiska i pogodzenie się z tym, że nie można osiągnąć swych celów.
Sposoby przystosowania się zależą m.in. od osobowości (np. LOC à badania Goodstein, MacKenzie wykazały, że o wyższym poziomie poczucia kontroli nad syt zew doświadczają mniej stresu i przejawiaja mniej negatywnych postaw wobec instytucji ) Wspomniani autorzy wyróżnili 18 zmiennych przystosowania więziennego (m.in. konflikty z innym więźniami, z personelem, obawa wiktymizacji, kontakty ze światem zew, zaburzenia psychosomatyczne) oraz 4 niezależne czynniki więziennej adaptacji (stres lub lęk, prizonizacja, złe zachowanie się, brak zaangażowania i konfliktów)
Techniki radzenia sobie z izolacją więzienną wg Goffmana:
Ø Wycofanie się (eskapizm – tendencja ucieczkowa)
To radykalne odcięcie się od otoczenia i koncentracja wyłącznie na sobie, sowich sprawach, zobojętnienie na sprawy innych, rozluźnienie z nimi kontaktów, brak zainteresowania więźnia tym, co go otacza.
Nadużywanie mechanizmow obronnych (ucieczka w marzenia, idealizacja, egocentryzm, infantylizm, a nawet ostra depersonalizacja i autyzm).
Qhm badał techniki przystosowania się więźniów długoterminowych i dożywotnich ( ucieczka w świat marzeń, fikcji, fantazji)
Sturup à ucieczka w świat fantazji i myślenie życzeniowe najczęściej u więźniów niedojrzałych emocjonalnie.
Fantazjowanie służy rozładowaniu wrogości, tłumionej agresywności, pragnień seksualnych.
Ø Bunt
2 formy à zdecydowana i jawna postawa oporu i wrogości wobec personelu (typowa dla 1 fazy uwięzienia) vs. Sekretna niechęć wobec administracji. Zwykle przeplatają się ze sobą te formy.
Ø Zadomowienie
Typowe dla recydywistów, często psychopatów; to stworzenie sobie pewnej swobody działania, względnie stabilnych i znośnych warunków życia. Ten typ przystosowania mogą realizowac tylko osoby nie przeżywające szoku uwięzienia, odporne na syt trudne, makiawelistyczne, o przewadze orientacji poznawczej nad emocjonalną, zdolne do szybkiej orientacji w syt. Osoby te są jednoczesnie usłużne, serdeczne, ujmujące, czym zyskują sobie życzliwość wspołwięźniów i personelu
Ø Konwersja
Skazany wydaje się przyjmowac wszystkie poglady personelu, jest posłuszny, zdyscyplinowany, nie stwarza problemów wychowawczych, często to więzień funkcyjny; ta uległośc, podporządkowanie się to często pozory, skazany dba bowiem o swoje interesy.
Ø Zimna kalkulacja
To kombinacja różńych technik, głównie zadomowienia się i konwersji. To wykorzystanie tajemnic, słabostek personelu oraz zwyczajów więźniów dla zdobycia oficjalnie zakazanych gratyfikacji.
Sikora à wskazała inny sposób adaptacji (opisany przez K.Horney) tzn. mechanizm hamowania procesu przeżywania sytuacji bolesnej (skazani starają się nie myśleć domu i o wolności, unikaja rozmów na ten temat, kształtuja postawę obojętności wobec życia na zewnątrz, zapełniają czas w więzieniu róznymi formami zajęć (w ten sposób bronią się przed przykrymi emocjami w syt, której nie mogą zmienić). Łączy się to z retrospektywną dewaluacją ( pomniejszanie wartości wspomnień sprzed więzienia)
Inne mechanizmy obronne:
à fiksacja – utrwalanie się pewnych sposobów zachowania pod wpływem uwięzienia powodującego silną frustrację. (np. ciągłe chodzenie po celi, odmierzanie jej krokami, żucie chleba, perfekcjonizm w ustawianiu rzeczy, ich ciągłe czyszczenie) Chodzenie po celi może jednak też sprzyjać wzmocnieniu mięśni.
Clemmer – twórca koncepcji prizonizacji !!!!
W miarę trwania izolacji więziennej skazany nabywa coraz większej wiedzy na temat specyficznych wartości i norm obowiązujących w więzieniu, wykazuje coraz wyższy stopień ich przyswojenia. To asymilacja kultury więziennej, norm nieformalnego kodeksu postępowania więźnia. Więzień uczy się specyficznych postaw i sposobów zachowania, rytuałów i zwyczajów dotyczących jedzenia, ubierania się, pracy, odpoczynku, jezyka, sposobu zorganizowania zakładu karnego. Skazany uczy się, że trzeba liczyć głównie na siebie.
Proces prizonizacji zaczyna się już po kilku tyg pobytu w zakładzie, zmienia osobowość, zwłaszcza więźniów długoterminowych.
Przebieg prizonizacji zależy od:
- ilości skazań
- dotychczasowych doświadczeń
- charakteru związku więźnia ze światem zew.
- stopnia akceptacji kultury więziennej
- stopnia identyfikacji z grupa przestępczą
Czynniki hamujące ten proces:
- niski wyrok
- silna i niezależna osobowość
- pozytywne związki z rodzina na wolności
- odmowa ślepego przyjmowania norm kodeksu więziennego
- zaangażowanie w pracę i działalność kulturalno –oświatową w zakładzie
Prizonizacja ma służyć łagodzeniu dolegliwości więziennych (lepszemu przystosowaniu), ale z 2 strony przyczyniac się może do integracji z grupami nieformalnymi i bezkrytycznej akceptacji przestępczości.
Badania Ramireza à Założenie o całkowitej opozycji (różne systemy wartości, zachowania) personelu i więźniów jest nieprawdziwe
Kosewski; Wheeler; Garofolo i Clark à badali agresywność więźniów i stopień ich prizonizacji; nie potwierdzono założenia, że więźniowie o różnym stażu będą się róznić w zakresie stopnia akceptacji zasad więziennych oraz postaw agresywnych, a różnice te będą wprost proporcjonalne do długości pobytu w więzieniu.
Czyli koncepcja prizonizacji nie wystarczy do wyjaśnienia wszystkich zjawisk w więzieniu (kładzie bowiem nacisk na proces uwewnetrzniania przez skazanego tylko fragmentu świata więziennego i nie musi wcale dotyczyć wszystkich więźniów.
Kosewski stworzył własny model opisujący sytuację człowieka osadzonego w więzieniu. Jest to sytuacja upokorzenia, która sprzyja pojawianiu się czynności anomijnych ( anomia à załamanie się struktury społecznej i związanej z nią kontroli społecznej). Skazany uważa za celowe wszelkie działania , które chronią jego poczucie godności. Tworzy pewne usprawiedliwienia dla zachowań niegodnych, co likwiduje ewentualny dysonans moralny. Więzienny stan anomii polega na tym, że normy i wartości społeczne są uznawane, ale nie są przestrzegane (mają kodeks więziennych norm podkulturowych, ale funkcjonują zupełnie inaczej np. zamiast wzajemnego wsparcia- eksploatacja słabszych; zamiast normy wrogości wobec personelu – współpraca z nim)
Pojęcia zbliżone do prizonizacji:
- ponowna socjalizacja - Garrity
- proces desocjalizacji – resocjalizacji - Peretti
- proces wtórnego przystosowania – Goffman,
- dekulturyzacja -Baratta
Baratta à 2 aspekty negatywnej socjalizacji
· Dekulturalizacja – zmniejszenie zdolności przystosowania się do warunków życia na wolności wskutek obniżenia się siły woli, utraty poczucia odpowiedzialności, oddalania się od norm ludzi wolnych
· akulturalizacja – przyjmowanie przez więźniów wartości, postaw, modeli zachowania podkultury więziennej.
Peretti à Desocjalizacja – resocjalizacja
· desocjalizacja – zmiana wolnościowego pojęcia siebie i swoich ról
· resocjalizacja - próba ponownej oceny samego siebie w niezwykłej sytuacji i określenia swych nowych ról społecznych.
Krótko mówiąc - skazany z czasem uczy się jak zdobywać w więzieniu to, na czym mu zależy i unikać tego, co sprawia mu przykrość.
2. Psychologiczne następstwa izolacji więziennej
a) proces stygmatyzacji à rozpoczyna się w fazie dochodzenia i aresztu, to rodzaj naznaczania „należysz do podkultury przestępczej”, utrata wolności jest dla skazanych dowodem ich moralnego odrzucenia i potępienia przez wolne społeczeństwo, w obrębie zakładu zamkniętego dalsze nadawanie etykiet, często nawet po wyjściu na wolność człowiekowi przypomina isę,że utracił status normalnego obywatela i jest przestępcą, u więźnia kształtuje się obraz siebie zgodny z tą przypisana mu rolą (stąd poczucie solidarności z grupą skazanych i identyfikacja z nią)
b) proces standaryzacji à regulamin więzienny nakazuje określony sposób postępowania ze wszystkimi więźniami, uniformizacja ubioru, przepisy dotyczące ilości posiadanego mienia prywatnego więźnia, jednakowy dla wszystkich sposób zaspokajania podstawowych potrzeb.
Naturalną potrzebą człowieka jest pragnienie bycia niepowtarzalnym, indywidualnym. Standaryzacja temu przeczy – stad niepokój, poczucie zagrozenia, gwałtowne reakcje mające zwrócić uwagę innych na siebie.
c) proces degradacji à człowiek pozbawiony wolności staje się przedmiotem manipulacji ze strony administracji lub silniejszych więźniów; czeste są sytuacje ponizania, upokarzania, znieważania godności,
d) proces depersonalizacji à wynika z powyższych; to subiektywne poczucie obcości, nierealności siebie ( u ludzi zdrowych występuje to w sytuacji silnego stresu i długotrwałej syt trudnej) ; proces ten postępuje, bo w izolacji zawieszeniu ulegaja osobiste, zawodowe, rodzinne plany na przyszłośc, brak możliwości podejmowania dobrowolnych decyzji w więzieniu, brak potrzeby planowania działań codziennych w zakładzie.
Depersonalizacja to mniej lub bardziej trwałe zmiany w osobowości, w obrazie samego siebie.
Fazy wykonywania kary pozbawienia wolności:
Zwykle rozpad życia psychicznego więźnia następuje w 3 fazach ( okres początkowy, środkowy – najdłuższy, końcowy)
Rabinowicz
Paryzek
Waligóra & Madeja
Faza 1
Przygnębienie, rozpacz, wstrząs po uwięzieniu
U więźniów długoterminowych 3 pierwsze lata to manifestowany protest przeciw regulaminowi, niepokój, dręczące marzenia senne, bezsenność, reakcje schizofrenopodobne; wykształca się postawa niechęci i wrogosci wobec personelu (już po 5 mies.)
Okres depresyjny (Rozpacz, przygnębienie, obniżenie nastroju, czasem załamanie psychiczne, ból izolacji; z czasem apatia, zanik zainteresowań, znieruchomienie psychofiz, lęk, ubytek wagi, zaburz gastryczne, stany katatopodobne u skazanych na wysokie wyroki, u osób inteligentnych może wystąpić poczucie winy, autorefleksja, u osób silnie związanych ze środowiskiem przestępczym – dalsza deformacja postaw, systemu wartości, gniew, bunt)
Faza 2
Smutek, nuda, egzaltacja, tęsknota za ludźmi na wolności
Faza 2 i 3 to zobojętnienie więźnia, rezygnacja, stopniowy zanik reakcji agresywnych, postępujące skłonności eskapistyczne (ucieczka od ludzi, problemów)
Faza psychofizycznej aktywności (nadwrażliwośc, zmienność nastroju, impulsywność, agresja, autoagresja, reakcje histeropodobne, neurotyczne,
Faza 3
Najdłuższy okres; duchowa cisza, bezwład, znieruchomienie, poddanie się nudzie, monotonii, nadal silne, lecz już tępe cierpienie
Faza rezygnacyjnego uspokojenia (przystosowania więziennego), poczucie nudy
Śluga, Smith à badania psychiatryczne i psychologiczne wykazały coś innego
· Psychiatryczne – po 4-6 latach u więźnia pojawia się syndrom izolacji lub odosobnienia (ogólne zubożenie psychiczne – spadek sprawności intelektualnej, mniejsza zdolnośc koncentracji uwagi, stereotypia, utrata poczucia rzeczywistości). Jego wystapieniu sprzyjają wiek, pewne cechy osobowości, czas izolacji (im dłuższy czas, tym słabszy mechanizm obrony nerwowej i silniejszy ten syndrom)
· Psychologiczne – nie stwierdzono spadku poziomu ogólnej inteligencji, a nawet zanotowano poprawę sprawności intelektualnej, nie wykazano zubożenia psychicznego ani niekorzystnych zmian osobowości, zaobserwowano jedynie osłabienie reakcji psychomotorycznej, postępujący proces introwertyzacji
Inne następstwo izolacji – uruchomienie poczucia winy (a zatem spowodowanie pozytywnej przemiany wewnętrznej więźnia). Ocena własnego postępowania poprzez uwewnętrznione zasady moralne à sumienie.
Szewczuk (podział sumienia za św. Tomaszem z Akwenu)à
· sumienie przeduczynkowe (gdy sądzimy, ze coś trzeba uczynić lub czegoś zaniechać)
· sumienie pouczynkowe (gdy czynność już spełniona dobrze lub źle) – przejawem tego sumienia jest poczucie winy!
Bier à 3 rodzaje poczucia winy
· normalne – gdy człowiek z własnej woli łamie obowiązujacą normę, jest obiektywnie winny, to świadome poczucie winy
· neurotyczne (patologiczne) – poczucie winy jest nieproporcjonalnie duże, nie odpowiada realnej syt, jest wyimaginowane, osoba nie jest obiektywnie winna.
· Nieuświadomione – tkwi w podświadomości, rodzi potrzebę bycia ukaranym, czasami staje się motywem zachowania przestępczego, przynosi to wtedy ulgę, bo już można poczucie winy odnieśc do realnej sytuacji; tzw. „kryminaliści z poczucia winy” Freuda.
Poczucie winy:
à jako aktualny stan podmiotu – w następstwie naruszenia normy
à jako względnie stały element osobowości - jak często i silnie odczuwamy poczucie winy ( to poczucie winy chroni przed popełnianiem czynów sprzecznych z moralnością)
Poczucie winy à przykry stan emocjonalny (zaburzenie stabilności poczucia własnej wartości, samoobwinianie się, czasem wymierzanie sobie dolegliwych kar psychicznych lub fizycznych; może skłaniać do pokuty, aktów zadośćuczynienia, altruizmu), to warunek resocjalizacji, przemiany wewn.
Neutralizacja winy (Reykowski) ...
atuza