Anna Stachowicz
(Techniki sztuk plastycznych)
Rysunek węglem
1. Wstępna charakterystyka techniki
Węgiel drzewny zajmuje bardzo ważne miejsce pośród środków, których używa się do rysowania. Stosowany jest do wykonywania wszelkiego rodzaju rysunków oraz szkiców. Według przekazów źródłowych, używany był także do podrysowania malowideł. Po określeniu kompozycji pokrywano jednak tak wykonany rysunek atramentem za pomocą pędzla, a pozostałości węgla drzewnego usuwano chorągiewką piór ptasich. [1] Dlatego obecnie bardzo trudno jest odnaleźć pierwszy szkic malowidła, który wykonany został już na właściwym podobraziu.
Węgiel drzewny stał się wygodnym środkiem rysunkowym i powszechnie używano go do czasów wynalezienia ołówków grafitowych w naszej dzisiejszej formie. Można było nabyć go praktycznie wszędzie i za niewielkie pieniądze. Był także łatwy w usuwaniu, dlatego nadawał się do wprowadzania wszelkich korektur.[2]
2. Historyczne wzmianki o tej technice
Palonej gałązki winorośli, wierzby lub orzecha– czyli węgla drzewnego używano jako jednego z najwcześniejszych narzędzi do rysowania. Tego prymitywnego narzędzia używali Grecy, Rzymianie, artyści średniowiecza i renesansu. W starożytności Pliniusz[3] (Historia Naturalna XXV, 89) zanotował reakcję zachwyconego Ptolemajosa I Sotera[4] na portrety greckiego artysty Apellesa[5] wykonywane przy pomocy węgla drzewnego. Z późniejszego okresu pochodzą rysunki wykonane węglem na ścianach domów w Pompei. O stosowaniu tej techniki w okresie bizantyjskim informuje księga z góry Athos.[6] Cennino Cennini[7] w XV wieku w swoim praktycznym podręczniku malarstwa pisze o stosowaniu węgla drzewnego do wykonywania rysunków bezpośrednio na ścianie, zwłaszcza przed wprowadzeniem kartonów do powszechnej praktyki. Ten znakomity teoretyk ówczesnego malarstwa podał wiele cennych porad dotyczących rysowania węglem, np.,
W jaki sposób powinieneś najprzód rozpocząć rysowanie na papierze węglem i wziąć wymiary postaci i utrwalić potem stylusem srebrnym.
Weź najprzód węgiel cienki i zaostrzony jak pióro lub ołówek i pierwszy wymiar, jaki masz narysować niech będzie jeden z trzech, jakie w twarzy znajdujesz. (…) A jeśli z pierwszego razu nie wypada ci w rozmiarach historja twoja czy też figura, weź pióro i chorągiewką tego pióra kurzego lub gęsiego zetrzyj i zmieć węgiel z tego coś narysował. Rysunek wtedy zniknie[8].
Jak się robi węgle do rysowania, dobre, doskonałe i cienkie.
Weź kilka kijków wierzbowych, suchych i foremnych, i natnij z nich patyczków długich na szerokość dłoni, czyli też czterech palców. Następnie połup te patyczki tak, jak się robi na podpałki i tak, jak wiązkę podpałek zwiąż je ze sobą; przedtem jednak wyczyść je i zaostrz z obu końcy na kształt wrzeciona. (…) Weź następnie nowy garnek i włóż weń tyle wiązek aby go napełnić. Przykryj pokrywa i zasmaruj dobrze glina, żeby nic dymu nie wypuszczał. (…) wstaw ten garnek do pieca, zostawiając go tam aż do rana, i zobacz czy te twoje węgle są dobrze wypalone i czarne. (…) Podam ci jeszcze inny sposób na robienie węgli. Weź glinianą patelnię, przykryj jak wyżej i postaw wieczorem na ogniu, pokrytym starannie popiołem, i idź spać. Rano będą wypalone. Podobnie wyrabiać możesz węgle duże i małe, jak ci się podoba, a lepszych węgli niema na świecie.[9]
Później, kiedy przy wykonywaniu fresków stosowano szkic, podrysowanie i karton, w każdym z tych etapów stosowano węgiel. Bardzo dobrze węgiel sprawdzał się przy sporządzaniu wielkich kartonów. Rysunki na podłożu drewnianym, płótnie, papierze i pergaminie wzmacniane były ołówkiem srebrnym, atramentem lub farbą za pomocą piórka lub pędzla. Niestety niewielka ilość rysunków wykonanych omawianą techniką sprzed 1500 roku zdołała ocaleć. Wynika to z faktu, iż dopiero pod koniec XV stulecia zaczęto stosować środki, które zdołały utrwalić łatwo ścierający się węgiel.[10]
Od drugiej połowy XV wieku widoczne jest usamodzielnienie się rysunku wykonywanego węglem. Około stu lat później węgiel drzewny sprzyja wykonywaniu rysunków pełnych temperamentu. Szczególnie lubiany przez artystów szkoły weneckiej, ale uprawiany był również poza granicami Włoch.[11]
Ilustracja 1. Albrecht Dürer, Portret matki, 1514, Berlin, Staatliche Museum
Znane są portrety wykonywane omawianą techniką przez Albrechta Durera[12] z początków XVI stulecia. Durer rysował przez całe życie, różnymi technikami, wykonując zarówno proste szkice jak i wyrafinowane studia. W 1514 roku Dürer namalował swoją starą matkę na kilka miesięcy przed jej śmiercią. Durer dał artystyczny kształt twarzy kobiety starej i niepozornej, podobnej do ptaka o wytrzeszczonych oczach, z wystającymi kośćmi policzkowymi i zmarszczkami na czole. Rysy kobiety uwidaczniają bezlitośnie uciekający czas, a jej oczy z przerażeniem wpatrują się w przestrzeń.
Węgiel był narzędziem chętnie stosowanym na początku XVI wieku. W drugiej jego połowie dla większego efektu plastycznego używano go w towarzystwie sangwiny lub kredy na różnie barwionych (czerwonych, żółtych, niebieskich) papierach lub zaprawach.
Ilustracja 2. Węgiel na papierze kolorowym.
Szkic węglem drzewnym na białym lub błękitnym papierze był ulubioną techniką Tycjana[13] i Tintoretta[14]. Węgiel był też nadal stosowany do szkiców i podrysowania kompozycji. Ślady jego linii można zauważyć na wielu obiektach. W wieku XVII rysunek węglem służył do studiów i był konieczny przy zdobywaniu zawodu artysty. Stanowił ulubiony materiał malarzy niderlandzkich XVI–XVII wieku, był przez nich stosowany także w połączeniu z techniką rysunku kredą i piórkiem. Pod koniec XVII stulecia, aż do drugiej połowy XIX wieku rysunek węglem zanika. Technika ta odradza się wraz z modą na szybkie rysunki aktów i szeroko cieniowane płaszczyzny. Współcześnie artyści stosują węgiel do rysunku konturów, szkicowania modela, studiów kompozycji, a także do szkiców wstępnych rysunków przed malowaniem obrazów. Węgiel przydaje się tutaj szczególnie ze względu na to, że bardzo łatwo można go usunąć za pomocą kawałka materiału lub miękkiego papieru.[15]
3. Podobrazie
Technika ta może być stosowana na bardzo wielu podobraziach. Dawniej używano do tego celu drewna, pergaminu, zapraw wapiennych i innych. Obecnie podobraziem przeważnie jest papier miękki, drobnoziarnisty lub o powierzchni nieco szorstkiej.
4. Narzędzia
Do najważniejszych narzędzi w technice rysunku węglem drzewnym należą wiszery[16]. Służyły nie tylko do usuwania niewłaściwych kresek, ale także do rozjaśniania, rozcierania węgla w celu uzyskania łagodnych przejść światłocieniowych. Początkowo za wiszery służyły długie pióra gęsie, miękkie pędzle (np. z włosia wiewiórki). W XVIII wieku poradniki zalecały wiszery ze skór, zamszu, flaneli lub papieru. Wiszer z papieru sporządzano w sposób następujący: papier moczono, równo i szczelnie zwijano, sklejano na środku paskiem papieru, aby się nie rozwinął, i na końcu zaostrzano tak jak ołówek. W pierwszej połowie xix stulecia do tego samego celu zalecano gąbczasty rdzeń bzu czarnego albo łodygi słonecznika bulwiastego. Przez długie lata stosowano również gałki ugniatane z miąższu świeżego chleba, a pod koniec XIX wieku znajduje szersze zastosowanie guma do wycierania z kauczuku, później– chlebowa sporządzana fabrycznie. Po roku 1965 zaczęto używać gumy z mas polichlorku winylu.[17]
Ilustracja 3. Wiszery różnej grubości.
5. Węgiel drzewny
Tworzywem rysunkowym w omawianej technice jest węgiel drzewny osadzony w sztyftach różnej twardości i grubości.
Ilustracja 4. Ołówki węglowe oraz sztabki węgla rysunkowego.
Powstaje w procesie suchej destylacji drewna. Węgiel drzewny otrzymuje się z gałązek o średnicy ok. 3–4 mm oraz cienkich i okrągłych drzazg drewna lub o przekroju kwadratowym 3–6 mm. Najstarszymi urządzeniami do otrzymywania węgla drzewnego były mielesze. Dawniej artyści sami wytwarzali węgiel (Zob. punkt 2) – w garnku oblepionym gliną lub w wiązkach związanych drutem i oklejonych gliną. Węgiel, który służy do rysowania może być uzyskiwany ze wszystkich rodzajów drewna. Jego skład chemiczny w dużej mierze zależy od gatunku drewna poddanym zwęgleniu, ale z reguły jest stały i zależy od końcowej temperatury zwęglenia.
Węgiel drzewny najczęściej uzyskiwano z drewna lipy, wierzby, orzecha, śliwy, brzozy, gruszy lub bukszpanu.[18] W ubiegłym stuleciu produkowano i handlowano węglem retortowym[19] lub syberyjskim węglem drzewnym.
Przed użyciem węgiel powinien być sprawdzony pod względem twardości i barwy. O dobrej jakości węgla rysunkowego świadczy głęboko czarna barwa i łatwość w usuwaniu śladów.
Obecnie węgiel drzewny jest produkowany w sztabkach o długości około 15–24 cm i średnicy od 5 mm do 1,5 cm. Ma trzy stopnie twardości: miękki, średni i twardy. Rdzeń w ołówku węglowym jest wykonany ze sproszkowanego węgla drzewnego z dodatkiem substancji wiążących i jest okryty drewnianą osłonką. Jest on także nazywany ołówkiem Conte. Takie ołówki produkowane są w 3, 4, a nawet w sześciu stopniach twardości, oznaczanych cyframi lub literami.
Oprócz węgla drzewnego i ołówków węglowych istnieją także inne wyroby pochodne doskonałej jakości. Uzyskiwane są z prasowanego węgla drzewnego lub „sztucznego: węgla, który jest mieszany z glinką i substancjami wiążącymi w celu uzyskania idealnej jednorodności masy oraz uzyskania twardości i spoistości pasteli. Istnieją pręciki z węgla z dodatkiem glinki dającej matową powierzchnię o intensywnej i trudnej do wytarcia czerni. Jest także substancja będąca sproszkowanym węglem drzewnym, na ogół stosowania w połączeniu z kredą lub prasowanym węglem i służąca do rozcierania rozcierakami lub palcami.[20]
Ilustracja 5. Ołówki węglowe Conte; sproszkowany węgiel drzewny.
6. Technika rysowania
Rysunek węglem daje możliwość szybkiej pracy, szybszej niż za pomocą innego materiału. To jedna z najłatwiejszych do nauczenia technik. Natomiast wielu ćwiczeń wymaga opanowanie możliwości rysunkowych od idealnej czerni do szarości o bardzo zróżnicowanych natężeniach. Rysować można szpicem sztyftu, to jest częścią nieco zaostrzoną, lub też jego stroną szeroką, to znaczy całą długością. Kreski o różnych walorach, od jasnoszarych do czarnych, uzyskujemy głównie dzięki odpowiednio zmienianemu naciskowi węgla na podłoże malarskie.[21] Węgiel drzewny uzyskiwany z twardszych gatunków drewna pozwala na uzyskanie delikatnej kreski, natomiast miękki, przy odpowiednim zaostrzeniu daje kreski szerokie i intensywne, podobne do śladów pędzla. Rozjaśnienia tonów dokonuje się za pomocą różnych wiszerów. Bardzo często artyści posługują się po prostu palcem.
Technika węgla drzewnego pozwala na uzyskiwanie efektów światłocieniowych (chiaroscuro). Efekty półtonów otrzymuje się za pomocą umiejętnego rozcierania kresek węgla.
Jako zaletę tej techniki należy uznać stosunkowo łatwe usuwanie, korygowanie i poprawianie wszelkich błędów i pomyłek tymi samymi środkami, jakich używa się przy rozjaśnianiu rysunków.
Wadą jest łamliwość węgla i jego słaba przyczepność do podłoża.[22]
Ilustracja 6. Sposoby trzymania węgla; użycie rozpylacza; użycie aerozolu z fiksatywą do utrwalenia rysunku.
7. Zastosowanie techniki
Wadą węgla drzewnego jest trudność w utrzymaniu zaostrzonego czubka, co zmusza do rysowania mniej precyzyjnego, a bardzo często w powiększonej skali. Węgiel nie nadaje się do rysowania miniatur. Studia postaci rysowane węglem drzewnym wykonuje się zazwyczaj na papierze o wymiarach 35 x 50 cm.
Węgiel drzewny i ołówki węglowe nadają się szczególnie do rysowania studiów, modelowania efektów światłocieniowych i tworzenia walorów[23]. Przy rysowaniu węglem możliwe jest „modelowanie” poprzez cieniowanie i skupianie walorów. Łatwo jest poszerzyć linie lub nadać im delikatny odcień szarości.
8. Utrwalanie rysunków
Ze względu na nietrwałość węgla rysunki wykonane tą techniką wymagają utrwalenia. Do tego celu służą fiksatywy. Dawniej utrwalano rysunek przez szybką kąpiel w roztworze gumy roślinnej, kleju zwierzęcego lub skrobiowego. Przy rysunkach większego formatu (np. kartony do malarstwa ściennego) nasączano papier klejem, a po ukończeniu rysunku poddawano go działaniu pary wodnej i wówczas to klej z papieru sklejał cząstki węgla.
Utrwalaczem może być białko jaja kurzego ubite, a następnie rozrzedzone małą ilością wody względnie spirytusu skażonego – denaturatu z rozpuszczoną w nim utartą kalafonią[24] (20 g na litr spirytusu lub 100 g białego szelaku[25] w 1 litrze spirytusu). Najtańszym utrwalaczem jest mleko. Rysunek utrwala się poprzez ustawienie w pozycji pionowej lub pochylonej i rozpylenia fiksatywy z około 1 metra za pomocą rozpylacza ustnego lub ręcznego. Czynność tę powtarzać należy do czasu, aż węgiel przestanie zabarwiać palec przy dotyku rysunku. Nadmiar utrwalacza może być dla rysunku bardzo szkodliwy.
9. Rysunek węglem natłuszczonym
a) Krótka charakterystyka techniki. Rysunek węglem natłuszczonym stanowi odmianę poprzednio omówionej techniki. Stosując te technikę chciano nadać łatwo rozcierającemu się węglowi drzewnemu większej trwałości oraz wyeliminować proces utrwalania. Węgiel drzewny nasączano olejem schnącym. W ten sposób otrzymano głębszą i bardziej nasyconą kreskę, zasychającą z czasem podobnie jak farba olejna i nie rozcierająca się. Technika ta służyła do rysowania portretów i aktów.
b) Informacje historyczne. Najstarsze przykłady tej techniki pochodzą z około 1550 roku z terenu Włoch. Tą techniką chętnie posługiwali się Tintoretto, Bassano, Agostino i Annibale Carracci, Guido Reni. W XVII wieku obserwuje się największą popularność tej techniki. Używali jej artyści włoscy i niderlandzcy. Posługiwali się nią Rubens, van Dyck. W XIX wieku wyparta została przez czarny pastel.
c) Podobrazie. Najczęściej jest to miękki i chłonny papier bez jakiejkolwiek zaprawy.
d) Węgiel drzewny natłuszczony. Dawniej świeżo wypalony węgiel drzewny zanurzano w oleju lnianym lub makowym na kilka godzin. Potem węgiel szybko wysuszano. Nie użyty natłuszczony węgiel drzewny po dłuższym okresie traci swoją odporność na ścieranie. Jeśli węgiel wchłonął zbyt dużo oleju, może zaplamić papier.
e) Technika rysowania. Podobnie jak przy użyciu zwykłego węgla drzewnego.[26]
...
czarny_glan